معرفت

جهت قضیه و جهان هاى ممکن¹

آلوین پلانتینگا
ترجمه: دکتر محمدعلى شمالى

اشاره

پرفسور آلوین پلانتینگا یکى از برجسته ترین و بحث انگیزترین فیلسوفان دینى معاصر مى باشد. وى در سال 1932 متولد شد و پس از اخذ دکتراى فلسفه در سال 1958 در بسیارى از دانشگاه هاى معتبر امریکا به تدریس و تحقیق پرداخت. از وى تاکنون متجاوز از ده کتاب و یک صد مقاله منتشر شده است.

وى یک فیلسوف متألّه است که با طرح آراى جدیدى همچون معرفت شناسى اصلاح شده درصدد دفاع از آموزه هاى دین مسیحى برآمده است. در پاییز امسال پلانتینگا سفرى به ایران داشته و طى آن چند سخنرانى علمى ارائه داد. آنچه در پى مى آید متن پیاده شده سخنرانى ایشان در انجمن فیزیک نظرى مى باشد. موضوع مورد بحث از مباحث فلسفى است که ارتباط زیادى با برخى مباحث فلسفه دین همچون مسأله شر و جبر و اختیار دارد. جهت رعایت امانت سعى شده است که تنها به تغییرات ویرایشى ضرورى در متن پیاده شده، اکتفا شود.

علاقه مندم ـ همان گونه که چند بار دیگر نیز اظهار نموده ام ـ خوشوقتى خودم را از حضور در این کشور باستانى ابراز دارم. من و همسرم هرگز این فرصت را نداشتیم که در خاورمیانه حضور داشته باشیم. این جا، جاى خوب و جالبى براى آغاز است. بنابراین، دوست دارم از کسانى که مسؤول دعوت بوده اند، از این که مرا دعوت کرده اند، تشکر و قدردانى کنم.

مطلب دوم درباره موضوع بحث است; یعنى جهت قضیه و جهان هاى ممکن. امیدوارم که همه نسخه اى از یادداشت بحث را در اختیار داشته باشند. این کار را آسان تر خواهد کرد. این موضوعى است که من به آن بسیار علاقه داشته ام; همان گونه که در مقدّمه ذکر شد، و هنوز نیز به آن بسیار علاقه دارم، ولى براى مدت زمان مدیدى موضوع اصلى کار من نبوده است. کتاب من، ماهیت ضرورت،² در 1974 منتشر گشت. پس از آن نیز چند مقاله دیگر مرتبط با این موضوع منتشر شدند; مانند «فعلیت گرایى و جهان هاى ممکن»³ و چند مقاله درباره ذاتیت گروى و مانند آن. اما اساساً پس از دهه هفتاد یا در اوایل دهه هشتاد توجه من بیش تر از متافیزیک و بحث در مورد جهات، به معرفت شناسى معطوف شده است. پس اکنون این موضوع، موضوع اساسى در مطالعات من نیست و امیدوارم با مشارکت شما، من هم بتوانم از شما چیزى یاد بگیرم; همان گونه که احتمالا شما از من چیزى یاد خواهید گرفت.

مفهوم «قضیه»

مطلب دیگر این است که بحث من در این جا منطق صورى نیست، بلکه منطق فلسفى است. من مى خواهم بعضى از نکات مهم مربوط به قلمرو عام منطق را مورد بررسى قرار دهم و بحث را با مفهوم «قضیه»⁴ آغاز کنم. به نظر من، قضایا آن چیزهایى هستند که این خاصیت را دارند که مى توانند صادق یا کاذب باشند; مى توانند رابطه منطقى با یکدیگر داشته باشند، و مى توانند مورد باور یا عدم باور انسان ها و یا هر موجود عاقل احتمالى دیگر قرار گیرند. من میان قضایا و جملات⁵تفاوت قایل مى شوم.

قضایا به نظر من، مربوط به هیچ زبان خاصى نیستند، بلکه با جملات گوناگون قابل بیان هستند. گاهى قضایاى یکسان و یا تقریباً یکسان با جملات متعدد از زبان هاى گوناگون و یا حتى جملات متعدد در یک زبان بیان مى شوند. همین طور یک جمله در یک زبان نیز امکان دارد که احتمالا براساس مناسبت هاى گوناگون استعمالش، چند قضیه متفاوت را بیان کند. بنابراین ـ مثلا ـ جملاتى از نوع «من خوشحال هستم» در استعمال من، یعنى: آلوین پلانتینگا خوشحال است و در استعمال شما، یعنى: شما خوشحال هستید، و اگر کسى دیگر استعمال کند، یعنى او خوشحال است. پس این جمله مى تواند طیف متنوعى از قضایا را بیان و ابراز نماید. جملاتى که ـ مثلا ـ با اسم اشاره آغاز مى شوند مانند «آن آبى است»، مى توانند تعدادى نامتناهى از قضایا را بیان کنند; زیرا مى توانند حاکى از بى نهایت چیز باشند.

