معرفت

دفاع از امکان معجزات

نویسنده: ریچارد سویین برن
ترجمه: رضا صادقى

ریچارد سویین برن استاد فلسفه دین در دانشگاه آکسفورد، از جدى ترین منتقدان هیوم است که در این مقاله¹ به نقد [دیدگاه] هیوم مى پردازد. او ابتدا بررسى مى کند که آیا امکان دارد شاهدى دالّ بر نقض قانونى از طبیعت وجود داشته باشد، و ثانیاً آیا مى توان شواهدى یافت دالّ بر این که این نقض، فعل خداست. جواب پرسش اول زمانى مثبت است که ما دلایل کافى براى این باور داشته باشیم که حادثه اى رخ داده که بر خلاف پیش بینى هاى قانونى است که به دلایل کافى آن را قانون طبیعت مى دانیم و در ضمن باید دلایل کافى وجود داشته باشد دالّ بر این که نظایر آن حادثه در شرایطى نظیر شرایط حادثه نخست رخ نخواهد داد. چرا که اگر آن حادثه تکرارپذیر باشد باید در خلال تدوین یک قانون هر دو حادثه را تبیین کنیم. مثالى که سویین برن مى زند معلّق ماندن در هواست که طى آن فرد از زمین جدا مى شود و در هوا شناور مى ماند.

البته نقض قانونى از طبیعت، براى این که معجزه باشد، باید فعل خدایى باشد که شىء مادى نیست. اما براى این باور که موجودى الهى در جهان ما دخالت کرده است چه نوع شواهدى لازم است؟ در این جا سویین برن بین مواردى که جهت توجیه اسناد حادثه اى خارق العاده به فعل خدایى نامرئى، قراین ضمنى داریم و مواردى که چنین قراینى نداریم فرق مى گذارد. آن قراین ضمنى باید بتوانند این باور را که آن حادثه معجزه اى واقعى است، توجیه کنند. به عنوان نمونه استجابت یک دعا چنین شرایطى را دارد.

در این مقاله قصد دارم بررسى کنم که آیا امکان دارد شواهد تاریخى مستحکمى دالّ بر وقوع معجزات وجود داشته باشد و من بر خلاف بخش عمده مقاله مأخوذ از فصل معروف کتاب هیوم با عنوان «در باب معجزات»، استدلال خواهم کرد که وجود چنین شواهدى امکان پذیر است. مراد من از معجزه نقض قانونى از طبیعت به واسطه خداست; یعنى موجودى عقلانى و قادر مطلق که شىء مادى نیست (نامرئى و نامحسوس است). بنابراین، تعریف من از معجزه تقریباً شبیه هیوم است: «تخلف از قانون طبیعت به واسطه اراده خاص عاملى نامرئى.»² بسیارى از عالمان کتاب مقدس در این که آیا نویسندگان کتاب مقدس از کلماتى که به «معجزه» ترجمه شده است، همین معنا را فهمیده اند، تشکیک کرده اند. قصد ورود به این مناقشه را ندارم; همین قدر کافى است که بگویم بسیارى از الهى دانان مسیحى در دوره هاى بعد تقریباً «معجزه» را به همان معناى مدّنظر من به کار برده اند و بسیارى از متکلمان قرون وسطا و جدید که به معجزات ادعا شده به عنوان شاهد حقانیت وحى مسیحى تمسک مى کنند از «معجزه» فهمى همانند من دارند.

من بحث را در دو بخش دنبال مى کنم. ابتدا بررسى مى کنم که آیا امکان شواهدى دال بر نقض قانونى از طبیعت وجود دارد، و سپس آن که اگر چنین شواهدى امکان پذیر بود، آیا امکان شواهدى دال بر این که آن نقض فعل خدا بوده، وجود دارد.

