معرفت

اخلاق و عرفان اسلامى

استاد محمدتقى مصباح

اشاره

درادامه سلسله مباحث اخلاقى استاد مصباح یزدى، در این شماره نیز شرح بخش دیگرى از وصایاى امام جعفر صادق(علیه السلام) به عبداللّه بن جندب را پى مى گیریم: «و ما ینبغى لاحد ان یطمع ان ینزل بعمل الفجار منازل الابرار. اما انه لو وقعت الواقعة و قامت القیامة و جاءت الطامة و نصب الجبار الموازین لفصل القضاء و برز الخلائق لیوم الحساب ایقنتَ عند ذلک لمن تکون الرفعةُ و الکرامة و بمن تحل الحسرة و الندامة، فاعمل الیوم فى الدنیا بما ترجوا به الفوز فی الاخرة»¹

توجه به دو اصل مبدأ و معاد

نظام ارزشى اسلام، بر این بینش مبتنى است که انسان داراى مبدأ و داراى مقصدى مى باشد. در این مسیر، انسان براى تعیین جهت حرکت خود، نیاز به راهنما دارد. این راهنما، همان ارزش هایى هستند که نظام ارزشى اسلام آن را فراروى مسلمانان قرار داده است. از این رو، ما وقتى مى توانیم نظام ارزشى و اخلاقى اسلام را تبیین کنیم که از یک سو، به مبدأ و از سوى دیگر به معاد توجه داشته باشیم. مبدأ حرکت انسان، از سوى خدا و مقصد نیز به سوى او خواهد بود: «اناللّه و انا الیه راجعون» (بقره: 156) بنابراین، براى تبیین عقلانى نظریه اخلاقى و ارزشى اسلام، توجه به دو اصل مبدأ و معاد ضرورى است. پس از این که انسان از دیدگاه نظرى و معرفتى موفق به درک و پذیرش نظام ارزشى و اخلاقى اسلام شد، باید به صورت عملى نیز به کسب فضایل و ارزش هاى اخلاقى همت گمارد. براى پیمودن راه در این مسیر نیز توجه به دو اصل مبدأ و معاد کارساز است.

همان گونه که در قسمت قبل اشاره شد، حضرت امام صادق(علیه السلام)پس از بیان نعمت هاى خدا، که شامل نعمت هاى پیش از تولد انسان، دوران حیات وى و عالم پس از مرگ مى شود، به این مطلب اشاره مى فرمایند که اگر براى برخوردارى از نعمت هاى پیش از آفرینش و نیز نعمت هایى که براى ادامه حیات و تکامل انسان لازم است، شرطى گذاشته نشده است، اما رسیدن به نعمت هاى ابدى مشروط به انتخاب صحیح مسیر و اطاعت بى چون و چراى خداوند از سوى انسان است. وقتى انسان به نعمت هایى که خداوند در اختیارش قرار داده است خوب بیندیشید، در مقام خضوع و اطاعت او برمى آید; یعنى توجه به مبدأ آفرینش، انگیزه اى براى انسان خواهد بود که ارزش هاى اخلاقى و معنوى را در خود عینیت و تحقق بخشد. عامل دیگرى که موجب انگیزه انسان براى انجام دستورات الهى و تکالیف دینى مى شود، توجه به معاد و زندگى پس از مرگ است; یعنى اگر در این دنیا انسان خدا را اطاعت کند، در آن دنیا به نعمت هاى ابدى دست خواهد یافت.