پس، قضایا چیزهایى هستند که در درجه اول مى توانند صادق یا کاذب باشند، پذیرفته شوند یا پذیرفته نشوند و مى توانند رابطه منطقى با یکدیگر داشته باشند. ما مى توانیم قضایا را به دو گروه عمده تقسیم کنیم: قضایاى ضرورى⁶ و قضایاى امکانى.⁷ تاریخچه این تفکیک دست کم به ارسطو باز مى گردد. بدون شک، پیش از ارسطو نیز وجود داشته است، ولى در یادداشت من، به ارسطو برمى گردد.

قضایاى ضرورى یا ضرورتاً صادق قضایایى هستند که ممکن نیست کاذب باشند، ممکن نیست که صادق نباشند. البته، این تعریف آن ها نیست; زیرا در تعریف «ممکن» نیز به مفهوم «ضرورت» نیاز است. این فقط براى توصیف آن است که ما درباره به چه نوع قضیه اى سخن مى گوییم. مسلّماً مفهوم «ضرورى» و «ممکن» ذاتاً به یکدیگر مرتبطند. قضیه ضرورى است، یعنى ممکن نیست و ممکن است، یعنى ضرورى نیست.

مثال هاى اصلى قضایاى ضرورى، قضایاى منطقى متعارف است; قضایاى منطق در درجه اول، منطق قیاسى ارسطو، منطق قضیه اى، منطق کمى. این ها مثال هاى اصلى قضایاى ضرورى هستند. پس قضایاى منطقى ضرورى هستند، ولى این تنها آغاز است. قضایاى ریاضى و برخى قضایاى هندسى نیز ضرورى هستند. بنابراین، برخى قضایا ضرورى هستند، گرچه حقایق منطقى نیستند. علاوه بر مجموعه قضایاى ضرورى که ذکر شد، مجموعه کاملى از قضایاى ضرورى وجود دارند که تحت نظام خاصى در نمى آیند; مانند آنچه در ورقه آمده است:

قرمز یک رنگ است.

هیچ کس از خودش بلندتر نیست.

هیچ عددى انسان نیست.

هیچ نخست وزیرى، عدد اول نیست.

این مجموعه مانند قضایاى ضرورى قبل، در هیچ شرایطى نیست که کاذب باشد یا صادق نباشد. تعداد بسیارى از مثال ها براى ضرورت نیز نامزد شده اند که مورد مناقشه اند و در واقع، فلسفه پر از این نامزدهابراى ضرورت است. در این جا چند تا از این مثال ها ذکر مى شوند:

هر شخص انسان داراى بدن است.

بعضى معتقدند که این قضیه ضرورى است. بعضى فکر مى کنند شخص انسان همان بدن است. نام «مادى گرایى مسیحى» را شنیده ایم. یکى از همکاران من در دانشگاه «نتردام» یک مادیگراى مسیحى است. او تصور مى کند انسان یک شخص مادى است یا روحى است که با بدن ترکیب شده است، بلکه او متعقد است که انسان همان اندام هاى جسمانى است. پس این قضیه اى است که درباره آن مناقشه زیادى وجود دارد. علاوه بر این، ویگن معتقد است: قضیه: «انسان بدن است»، به نحو امکانى صادق نیست، بلکه ضرورتاً صادق است. این بخش عبارت از همان ماهیت انسان است که اعضاى جسمانى مى باشد.

مثال دیگر براى قضایاى ضرورى که مورد مناقشه اند، این است: «هیچ زمانى نبوده که در آن اشیاى مادى وجود نداشته اند.» بعضى این را درست مى دانند: هیچ زمانى نبوده است و نمى توانسته باشد که در آن اشیاى مادى وجود نداشته باشند. اگر چیزى به عنوان زمان وجود داشته باشد، ضرورى است که چیزهایى به عنوان ماده در آن وجود داشته باشند. دیگران تصور مى کنند که خیر، این یک حقیقت ضرورى نیست. اگر اصلا صحیح باشد، به نحو امکانى صادق است.