طبیعى است که مراد از نقض قانونى از طبیعت، همان طور که نینیان اسمارت³ فهمیده است، مورد نقض تکرارناپذیرى براى قانونى از طبیعت است. همان طور که هیوم مى پذیرد، روشن است که اغلب بر خلاف پیش بینى هاى قواعدى که ما بر پایه دلایلى معقول آن ها را قوانین طبیعت مى دانستیم حوادثى رخ مى دهد. اما اگر بر اساس دلایل کافى وقوع آن ها را و تکرار حوادثى مشابه در شرایطى مشابه را باور داشته باشیم، آن گاه دلیل کافى بر این باور داریم که قواعدى که ما پیش از این آن ها را قوانین طبیعت مى دانسته ایم در واقع چنین نبوده اند. موارد نقض تکرارپذیر قوانین طبیعت را نقض نمى کنند، [بلکه] صرفاً کذب قضایایى را نشان مى دهند که ادعا شده است قوانین طبیعت را بیان مى کنند. امّا اگر این باور موجّه باشد که حادثه E بر خلاف پیش بینى هاى قاعده ى L ـ که ما به طور موجّه باور داریم که قانونى از طبیعت است ـ رخ داده است و این باور نیز موجه باشد که حوادث مشابه E در شرایطى که از هر نظر شبیه شرایط حادثه اولیه باشد رخ نخواهد داد، در این صورت دلیلى وجود ندارد که گمان کنیم L قانونى از طبیعت نیست. چرا که هر قاعده اصلاح شده اى که بر اساس آن بتوان E را پیش بینى کرد به ما اجازه مى دهد که وقایع مشابه را در شرایط مشابه پیش بینى کنیم و بنابراین ما دلایل کافى بر این باور خواهیم داشت که پیش بینى هاى مبتنى بر این قاعده خطا هستند. حال آن که اگر قاعده L را بدون اصلاح مى پذیرفتیم، دلیل کافى بر این باور داشتیم که پیش بینى هاى مبتنى بر آن در همه دیگر شرایط متصور صحیح خواهند بود. بنابراین، اگر بخواهیم در حوزه مورد بحث، قانونى از طبیعت را جارى بدانیم، آن قانون لزوماً L خواهد بود. این طبیعى تر از آن است که بگوییم هیچ قانونى از طبیعت در این حوزه جریان ندارد. با این حال E با پیش بینى هاى L ناسازگار است. لذا بهترین تعبیر این است که بگوییم E این قانون طبیعت، یعنى L را، نقض کرده است. مایه تأسف است که کاربرد واژه «نقض» بیانگر شباهت بسیار بین قوانین طبیعت و قوانین اخلاقى یا مدنى است. وقتى مراد از نقض قانون طبیعت را آن گونه که در بالا گذشت بیان کرده ایم، پس از آن لزومى ندارد چنین خطایى رخ دهد.

با این همه، پرسش اساسى، که اسمارت به قدر کافى به آن نپرداخته است، این است که چه دلیلى مى تواند این باور را توجیه کند که واقعه E اگر رخ داده باشد، مورد نقض تکرار ناپذیرى ـ در مقابل تکرارپذیر ـ براى قاعده L بوده که ما بر پایه همه دیگر شواهد به طور موجّه باور داشتیم که قانون طبیعت است؟ شواهد این که E نمونه خلاف تکرارپذیرى باشد این است که قاعده جدیدى به نام َL که تقریباً به طور کامل توسط داده ها تأیید شده است بتواند به عنوان قانونى از طبیعت پایه گذارى شود. زمانى مى توان گفت یک قاعده توسط داده ها تأیید شده است که داده هایى که تاکنون به دست آمده توسط آن قاعده پیش بینى شده باشند، پیش بینى هاى جدید موفقیت آمیز باشند و آن قاعده متناسب با مجموع داده ها ساده و منسجم باشد.

