گذرى بر مفهوم‌شناسى مدیریتو برنامه‌ریزى در تبلیغ دینى
Article data in English (انگلیسی)
گذرى بر مفهوم شناسى مدیریت
و برنامه ریزى در تبلیغ دینى
على اقلیدى نژاد
مقدمه
با گذرى بر کتاب شناسى و مقالات نوشته شده در حوزه تبلیغ دینى، به راحتى مى توان دریافت یکى از مسائلى که همواره مورد غفلت قرار گرفته، مراحل کلان در تبلیغ دینى است که نقش عمده و غیرقابل انکارى در ساز و کار تبلیغ دارد.
«مدیریت»، «برنامه ریزى» و «اهداف کلى» سه مقوله مهم و اساسى در امر تبلیغ هستند که متأسفانه آنچه تاکنون به رشته تحریر درآمده، به این سه موضوع مهم یا نپرداخته یا اگر پرداخته، در سطحى نازل و با نگاهى گذرا از کنار آن گذشته است.
روشن است که این مقال نه گنجایش بررسى این سه مقوله را دارد و نه ادعاى آن را، بلکه درآمدى است بر این سه موضوع تا شاید اندیشوران و پژوهش گران سخت کوش در این راه قدم نهند و مرزهاى مبهم آن را بشناسند و به دست اندرکاران و به ویژه مدیران عالى بشناسانند.
مفهوم «مدیریت» در تبلیغ دینى
دانشمندان علوم انسانى «مدیریت» را به گونه هایى متفاوت تعریف کرده اند; از آن جمله است:
1. هنر انجام امور به وسیله دیگران;1
2. «مدیریت» علم و هنر هماهنگ نمودن کوشش ها در یک سازمان و استفاده از منابع براى نیل به اهداف معیّن است.2
3. کار کردن با افراد و به وسیله افراد و گروه هابراى تحقق هدف هاى سازمانى.3
در مجموع این تعاریف، دو نکته مشترک یافت مى شود: اول آن که مدیریت یک علم یا هنر است و دوم آن که مدیریت در جهت نیل به اهداف معیّن مى باشد.
اما آنچه «مدیریت اسلامى» را از تعاریف گذشته متمایز مى گرداند توجه به مدیریت در چارچوب ارزش هاست; زیرا مدیرى که ارزش ها را به بهانه رهبرى و هدایت زیر پا مى گذارد، از دیدگاه اسلام، مدیرى دانا و موفق به شمار نمى رود. بنابراین، تعریف را با نگره اى اسلامى مى توان چنین مطرح نمود:
«"مدیریت" هنر و علم به کارگیرى صحیح افراد و امکانات در جهت وصول به اهداف سازمانى است، به نحوى که با موازین شرع مغایرت نداشته باشد.»4
با توجه به تعاریف گذشته، از آن جا که مدیریت تبلیغ دینى یکى از شاخه هاى مدیریت اسلامى است، مى توان آن را این گونه تعریف کرد:
«"مدیریت تبلیغ" هنر و دانش به کارگیرى و بهره بردن درست منابع انسانى و غیرانسانى در جهت رسیدن به اهداف سازمانى تبلیغ در دین است، به گونه اى که با آموزه هاى دینى در روش، فن و ابزار مغایرتى نداشته باشد.»
البته توجه به این نکته ضرورى است که دامنه این تعریف از مبلّغ روستا و شهر تا سطح کلان مدیریت تبلیغ دینى گسترده است; به عبارت دیگر، همه منابع انسانى تبلیغ در این تعریف قرار مى گیرند و هر کدام در محدوده خود، مدیریت تبلیغ را بر عهده خواهد داشت، خواه روحانى روستا و از منابع خُرد انسانى باشد و از روش هاى سنّتى و ابزار آن بهره ببرد یا در سطح مدیریت عالى و منابع کلان باشد و با استفاده از ابزارهاى نوین و شیوه هاى نو و روش هاى جدید،به رسالت خود عمل نماید.