پس این ها نمونه هایى است که براى حقایق ضرورى نامزد شده اند، ولى مورد مناقشه اند و همان گونه که قبلا گفتم، فلسفه پر از امورى است که براى ضرورت نامزد شده اند. با وجود این ما فکر مى کنیم که بالفعل چیزهایى کلى⁸ وجود دارند. واقع گرایان⁹ مدعى اند که چیزهایى کلى وجود دارند، و ما معمولا این گونه تصور مى کنیم که این ضرورتاً صادق است و نه به نحو امکانى. این قضیه که «قضایا وجود دارند» به نظر من یک حقیت ضرورى است، اما به نظر برخى از افراد دیگر به نحو امکانى درست مى باشد.

این قضیه که «قضیه اى همچون (سقراط حکیم است) وجود دارد»، به نظر من حقیقت ضرورى است، ولى احتمالا به نظر برخى از افراد دیگر که فکر مى کنند بعضى قضایا ضرورتاً موجودند، این قضیه یکى از آن ها نیست و تنها به نحو امکانى صادق است. زیرا اگر خود سقراط وجود نمى داشت، این قضیه نیز وجود نمى داشت.

جهت

اولین مطلب در ورقه پس از تفکیک میان قضایاى ضرورى و قضایاى امکانى، تفکیک میان جهت ناظر به جمله¹⁰ و جهت ناظر به شىءاست.¹¹ من تصور مى کنم این تفکیک نیز دست کم به ارسطو برمى گردد. ارسطو چنین مى گوید: «گاهى اتفاق مى افتد که نتیجه قیاس ضرورى است، در حالى که تنها یک مقدّمه آن ضرورى است. البته نه هریک از دو مقدّمه به طور تصادفى، بلکه فقط کبرى.»

من تصور مى کنم ارسطو مى خواهد استنتاج هایى نظیر این را تأیید کند:

1. هر انسانى ضرورتاً عاقل است.

2. هرحیوانى دراین اتاق انسان است.

بنابراین، 3. هر حیوانى در این اتاق ضرورتاً عاقل است.

تصور مى کنم ارسطو مى خواهد چنین استنتاج هایى را تصدیق کند. او چنین استنتاجى را معتبر مى داند. اگر این مقدّمات صادق باشند، نتیجه نیز باید صادق باشد. اگر چنین است، پس منظور ارسطو این نیست که قضیه شماره (3) یعنى هر حیوانى در این اتاق ضرورتاً عاقل است، ضرورتاً صادق است. قضیه شماره (3) را نمى توان به این معنا گرفت که «ضرورتاً هر حیوانى در این اتاق عاقل است.» حتى اگر هر حیوانى در این اتاق عاقل باشد، این غلط است که «ضرورتاً هر حیوانى در این اتاق عاقل است.» مى توان این طور تصور کرد که در این اتاق حیوان غیر عاقل نیز وجود داشته باشد. پس قضیه (3) که «ضرورتاً هر حیوانى در این اطاق عاقل است» نه تنها خطاست، بلکه به نظر من ضرورتاً خطاست.

پس اگر دو مقدّمه معتبر داشته باشیم، نمى توان قضیه (3) را نتیجه گرفت، بلکه همان گونه که به نظر من مراد خود ارسطو نیز بوده، قضیه (3) درست است; یعنى هر حیوانى در این اتاق صفت عاقل بودن را ذاتاً واجد است، پس این ادعایى درباره قضایا نیست، بلکه ادعا این است که هر حیوانى در این اتاق صفتى دارد و آن صفت را نیز به نحو خاص دارد; یعنى آن وصف را ذاتاً دارد. منظور این است که آن چیز نمى تواند این صفت را نداشته باشد; یعنى آن چیز مى تواند اصلا وجود نداشته باشد، ولى اگر وجودداشته باشد، حتماً این صفت را دارد. پس استنتاج مزبور در حقیقت، چنین است:

1. هر انسانى ذاتاً عاقل است.

2. هرحیوانى دراین اتاق انسان است.

بنابراین، 3. هر حیوانى در این اتاق ذاتاً عاقل است.

از این رو، ما مقدّمه (1) و نتیجه (3) را نباید بیانگر جهت ناظر به جمله بدانیم، نباید آن را به عنوان قضیه اى که بیانگر ضرورت یا امکان یا استحاله قضیه دیگرى است، بدانیم. آن دو قضیه بیانى درباره قضیه اى دیگر نیستند، بلکه درباره چیزى هستند; مثل حیوانات در این اتاق.