نسبت به هر مجموعه محدودى از داده ها، همیشه بى نهایت قاعده هاى ممکن وجود دارد که مى توان بر اساس آن ها داده هاى مذکور را پیش بینى کرد. با آزمون هاى بیش تر، مى توان بسیارى از این قاعده ها را ابطال کرد. لکن هر اندازه آزمون هم که انجام دهیم باز تعداد محدودى از داده ها خواهیم داشت و لذا تعداد نامحدودى از قواعد با آن ها سازگار و هماهنگ خواهند بود. اما برخى از این قاعده ها در قیاس با داده ها بسیار پیچیده هستند، به نحوى که هیچ دانشمندى آن داده ها را شواهدى دال بر این که آن قاعده ها قوانین واقعى طبیعت هستند تلقّى نمى کند. برخى دیگر بسیار ساده هستند، به نحوى که مى توان داده ها را شواهدى دانست دالّ بر این که آن قواعد، قوانین واقعى طبیعت هستند. بر این اساس، تصور کنید که دانشمندى به دنبال یافتن قاعده اى باشد که تبیین کننده نقاط داخل یک نمودار مختصات، که در شماره هاى (1،1) (2،2) (3،3) و (4،4) مشاهده شده اند، باشد. شماره اول هر پرانتز منطبق با نقطه X و شماره دوم منطبق با y است. یک قاعده که مى تواند این نقاط را پیش بینى کند x=y است. قاعده دیگر این است: (x=y + (4-x) (3-x) (2-x) (1-x لکن روشن است که ما آن داده ها را تأییدکننده قاعده دوم نمى دانیم. براى تبیین چهار مشاهده مذکور، این قاعده اى بسیار ناشیانه خواهد بود. در میان قاعده هاى ساده اى که توسط داده ها تأیید مى شوند ساده ترین قاعده، بهترین خواهد بود، و عجالتاً قاعده اى صحیح تلقّى مى شود. اگر این قاعده در برابر آزمون هاى بعدى دوام بیاورد شواهد این که قانونى واقعى باشد افزایش مى یابد.

حال اگر بتوانیم براى E و همه دیگر داده هاى مربوط قاعده َL را ایجاد کنیم [در دو صورت] این باور که َL قانونى صحیح در این حوزه است موجّه خواهد بود; 1. اگر بتوان از َL آن داده ها را استنتاج کرد و در دیگر مواردى که پیش بینى هاى L خطا است َL پیش بینى هاى موفقى داشته باشد. 2. اگر َL قاعده نسبتاً ساده اى باشد به نحوى که چون َL مى تواند E را پیش بینى کند و L نمى تواند، این دلیل بر این باور باشد که در دیگر شرایط پیش بینى هاى َL اگر در معرض آزمون قرار گیرند موفق تر از پیش بینى هاى L خواهند بود. قاعده َL نشان خواهد داد که در چه شرایطى موارد نقض قاعده L که مشابه حادثه E هستند، رخ خواهند داد. پس شواهد نشان مى دهند که موارد نقض تحت شرایط مذکور رخ مى دهند و لذا E نسبت به قاعده اولیه L نمونه خلاف تکرارپذیرى است.

لکن فرض کنید که نتوان براى E و همه دیگر داده هاى حوزه موردنظر قاعده جدید َL را بسازیم به نحوى که نسبت به L در شرایط مورد آزمون داراى پیش بینى هاى موفق ترى باشد یا متناسب با داده ها داراى سادگى نسبى باشد; لکن قاعده ساده L همه داده ها را به استثناى E به طور صحیصى پیش بینى کند. و فرض کنید هرقدر که داده هاى بیش ترى گردآورى شود، در پیش بینى هاى قاعده L خللى وارد نمى شود و هیچ دلیلى براى این فرض باقى نمى ماند که بتوان قاعده ساده اى به نام َL را تأسیس کرد که بتوان بر اساس آن همه داده ها به ضمیمه E را به دست آورد. در چنین حالتى شواهد بیانگر آن هستند که تخلف از L تکرار نخواهد شد و لذا E نمونه خلاف تکرارناپذیرى براى قانونى از طبیعت، یعنى L، خواهد بود.

یک مثال بحث را روشن تر مى کند. فرض کنید E عبارت است از معلق ماندن یک قدیس در هوا (یعنى جدا شدن از زمین و شناور ماندن در هوا). E مورد نقضى براى قوانین مکانیک، یعنى L است، که صرف نظر از E بر اساس دلایلى اثبات شده اند. [در دو صورتE] مورد نقض تکرارپذیر محسوب مى شود: 1. اگر بتوان َL را تأسیس کرد که E و دیگر تخلفات از قاعده L همراه با پیش بینى هاى آزموده شده L را، به نحوى موفقیت آمیز پیش بینى کند.2. یا این که بتوان َL را تأسیس کرد که متناسب با داده ها داراى سادگى نسبى باشد و E را و همه پیش بینى هاى آزمون شده L را پیش بینى کند، لکن تخلفات تاکنون آزموده نشده L را پیش بینى کند. تفاوت َL با L مى تواند این باشد که بر طبق َL اشیا در شرایط خاصّى به نحو رانش گرانشى⁴ بر یکدیگر اثر مى گذراند و شرایطى که E در آن رخ داده از آن موارد است. اگر َL یکى ار دو شرط مذکور را داشته باشد مى توان آن را پذیرفت و بر پایه آن مى توان گفت تحت شرایطى خاص انسان ها در هوا معلق مى مانند و لذا E مورد نقضى براى قانونى از طبیعت به حساب نمى آید.