حضرت امام صادق(علیه السلام) با اشاره به نعمت هایى که خداوند در اختیار بندگان خود قرار داده است، از یک سو، توجه انسان ها را به مبدأ آفرینش جلب مى کنند و از سوى دیگر، آنان را متوجه حیات ابدى و عالم معاد مى نمایند. آفت و آسیبى که ممکن است در این جا دامنگیر انسان شود این است که فکر مى کند. همان طور که نعمت هاى دنیایى ـ چه پیش از آفرینش و چه در دوران حیات ـ را به آسانى به دست آورده است، مى تواند بدون تلاش و زحمت نعمت هاى ابدى را هم تصاحب کند. چنین پندارى وسوسه شیطان است که انسان را از فعالیت و تلاش بازمى دارد. از این رو، حضرت هشدار مى دهند که مبادا تصور کنید بدون اطاعت خدا مى توان به نعمت هاى ابدى دست یافت. رسیدن به نعمت هاى ابدى، که قابل وصف نیستند، از هر راهى امکان پذیر نیست، بلکه باید راه درستى را که خداوند در قالب دستورات خود، براى ما معین و مقرر فرموده است انتخاب نماییم تا به سرمنزل مقصود برسیم. سزاوار نیست کسى با انجام رفتارى که مخصوص اهل فسق و فجور است، انتظار داشته باشد به مقاماتى که اولیاى خدا از آن برخوردارند، برسد: «وما ینبغى لاحد ان یطمع ان ینزل بعمل الفجار منازل الابرار»

حضرت در ادامه، بر این مطلب تأکید مىورزند که هر قدر درباره عظمت روز قیامت و نعمت هاى ابدى سخن گفته شود، باز هم عده اى آن را سرسرى مى گیرند و همچنان به فکر خوش گذرانى در این دنیا هستند. حال آن که، سعادت حقیقى در آن عالم ابدى است. تأکید انبیا(علیهم السلام)و نیز قرآن کریم، که بیش از یک سوم آیات آن درباره عالم آخرت مى باشد، همگى بر اهمیت این مطلب دلالت دارند. حضرت مى فرمایند: آگاه باشید! هنگامى که آن حادثه عظیم واقع شد و عالم قیامت برپا گردید و خدا میزان هایى براى سنجش اعمال انسان ها قرار داد، آن جاست که یقین خواهید کرد که سربلندى و کرامت از آن کیست و حسرت و ندامت نصیب چه کسانى مى شود: «اما انه لو وقعت الواقعة و قامت القیامة و جاءت الطامة و نصب الجبار الموازین لفصل القضاء و برز الخلائق لیوم الحساب ایقنت عند ذلک لمن تکون الرفعه و الکرامة و بمن تحل الحسرة و الندامة.» خدایى که همه هستى در دست اوست، قدرت سلطنت خود را در آن عالم ظاهر خواهد کرد و کسى نیست که بتواند در مقابل عظمت سلطنت او عرض اندام نماید. همه قدرت ها در مقابل قدرت خداى متعال هیچ و پوچ اند: «لمن الملک الیوم للّه الواحد القهار» (غافر: 16); در آن روز سلطنت عالم با خداى قاهر منتقم یکتاست.

انسان در این دنیا آن طور که باید و شاید نمى تواند حقیقت آن عالم را درک کند; زیرا ادراکات ضعیف او که توأم با شبهات و اوهام و وساوس شیطانى است، مانع از شناخت درست آن جهان مى شود. شاید هنگامى که آن عالم برپا گردد، انسان حقیقت این مطلب را دریابد. کسى که یقین دارد خواه ناخواه به آن عالم سفر خواهد کرد، نباید روزگار خود را در این دنیا به غفلت و پیروى از هوا و هوس بگذراند. انسان باید در این دنیا به گونه اى رفتار نماید که در آن عالم به سعادت و خوشبختى برسد: «فاعمل الیوم فى الدنیا بما ترجوا به الفوز فى الاخرة.»

بنابراین، هم نظام ارزشى و اخلاقى اسلام مبتنى بر دو اصل مبدأ و معاد است و هم ایجاد انگیزه براى پیمودن راه کمال و تحقق بخشیدن به ارزش هاى متعالى، در گرو توجه به این دو اصل مهم مى باشد. یادآورى این دو اصل همواره مى تواند عزم ما را در پیمودن راه درست، راهى که انبیاى الهى به ما نمایانده اند، راسخ تر نماید.

ادامه دارد

• پىنوشت ها

  1ـ محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 78، ص 285، روایت 1، باب 24