آن دو به جاى این که قضیه اى را ضرورى بدانند، بیانگر این هستند که چیزى وصفى را ذاتاً دارا مى باشد; یعنى بدون آن وصف مورد نظر نمى توانست وجود داشته باشد.

پس قضیه مربوط به جهت ناظر جمله، قضیه اى است که جهت قضیه دیگرى را بیان مى کند. پس این قضیه که «ضرورتاً قرمز رنگ است»، یک قضیه مربوط به جهت ناظر به جمله است; یعنى بیانگر این است که قضیه «قرمز رنگ است» ضرورتاً صادق است. قضایایى که مربوط به این هستند که چیزى وصفى را ذاتاً یا بالعرض دارا مى باشد، قضایاى مربوط به جهت ناظر به شىء هستند. پس ما جهت ناظر به جمله داریم، در مقابل جهت ناظر به شىء.

واقعیت این است که ارتباط نزدیکى میان این دو وجود دارد. جهت ناظر به جمله را مى توان مورد خاصى از جهت ناظر به شىء دانست و این در صورتى است که شىء را یک قضیه در نظر بگیریم و وصفى را که ضرورتاً داراست، صدق در نظر بگیریم.

در ورقه داریم که X ذاتاً واجد P است، اگر نتواند بدون آن وجود داشته باشد. عدد 9 چند وصف را ذاتاً داراست; مانند فرد بودن، مرکّب بودن (غیر اول) و بزرگ تر از هفت بودن; عدد 9 بالعرض این وصف را دارد که تعداد سیارات منظومه شمسى است یا عددى است که مورد علاقه آقاى سام است. این وصف را ذاتاً دارا نیست، بلکه بالعرض دارا مى باشد.

برخى قضایا در انگلیس داراى ابهامند که آیا از نظر جهت ناظر به جمله اند. براى جهت ناظر به شىء بودن، اگر به برخى از نوشته هاى کوآین مراجعه کنید، مثال هاى زیادى را مى یابید.

قضیه (4) «تعداد سیارات ضرورتاً بیش از هفت مى باشد»، مبهم است. این قضیه مى تواند قضیه اى درست ناظر به شىء باشد ویاقضیه اى کاذب ناظربه جمله.

قضیه (5) «هرچه که نشسته دیده مى شود، ضرورتاً نشسته است»، مبهم است میان قضیه درست ناظر به جمله و قضیه کاذب به شىء.

توماس آکویناس در برخى جاها یکى از استدلال هاى جبر را چنین ذکر مى کند: فرض کنید سقراط دیده شده که نشسته است. مقدّمه دوم این که هرچه دیده شده که نشسته است، ضرورتاً نشسته است، در این صورت، نتیجه این مى شود که سقراط ضرورتاً نشسته است. اگر سقراط ضرورتاً نشسته است، پس او نمى توانسته در آن زمان ننشیند. این یک نوع استدلال براى جبر است. آکویناس با تفکیک میان ضرورت ناظر به جمله و ضرورت ناظر به شىء این استدلال را مى کند. این قضیه که «سقراط دیده شده که نشسته است» و «قضیه هرچه دیده شده که نشسته است، ضرورتاً نشسته است» نتیجه نمى دهد که «سقراط ضرورتاً نشسته است»، بلکه نتیجه مى دهد که «سقراط نشسته است.»

بنابراین، اگر قضیه (5) را بیانگر صدق در نظر بگیرید، استدلال براى جبر را که آکویناس مورد ملاحظه قرار مى دهد، غیر معتبر است. از سوى دیگر، مى توان قضیه (5) را مربوط به جهت ناظر به شىء در نظر گرفت که معنایش این مى شود که هر چه دیده مى شود که نشسته است، وصف نشستن را ذاتاً داراست. این اظهار جهت ناظر به شىء مى باشد. آکویناس مى گوید: این قضیه با مقدّمه اول که «سقراط دیده شده که نشسته است»، نتیجه مى دهد که «سقراط وصف نشستن را ذاتاً داراست». ولى آکویناس مى گوید: آن قضیه نادرست است; زیرا این طور نیست که هر که دیده شود نشسته است، ذاتاً باید نشسته باشد. همه شما که در این جا هستید، نشسته اید و من نیز شما را مى بینم که نشسته اید، ولى این طور نیست که ذاتاً باید نشسته باشید. شما مى توانستید بایستید. این آقایى که ایستاده است، هیچ مشکلى ندارد. پس نکته در این جاست که جملات مبهمى وجود دارند که معلوم نیست در آن ها جهت ناظر به جمله است یا ناظر به شىء. و این مى تواند به لحاظ فلسفى مبهم باشد، مانند همین استدلالى که اکویناس اشتباه آن را تشخیص داد.