لکن ممکن است هر گونه اصلاحى در قوانین مکانیک به منظور ایجاد قابلیتِ پیش بینىِ E در آن ها، نه تنها موجب پیش بینی هاى بیش ترى نسبت به پیش بینی هاى L نشود، بلکه باعث شود که قوانین مذکور آن قدر پیچیده و دست و پاگیر شوند که دلیلى بر این باور نداشته باشیم که پیش بینى هاى آزموده نشده آن ها موفقیت آمیز خواهند بود. در چنین شرایطى براى این باور که معلق ماندن آن قدیس نقض قوانین طبیعت بوده است، واجد دلایلى کافى خواهیم بود. اگر قوانین طبیعت آمارى⁵ و نه از پیش تعیین یافته و محتوم⁶ باشند در همه شرایط نمى توان به سادگى دانست چه چیزى نمونه نقضى براى آن ها محسوب مى شود. یک واقعه چه میزان نامحتمل که باشد نمونه نقضى براى قانونى آمارى محسوب مى شود؟ لکن این مسأله اى عمومى در فلسفه علم است و مسائل خاصى را در باب معجزات طرح نمى کند.

روشن است که هرگونه ادعایى در مورد این که چه چیز نقض قوانین طبیعت هست و چه چیز نیست اصلاح پذیر است. معرفتِ نوینِ علمى ممکن است ما را مجبور به تجدیدنظر در هر یک از این ادعاها کند. لکن همه دعاوىِ مربوط به شناخت حقایق اصلاح پذیرند و ما باید در مورد آن ها بر اساس شواهد موجود نتایجى موقتى کسب کنیم. در مورد این که قوانین طبیعت چیست تا حدّى دلایل کافى وجود دارد و بعضى از آن ها بسیار مستحکم هستند و داده هاى بسیارى را تبیین مى کنند، به حدّى که هرگونه اصلاح آن ها به منظور تبیین آن مورد نقض غیر عادى آن قدر پیچیده و تبصره اى خواهد بود که کل ساختار علم را بر هم مى زند. در چنین مواردى شواهد حکم مى کنند که اگر مورد نقض ادعا شده اتفاق افتاده است مصداقى از نقض قوانین طبیعت بوده است. این باور موجهى است که وقایع زیر اگر رخ داده باشند نقض قوانین طبیعت اند: معلق ماندن در فضا، زنده شدن انسانى که قلب او به مدّت 24 ساعت کار نکرده و دیگر معیارها هم از مرگ او حکایت داشته است، شراب شدن آب بدون دخالت مواد شیمیایى یا کاتالیزورها، و شفا یافتن ناگهانى فلج مادر زاد در یک لحظه.