جهان هاى ممکن

اجازه دهید درباره «جهان هاى ممکن» هم صحبت کنیم. مفهوم «جهان هاى ممکن» نیز تاریخ طولانى دارد. البته من فکر نمى کنم به اندازه دو مفهوم «امکان»¹²و «ضرورت» باشد. مفهوم «جهان هاى ممکن» دست کم به لایب نیتس فیلسوف برمى گردد، گرچه ممکن است قدیمى تر هم باشد. لایب نیتس درباره جهان هاى ممکن بحث کرد و در حقیقت به بدى شهرت یافته است، زیرا ادعا کرده که این جهان موجود بهترین جهان ممکن است; زیرا خداوند جهانى را که بهتر از آن ممکن باشد، نمى آفریند. این باعث شد که لایب نیتس مورد تمسخر زیاد قرار بگیرد; مثلا، ولتر در کتاب ساده لوح، استادى را ترسیم مى کند که مصیبت هاى پى درپى براى او حاصل مى شود و او مرتب تکرارمى کندکه«این بهترین جهان ممکن است.» پس مفهوم «جهان هاى ممکن» دست کم به زمان لایب نیتس باز مى گردد.

من در این جا ترجیح مى دهم که جهان هاى ممکن را بر حسب قضایا در نظر بگیرم. در کتاب ماهیت ضرورت، من جهان هاى ممکن را بر حسب حالات در نظر گرفتم. پس قضیه «سقراط حکیم است» وجود دارد و حالت «سقراط در حال حکیم بودن». من مطمئن نیستم که این دو واقعاً با یکدیگر فرق داشته باشند. این فکر که این دو در زبان انگلیسى تفاوت دارند، مانند «من در آن زمان بودم و هنوز هم در زمان حاضر هستم»، ممکن است یک توهّم زبان شناختى باشد. گرچه ممکن است دو زبان بیان وجود داشته باشند، ولى در واقع، قضیه و حالت مى تواند یکى باشد. پس من در این جا جهان هاى ممکن را بر حسب قضایا در نظر مى گیرم. اولین مفهومى که این جا براى درک جهان هاى ممکن نیاز داریم، حداکثرى (Maximal) است. قضیه P براى قضیه Q حداکثرى است در صورتى که مستلزم Q باشد یا مستلزم عدم Q. قضیه اى که به طور حداکثرى اخبار مى دهد، قضیه اى است که درباره صادق یا کاذب بودن هر قضیه دیگرى خبر مى دهد. جهان ممکن قضیه حداکثرى است; زیرا براساس آن هر قضیه اى یا صادق است یا کاذب. جهان هاى ممکن قضایاى حداکثرى هستند که در عین حال، ممکن نیز هستند. البته قضایاى حداکثرى نیز وجود دارند که ممکن نیستند.

در مورد این که چیزى وصفى را ذاتاً دارا باشد، ما ابتداءً باید این مفهوم را که شیئى وصفى را در جهان دارا باشد، در نظر بگیریم. سپس مى گوییم: شىء X وصف P را در جهان W دارد. فقط اگر ضرورتاً W بالفعل مى بود، Xوصف p را دارا مى بود. ما مى توانیم بگوییم: قضیه P در جهان ممکن درست است به این معناست که اگر آن جهان بالفعل وجود مى داشت، آن قضیه صادق مى بود; یعنى ضرورتاً اگر آن جهان بالفعل وجود مى داشت، آن قضیه صادق مى بود یا مى توانیم بگوییم: جهان ممکن مورد نظر مستلزم آن قضیه است. پس P ممکن است در جهان ممکن Wباشد، اگر W مستلزم Pباشد.

همچنین مى توانیم بگوییم: براى این که چیزى در جهان ممکن وجود داشته باشد، تنها باید ضرورتاً چنین باشد که اگر آن جهان بالفعل وجود مى داشت، آن شىء موجود مى بود. حال مى توانیم در این باره صحبت کنیم که معناى این که شیئى وصفى را ذاتاً دارا باشد چیست؟ ما نباید بگوییم: معناى این که X وصف P را ذاتاً دارا مى باشد، این است که X آن وصف را در تمام جهان هاى ممکن داراست; زیرا در این صورت، تنها موجودات ضرورى مى توانند اوصاف ذاتى داشته باشند.