تا این جا معلوم شد که مى توان شواهدى داشت که واقعه E اگر رخ داده باشد مورد نقض تکرارناپذیرى براى L که قانونى واقعى از طبیعت است، باشد. لکن در این جا استدلال هیوم به نحوى که در ادامه خواهد آمد، طرح مى شود. اگر شواهدى، که بنابر فرض قانع کننده اند، دلالت کنند که L قانونى واقعى از طبیعت است، بر عدم وقوع E [نیز] دلالت مى کنند. ما شواهد خاص دیگرى داریم که بر وقوع E دلالت مى کنند. در چنین وضعیتى انسان عاقل، به بیان هیوم، «تجارب خلاف را مى سنجد، و بررسى مى کند که کدام طرف را تجارب بیش ترى تأیید مى کنند.»⁷ از آن جایى که فرض هیوم آن است که شواهد دالّ بر وقوع E از نوع نقل تاریخى است، نتیجه مى گیرد که «هیچ نقلى براى اثبات یک معجزه کافى نیست، مگر نقلى که خطا بودن آن در مقایسه با حقیقتى که در صدد اثبات آن است معجزه اى بزرگ تر باشد.»⁸ به اعتقاد او، در واقع هیچ یک از معجزات منقول واجد این شرط نیستند، هر چند به نظر مى رسد او در مواردى مى پذیرد که از لحاظ منطقى امکان آن منتفى نیست. معیار هیوم براى سنجش و ارزیابى شواهد عجیب است. فرض کنید 200 نفر شهادت دهند که شاهد حادثه E بوده اند; حادثه اى که وقوع آن مورد نقض تکرارناپذیرى براى قانونى از طبیعت است. فرض کنید همین تعداد شاهد اگر زمینه آن مهیا بود، تمایل داشتند که عدم وقوع E را نشان دهند. آیا شهادت آن ها در مجموع باور به وقوع E را موجّه نمى سازد؟ جواب هیوم ـ آن گونه که از بحث او در مورد دو معجزه اى که در ظاهر داراى شواهد کافىِ مساوى هستند روشن مى شود ـ منفى است. اما آیا این صرفاً تعصب و فرار از مواجهه با واقعیت نیست؟ تقریباً محال است که با رسم جدولى نشان دهیم که چه تعداد و چه نوع شاهدهایى نیاز است که وقوع حادثه اى را اثبات کند که اگر رخ داده باشد مورد نقض تکرارناپذیر قانونى از طبیعت خواهد بود. هر مورد ادعا شده اى را باید براساس خصوصیات آن بررسى کرد. اما قطعاً به نظر مى رسد که معیارهاى مربوط به شواهد نزد هیوم زیاده خواهانه اند. جاى سؤال است که اگر هیوم خودش شاهد حادثه اى از این دست باشد چه خواهد گفت؟

اما علت پافشارى مؤکّد و افراطى هیوم بر شواهد مى تواند نکته اى فلسفى باشد که هیوم آن را به روشنى بیان نکرده است. این نکته را فلو در توجیه معیارهایى در مورد شواهد، بیان کرده است: «علت این که در این جا گزاره عملى داراى نهایت تفوق برگزاره تاریخى دانسته شده است در ماهیت آن گزاره ها و شواهد قابل عرضه براى تأیید آن ها نهفته است. گزاره مشخصى از تاریخ، خاص و اغلب جزئى و مربوط به زمان گذشته خواهد بود.... البته دقیقاً به خاطر همین گذشته بودن و جزئى بودن است که دیگر ممکن نیست کسى آن موضوع را مستقیماً تجربه کند... قانون طبیعت برخلاف گزاره مشخصى از تاریخ، قانونى کلى است. لذا از لحاظ نظرى هر کس در هر زمان مى تواند آن را تجربه کند هر چند روشن است که از لحاظ عملى همیشه چنین امکانى وجود ندارد.»⁹

با این همه، تفاوتى که فلو بیان کرد صحیح نیست. آزمایش هاى مقطعى در موقعیت هاى خاص صرفاً تأییدى جزئى براى ادعاى مربوط به صحت یک قانون عملى ادعا شده است که تا تأیید قطعى فاصله بسیار دارد. هر کس مى تواند صحت یک قانون علمى ادعا شده را آزمایش کند، اما نتیجه مثبت یک آزمایش تنها تأیید محدودى براى آن ادعا به حساب مى آید. دقیقاً همین مطلب در مورد حقایق تاریخى ادعا شده نیز صدق مى کند; هرکسى مى تواند شواهد را بررسى کند، لکن هر مدرک خاصى تنها تأییدى محدود براى ادعاى صحت آن قضیه تاریخى است. لکن در نمونه تاریخى نیز نظیر گزاره هاى علمى، محدودیتى در تعداد شواهد وجود ندارد. آزمون صدق گزاره هاى تاریخى را نظیر گزاره هاى علمى مى توان به طور مستمر ادامه داد. مى توان همیشه در جستوجوى داده هاى بیش ترى بود که تنها به عنوان آثار حادثه اى خاص در زمان گذشته، قابل تبیین اند، یا داده هایى که با وقوع آن حادثه ناسازگارند، درست همان طور که همیشه مى توان به دنبال داده هاى بیش ترى بود که صدق یک قانون فیزیکى را تأیید یا ردّ مى کنند. بنابراین، صدق قضایاى تاریخى را نیز «هر کس در هر زمان مى تواند آزمایش کند.»