چیزهایى که در تمام جهان هاى ممکن نیستند، داراى اوصاف ذاتى هستند. من و شما این وصف را داریم که ذاتاً اتومبیل نیستیم یا ذاتاً بالامکان عاقل هستیم، با این که ما ضرورى نیستیم. پس وصفى را ذاتاً داشتن یعنى واجد آن وصف بودن در هر جهانى که وجود دارید و نه در هر جهان ممکن. این که چیزى بالعرض وصف P را دارد، یعنى هم بالامکان آن وصف را دارد و هم بالفعل.

مفهوم دیگرى که مى خواهم مطرح کنم مربوط به ذات فردى مى باشد. این که هر شىء ذاتى فردى دارد، نظرى قدیمى است که حتى بعضى آن را به ارسطو برمى گردانند. در تاریخ فلسفه زیاد اتفاق مى افتد که چیزى را به کسى در گذشته نسبت مى دهند که افراد دیگر نمى توانند بیابند; مثلا، خودم این مطلب را از ارسطو ندیده ام، ولى این را بعضى گفته اند.

فرض کنید بگوییم: وصف P ذات فردى X است، اگر X اولا P را ذاتاً داشته باشد و ثانیاً، در هیچ جهانى چیزى غیر از P، X را ندارد. تصور مى کنم مفهوم «امکان» و «ضرورت» را باید به عنوان مفاهیم اولیه در نظر گرفت، سپس مفهوم «جهان ممکن» و غیر آن را بر آن اساس تبیین کرد.

جهان هاى ممکن انضمامى¹³

در فلسفه معاصر، رقیب عمده مفهوم جهان ممکن جهان هاى ممکن انضمامى است که من آن را به عنوان امور انتزاعى همچون قضیه یا حالت مطرح کردم و یا حتى ممکن است کسى به عنوان وصف آن را مطرح کند. دیوید لوییس جهان هاى ممکن را به صورت اشیایى انضمامى (عینى در مقابل انتزاعى) در نظر مى گیرد. مطمئن هستم که بسیارى از شما و یا شاید همه شما دیوید لوییس را مى شناسید. دیوید لوییس اخیراً فوت کرده و مرگ او خسارت اساسى به فلسفه امریکا تلقى مى شود. او یک متافیزیکدان برجسته بود و مرگ او خسارت بزرگى است که به شدت احساس مى شود. در مورد این مسأله خاص، یعنى «جهان هاى ممکن»، من تصور مى کنم که دیوید لوییس با خوش فکرى و نبوغ زیاد بحث کرده است، ولى در عین حال، به خطا رفته است. به هر حال، فلسفه چنین است. هنگامى که این جا وارد شدم، دیدم بر روى پرده نوشته شده است: «تنها چیزى که درباره آن مى توان روى فلاسفه حساب کرد، این است که یکدیگر را نقض مى کنند.»

دیوید لوییس «جهان هاى ممکن» را به عنوان اشیاى فیزیکى حداکثرى در نظر مى گیرد و نه قضایاى حداکثرى یا جملات حداکثرى. اشیاى فیزیکى، حداکثرى هستند، اگر به لحاظ مکانى و زمانى تنها به خودشان و اجزاى خودشان مربوط باشند. تعداد بسیار زیادى از این ها وجود دارند که به لحاظ مکانى و زمانى تنها به خودشان و اجزاى خودشان ارتباط دارند و نه به هیچ کدام از جهان هاى ممکن دیگر. پس در این جا «جهان ممکن» یعنى دنیاى عینى; مثلا، یک سیاره که در خارج واقعاً وجود دارد. جهان هاى ممکن از نظر دیوید لوییس نه تنها بسیار فراوانند، بلکه بسیار متنوّع نیز هستند.