گویا هیوم چنین پنداشته که تنها مدرک در مورد وقوع حادثه E گواهى کتبى یا شفاهى کسانى است که در زمان وقوع آن مى توانسته اند شاهد آن باشند. و از آن جایى که تعداد این گونه مدارک محدود است، پس شواهد وقوع یا عدم وقوع حادثه E محدود است. حال آن که این صرفاً گواهى نیست که ذیربط و دخیل است; ما به مدارکى در مورد صفات و صلاحیت شاهدهاى اولیه نیاز داریم. در ضمن شواهد نیز منحصر در گواهى نیستند. آثار وقایعى که در زمان حادثه مورد ادعا رخ داده اند نیز همگى ذیربط هستند. امروزه بسیار بیش تر از روزگار هیوم مى توان با مطالعه آثار فیزیکى حوادث حدس زد که چه حادثه اى روى داده است. هیوم هرگز با شرلاک هلمز ملاقات نکرده بود، اما مى توانست از شیوه قرار گرفتن اسباب منزل حدس بزند در اتاق او چه روى داده است یا مى توانست از لجن چکمه هاى یک شاهد حدس بزند او دیروز کجا بوده است.

از آن جایى که آثار وقایعى که در زمان وقوع حادثه E رخ داده اند به نحوى همیشه با ما هستند، همیشه مى توانیم آن ها را به طور مکرر و حتى با دقت بیش ترى آزمایش کنیم. به علاوه، باید بررسى کنیم که آیا حادثه E اگر واقعاً رخ داده باشد، در واقع علت آثار موجود است و آیا عامل دیگرى مى تواند موجب همین آثار شود. بررسى این موضوعات مستلزم بررسى آن است که کدام یک از قوانین نقش دارند (به غیر از قانون L که ادعا شده E نقض آن است) و این مستلزم آزمایش هاى نامحدودى است. لذا هیچ محدودیتى براى شواهد جدیدى که مى توان داشت وجود ندارد. شواهد وقوع حادثه E مى توانند به اندازه شواهد دالّ بر این که L قانونى از طبیعت است افزایش یابند. انسان عاقل در چنین شرایطى قطعاً خواهد گفت که او دلایل کافى بر این باور دارد که E رخ داده است، لکن همچنین بر این باور که L قانونى واقعى از طبیعت است ولذا بر این باور که E نقض آن قانون بوده است. بنابراین، مى توان به دلایل کافى باور داشت که قانونى از طبیعت نقض شده است. اما براى این که نقض قانون طبیعت، معجزه باشد، باید فعلِ خدا باشد، یعنى موجودى عقلانى و قادر مطلق که شىء مادى نیست. چه چیز مى تواند دلیل این مطلب باشد؟

تبیین یک حادثه به عنوان فعلِ موجودى عقلانى که واجد گرایش ها و مقاصد خاصى است، با تبیینِ آن بر اساس قوانین علمى که مبتنى بر علل از پیش تعیین شده هستند، کاملا تفاوت دارد. معیارهاى عادى جهت انتساب حادثه اى به موجودى عقلانى به نام A که داراى جسم است این است که: 1. ما یا دیگران مشاهده کنیم که A عامل تحقق آن حادثه است 2. یا این که آن حادثه از آن نوع حوادثى باشد که نوعاً A عامل آن است و تنها A و نه عامل دیگرى، از آن عواملى که ما مى شناسیم، در موقعیتى بوده که بتواند عامل آن باشد. کاربرد معیار دوم منحصر به مواردى است که ما از قبل به وجود A علم داریم. در بررسى شواهد این که نقض قانونى از طبیعت به واسطه حادثه E فعل خداست، من میان دو وضعیت تفاوت قایل مى شوم; یا ما علاوه بر ادله وقوع نقض هایى براى قوانین طبیعت ادلّه کافى بر وجود خدا داریم یا نداریم.

ابتدا وضعیت دوم را بررسى مى کنیم. فرض کنید هیچ دلیل قانع کننده دیگرى دالّ بر وجود خدا نداشته باشیم، مگر واقعه E که بر اساس شواهد، مورد نقض تکرارناپذیرى براى قانونى واقعى از طبیعت است. این امکان وجود ندارد که با مشاهده جسم خدا که E را ایجاد مى کند E را فعل خدا بدانیم، خدا که جسم ندارد. اما فرض کنید E به شیوه و در شرایط C متحقق شده که کاملا شبیه شرایطى است که در آن شرایط افعال انسان ها متحقق مى شوند و دیگر موارد نقض نیز در چنین شرایطى متحقق مى شوند. در این صورت این ادعایى موجّه خواهد بود که واقعه E و دیگر موارد نقض نظیر افعال انسانى توسط فاعلى ایجاد شده است، با این تفاوت که آن فاعل بر خلاف انسان ها داراى جسم مادى نبوده است. صحت این استنباط به این دلیل است که اگر معلول ها با یکدیگر شباهت کاملى داشته باشند همیشه مجازیم تفاوتى اندک در علل را مسلّم بدانیم تا بتوانیم تفاوت هاى اندک در معلول ها را تبیین کنیم.

لذا [به عنوان مثال] اگر نور را به خاطر دیگر صفات قابل مشاهده اى که دارد موجى دانستیم که در یک رساناى [سیال] ایجاد مى شود¹⁰ آن گاه دیگر این که آن رسانا، اگر وجود داشته باشد، نظیر دیگر مواد مانع حرکت اشیاى مادى از درون خود نمى شود، واقعیتى نیست که به تنهایى (یعنى اگر تفاوت دیگرى وجود نداشته باشد) دلیل آن باشد که نور را به موج داخل یک رسانا تعریف نکنیم، بلکه تنها دلیل آن است که آن رسانایى که نور درون آن حرکت مى کند این ممیزه را دارد که مانع گذر اشیاى مادى نمى شود. بنابراین، اگر به واسطه شباهت بسیار شدید میان شیوه ها و شرایط وقوع E (و دیگر نقض هاى قوانین طبیعت) و شیوه ها و شرایطى که افعال انسانى در آن واقع مى شوند، ما فاعلى مشابه را فرض کردیم; یعنى فاعلى عقلانى. در آن صورت، این که پاره اى تفاوت ها وجود دارد (این که نمى توانیم آن فاعل را مورد اشاره قرار دهیم و جسم آن را نشان دهیم) واقعیتى نیست که به معناى ابطال تبیین ما باشد، بلکه تنها به این معنا است که آن فاعل بر خلاف فاعل هاى انسانى فاقد جسم است. البته این شیوه تنها زمانى قابل توجیه است که صرف نظر از آن اختلاف، شباهت هاى مذکور قوى باشند. در مورد نور، دانشمندان قرن 19 در نهایت به این نتیجه رسیدند که شباهت هاى نور آن قدر قوى نیستند که بر تفاوت ها فایق آیند و توجیه گر فرض رسانایى واجد صفتى اختصاصى باشند.

حال چه شباهت هایى در شرایط و شیوه هاى C مى تواند میان تحقق E (و دیگر نقض هاى قوانین طبیعت) و افعال انسانى وجود داشته باشد تا توجیه گر فرض علل مشابه باشد؟ فرض کنید استجابت دعا عامل وقوع E باشد. لذا E مثلا انفجارى در اتاق من باشد که به هیچ وجه با قوانین طبیعت قابل تبیین نیست و در همان زمان وقوع این حادثه، در اتاق مجاور عده اى با لباس هندى دم گرفته اند که «اى خداى سیک ها اتاق سویین برن را منفجر کن.» همچنین فرض کنید هنگام وقوع E ندایى، که منبع آن جسمانى نیست، شنیده شده که مشتمل بر دلایل قانع کننده اى دالّ بر استجابت دعاست. زمان وقوع انفجار در اتاق من، صدایى که منبع آن انسان، حیوان یا دستگاه ساخت بشر نیست، شنیده مى شود که مى گوید: «دعایتان مستجاب است. سویین برن مستحق درس عبرتى است.» آیا این همه دلیل قانع کننده اى بر این فرض نیست که فاعلى عاقل که از اجسام مادى نیست E را و دیگر نقض ها را ایجاد مى کند، عاملى که آن قدر قدرت دارد که تغییراتى آنى با مداخله در خصایص اشیاء ایجاد کند; یعنى خدا؟ روشن است که اگر نقض هاى قوانین طبیعت و افعال انسانى الگوها و شرایطى بسیار شبیه یکدیگر داشته باشند، دلایل مذکور قانع کننده خواهد بود. به علاوه، اگر دعایى که به واسطه معجزات مستجاب نمى شوند طلب نوع خاصى از وقایع باشند (مثلا خلاصى از درد یا مجازات افراد شرور) و دعایى که به واسطه معجزات مستجاب نمى شوند طلب وقایعى متفاوت باشند، آن گاه همین مى تواند بیانگر برخى از صفات خدا باشد. البته معمولا ادلّه مؤمنان بر وقوع معجزات به آن قوتى که من نشان دادم نیستند. وقوع نقض ها بیش تر به عنوان پیامد دعاهایى تلقّى مى شوند که وقوع آن نقض ها را طلب کرده اند، و به ندرت به گونه اى دیگر تفسیر مى شوند، امّا نداهایى که دلیل استجابت دعایى باشد در واقع بسیار نادر است. در مواردى که چنین نداهایى شنیده نمى شوند، ولى وقوع نقض E و دعاى براى وقوع آن هر دو کاملا تأیید شده اند، زمانى مى توانیم نتیجه بگیریم که خدایى وجود دارد که E فعل اوست که شباهت مذکور به اندازه کافى قوى باشد. این که چه موقع شباهت به اندازه کافى زیاد است که استنباط مبتنى بر آن را توجیه کند، سؤال مشکلى است. لکن در این جا من صرفاً به این نکته پرداخته ام که اگر شباهت به قدر کافى قوى باشد آن گاه استنباط مذکور موجّه خواهد بود.