از نظر دیوید لوییس، جهان ناظر به شىء یعنى این که چیزى وصفى را ذاتاً یا به نحو امکانى داشته باشد; به معناى این که همتایى در جهان ممکن دیگرى داشته باشد. من و شما در جهان هاى ممکن دیگر همتایانى داریم. همتا یا همتایان من در یک جهان ممکن خاص چیزهایى هستند که بیش از چیزهاى دیگر در آن جهان ممکن به من شباهت دارند. البته این مطلب قدرى ابهام دارد. یک چیز در صورتى وصفى را بالامکان دارد که بعضى از آن همتاها آن وصف را داشته باشند و در صورتى وصف ذاتى مى شود که همه همتایانش در دیگر جهان هاى ممکن آن وصف را داشته باشند. بدین سان، این بیانى است درباره جهان هاى ممکن نه به عنوان اشیاى انتزاعى، بلکه به صورت اشیاى انضمامى و عینى.

این برداشت از جهان هاى ممکن بسیار مورد بحث قرار گرفته است، ولى تصور مى کنم که عمدتاً پذیرفته نشده است. من فکر مى کنم اشکال عمده اى که افراد در این رأى مى بینند، این است که ربط زیادى به «جهت» ندارد. معلوم نیست چرا وقتى گفته مى شود که «قد من به طور امکانى کم تر از 160 است» یا «وزنم کم تر از 80 کیلو است»، من بایست همتایانى در جهان هاى ممکن دیگر داشته باشم که مثلا قدشان کم تر از من باشد یا وزنشان کم تر باشد؟ چرا باید این گونه باشد که اگر من ممکن است که فرانسوى یا فارسى صحبت کنم، یعنى باید کسى شبیه من در جهان هاى ممکن دیگر وجود داشته باشد که بالفعل فرانسوى یا فارسى صحبت مى کند. از سوى دیگر، همچنین اشکال مى شود که این رأى مستلزم آن است که آدمى از خودش جدا و متمایز شود، زیرا همتایانى در جهان هاى ممکن دیگر دارد که خودش نیستند. به سبب همین امور، من فکر مى کنم که آنچه دیوید لوییس درباره مطرح کرده، دقیق نیست. من فکر مى کنم اشکال کار دیوید لویس این است که او با این مبنا کار را آغاز کرد ـ البته بعداً آن را تغییر داد، ولى در آغاز به هنگام نگارش کتاب کثرت جهان ها این نظر را داشت ـ که فقط اشیاى انضمامى و مجموعه هایى از آن ها وجود دارند و از این رو، الگوى جهت هاى امکانى را تنها در همان چیزهایى که به نظر خودش موجود مى داند ـ یعنى اشیاى انضمامى و مجموعه هایى از آن ها ـ سراغ مى گیرد.

نظریه فعلیت گرایى

مطلب بعدى که مایلم مطرح کنم، نظریه «فعلیت گرایى» است. «فعلیت گرایى» نظریه اى است که قایل است چیزى نیست که وجود نداشته باشد. اگر من معتقدم که چیزهایى نیستند که وجودندارند، من یک فعلیت گرا هستم. این جمله که «پگاسوس¹⁴ (اسب بالدار) وجود ندارد»، جمله صادقى است، ولى این بدان معنا نیست که قضیه اى را درباره چیزى به نام پگاسوس، که وجود دارد، مطرح مى کند. اصلا چیزى به عنوان «پگاسوس» وجود ندارد. ولى من فکر مى کنم یکى از امورى که ما شهود مى کنیم، هرچند به صورت بدوى، این است که علاوه بر امور موجود، چیزهاى دیگرى نیز مى توانستند موجود باشند; مثلا مى شد که انسان هاى بیش ترى موجود باشند یا انسان هایى متفاوت با انسان هاى موجود، تحقق داشته باشند.چگونه بایددرباره این امور فکر کنیم؟

مطابق با نظریه «امکان گرایى»¹⁵چیزهایى هستند که ممکن هستند، متفاوت با آنچه وجود دارند و آن ها مى توانستند تحقق داشته باشند; مثلا، پگاسوس چیز ممکنى است که مى توانست وجود داشته باشد. امکان گرایى مى گوید: چیزهایى هستند که مى توانستند وجود داشته باشند، ولى اکنون بالفعل وجود ندارند. اما فعلیت گرا نمى پذیرد که چیزى باشد که وجود ندارد و از این رو، حداکثر ممکن است در مورد امورى که مى توانستند متفاوت از امور موجود، تحقق داشته باشند، بگوید: آن ها ذوات فردى هستند که تمثّل عینى نیافته اند.¹⁶ اگر هر یک از ما معدوم شود، ذات فردى او فاقد تمثّل عینى خواهد شد. پس ذوات فردى امورى ضرورى هستند که در تمام جهان هاى ممکن هستند، گرچه واجدان آن ذوات فردى ممکن است، تحقق نداشته باشند.