اکنون فرض کنید شواهدى دالّ بر وجود خدا داشته باشیم. آن گاه اگر E در شرایط C ، که قبلا توصیف شد، واقع شود، این که E فعل خدا باشد دلایل قانع کننده ترى دارد و وقوع E تأیید بیش ترى براى شواهد وجود خدا خواهد بود. امّا اگر دلیل قبلى بر وجود خدا داشته باشیم، وقوع E در شرایطى متفاوت از C، یعنى متفاوت از شرایطى که معمولا فاعل هاى انسانى در آن شرایط باعث وقوع افعالى مى شوند، باز مى تواند بعضاً به نحو موجّهى فعل خدا تلقّى شود. اگر E از حوادثى باشد که تنها علت قابل تصور براى آن خدایى است که بر وجود او دلیل داریم به شرطى که همان صفاتى را که لازمه دیگر ادله وجود خداست داشته باشد، آن گاه این باور موجّهى خواهد بود که وقوع E را به او نسبت دهیم، در غیر این صورت E بدون تبیین باقى مى ماند. اگر مؤمنى مسیحى که نابیناست بر خلاف قوانین طبیعت شفا یابد، هرچند که او یا دیگر مسیحیان براى شفا یافتن او دعا نکرده باشند، انتساب شفاى او به خداى مسیحیان اگر ادلّه اى دیگر بر وجود آن خدا دلالت کند، معقول خواهد بود. بر پایه دلایلى که گذشت، به این نتیجه مى رسیم که این باور مى تواند موجّه باشد که عامل نقض قانونى از طبیعت خدا بوده و لذا آن نقض یک معجزه است.

• پى نوشت ها

1 این مقاله ترجمه اى است ازبخش اول:

Richard swinburne, For the possibility of Miracles, in Philosophy of Religion: An Anthology, ed. Louis pojman (California, Wadsworth, 1987)

2 David Hume, An Enquiy concerning Human understanding, ed. L.A. selby- Bigge (Oxford, 1902)

3 Ninian smart, Philosophers and Religious Truth (London, 1964) ch.11

4 gravitational repulsion

5 Statistical

6 deterministic

7 Op. Cit. ,p. 111

8 Op. Cit., P. 116

9 Antony Flew, Huomes philophy of Belief (London, 1961) pp. 207 ff.S

10 بر طبق نظریه موجى در مورد ماهیت نور در فضا عنصر پنجمى به نام «اتر» فرض مى شد که سیالى با تراکم ناچیز بود که امواج نور از طریق آن انتشار مى یافت. خصوصیت این سیال آن بود که برخلاف دیگرعناصرچهارگانه، مانع حرکت اشیا نمى شد. (ر.ک: خلیل صیرفى، نور: رازکائنات، ترجمه ناصر شیلاتى.)