اگزیستانسیالیزم یا وجودگرایى

این غیر از اگزیستانسیالیزم است که ژان پل سارتر مطرح ساخت. ارتباط آنچه در این جا با عنوان «اگزیستانسیالیزم» مطرح مى کنم با آنچه ژان پل سارتر مطرح کرد، تنها در این است که حتى اگر وجود متقدّم بر ذات¹⁷ نباشد، به هیچ وجه مسبوق به ذات نیز نیست. مطابق با این دیدگاه، اولا، قضایا، اوصاف و جهان هاى ممکن داراى اجزاى انضمامى هستند و ثانیاً، این اجزاى انضمامى را ذاتاً دارا مى باشند. بنابراین، اگر این قضیه را در نظر بگیریم که «برتراند راسل حکیم بود» یا «برتراند راسل منطق دان بود» این قضیه نمى توانست وجود داشته باشد، اگر برتراند راسل وجود نمى داشت. این قضیه که «سقراط استادِ افلاطون بود» نمى توانست موجود باشد، اگر سقراط یا افلاطون وجود نمى داشتند. پس قضایا، اوصاف و جهان هاى ممکن همگى داراى اجزاى انضمامى هستند و این اجزاى انضمامى را ذاتاً دارا مى باشند.

این منجر به اشکالاتى درباره ضرورت و امکان قضایا مى شود. مفهوم متعارف از ضرورت را در نظر بگیرید: P ضرورى است اگر ممکن نباشد که P صادق نبوده باشد. مطابق با این برداشت از ضرورت، هیچ قضیه ضرورى نمى تواند وجود داشته باشد که شىء ممکن الوجود جزو آن باشد; مثلا، حتى این قضیه که «یا برتراند راسل فیلسوف بود یا برتراند راسل فیلسوف نبود» نمى تواند ضرورى باشد; چون اگر اصلا برتراند راسل وجود نمى داشت، این قضیه نمى توانست صادق نباشد. بنابراین، براى کسى که قایل به وجودگرایى است، این مشکل وجود دارد که چگونه مفهوم ضرورت را درک کند.

وجودگراها پیشنهاد دیگرى دارند; آن ها مى گویند: مفهوم «ضرورت» را به نحو دیگرى نیز مى توان تصور کرد و آن این که بگوییم: P ضرورى است، اگر P نمى توانست کاذب باشد; یعنى ذاتاً داراى صدق است. این دو برداشت از ضرورت مى توانند به یکدیگر برسند، اگر قضایا را موجودات ضرورى بدانیم. اما اگر مانند وجودگراها، که برخى قضایا را وجودات امکانى مى دانند، قضایا را موجودات ضرورى ندانیم، هیچ کدام از این دو مستلزم دیگرى نخواهد بود.

بنابراین، مطابق نظریه وجودگرایى، Pضرورى است، اگر P نمى توانسته کاذب باشد. P ممکن است، اگر P مى توانسته کاذب باشد. اما در این صورت، تعداد زیادى قضایاى ضرورى خواهیم داشت و تعداد زیادى هم قضایاى امکانى; مثلا قضیه «برتراند راسل وجود داشته است» مطابق با این نظریه، ضرورى مى شود، چون این قضیه نمى توانسته است کاذب باشد. اگر برتراند راسل نمى بود، اصلا قضیه اى نبود و اگر برتراند راسل باشد، این قضیه ضرورى مى شود. اما این درست به نظر نمى رسد.

دو قضیه «برتراند راسل دایره مستطیل بود» و «برتراند راسل حکیم بود» مطابق با این نظریه، باید ممکن تلقّى شوند; زیرا هر دو مى توانستند خطا باشند، در صورتى که چیزى به نام «برتراند راسل» وجود نمى داشت. [این نیز درست به نظر نمى رسد.]

من در این جا بحث را خاتمه مى دهم. مى توانستیم  درباره اسماء خاص و ذوات هم بحث کنیم، ولى به همین جا بسنده مى کنم. بسیار متشکرم.

• پى نوشت ها

*. Modality and Possible Worlds

1. Nature of Necessity

2. "Actuality and possible Worlds"

3. proposition

4. sentences

5. necessary

6. contingent

7. universal

8. realists

9. modality de dicto

10. modality de re

11. possible

12. concrete Possible Worlds

13. pegasus

14. possibilism

15. unexemlified individual essences

16. essence