اهمیت مدیریت تبلیغ
بى تردید، یکى از وظایف مهم انبیا(علیهم السلام)و در ادامه آن، حکومت هاى الهى نهادینه ساختن ارزش ها و باورهاى حق در جامعه است. پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) بعثت خود را در همین زمینه ارزیابى مى نمایند:
«اِنّما بُعثتُ لِاُتِمّم مَکارمَ الاخلاقِ»;5
تنها دلیل بعثت من، اتمام و تکمیل ساختارهاى ارزشى جامعه و اخلاق است.
عدل و داد، دورى از ظلم و ستم، ایجاد پاکى ها و گسترش نیکى ها، همه تنها در صورتى مى توانند در جامعه جریان یابند که
داراى پشتوانه عظیم تبلیغى باشند; زیرا بدون آن هیچ دلیلى براى خوب بودن وجود ندارد. پیوستگى رسالت مبلّغان الهى و پیام آوران وحیانى نیز در همین چارچوب قابل ارزیابى است.
خداوند متعال در قرآن کریم مى فرماید: «واضربْ لهم مثلا اصحابَ القریةِ اِذ جاءَها المرسلونَ اِذ اَرسلنا اِلیهم اثنینِ فکذّبوها فَعزَّزنا بثالث فقالوا اِنّا اِلیکم مُرسلونَ»(یس: 13ـ14);
براى این مردم، اصحاب قریه (انطاکیه) را مثال بزن هنگامى که فرستادگان خدا به سوى آن ها آمدند; هنگامى که دو نفر از رسولان خود را به سوى آنان فرستادیم، به تکذیب آنان پرداختند. پس براى پشتیبانى از آن دو، شخص سومى را فرستادیم. پس آنان همگى گفتند: ما فرستادگان و رسولان خدا به سوى شما هستیم.
این مسائل از یک سو و برنامه ریزى و مدیریت تشکیلاتى دشمنان از سوى دیگر، وجود سازمانى کارامد و پیشرو را ضرورى مى نماید. حضرت امام(رحمه الله) با نگاهى تلخ به گذشته، وضعیت تشکیلات حوزوى و به ویژه تبلیغ دین را این گونه به نقد مى کشند: «در قدیم ها، حوزه ها محصور شده بود; چهاردیوارى که کسى نمى توانست از آن بیرون بیاید. تبلیغات سوء به صورتى بود که اگر طلبه اى مى خواست حرفش را بزند، در فکر تشکیلات باشد، مورد طعن قرار مى گرفت. همیشه صحبت "نظم در بى نظمى است" مورد تأیید بود.»6
ایشان با نگاهى به تبلیغ در گذشته مى فرمایند: «در قدیم، کسى به این فکر نبود که چه چیزهایى باشد و چه چیزهایى نباشد. حرکت در حوزه ها بود. حوزه کسى را به عنوان مبلّغ اعزام نمى کرد. البته افراد خودشان براى تبلیغ مى رفتند، ولى حوزه کسى را نمى فرستاد. اعزام به خارج که در ذهن ها نبود و هیچ کس هم فکر نمى کرد که امکان دارد کسى را به خارج فرستاد، ولى ـ بحمدالله ـ امروز درحوزه ها این مسائل حل شده است.»7
ایشان همچنین با اشاره به جایگاه تبلیغ تأکید مى کنند: «سلاح تبلیغات برنده تر از کاربرد سلاح در میدان هاى جنگ است.»8 با انتقاد از روند موجود نیز مى گویند: «آن قدرى که دشمنان ما از حربه تبلیغات استفاده مى کنند، از طریق دیگر نمى کنند.»9
حضرت امام(رحمه الله) با تأکید بر ضرورت تبلیغات دینى، مى فرمایند: «با این همه تبلیغات علیه ما، ما هم باید تبلیغات داشته باشیم.»10 در جایى دیگر، دردمندانه و با شهامت، به این مسأله اعتراف مى کنند که «مادر جهت تبلیغات تقریباً صفر بوده ایم.»11
با توجه به گفتار ارزشمند ایشان، روشن است که تبلیغات هنگامى سلاحى برنده در مقابل دشمنان است که داراى مدیریتى قابل باشد، وگرنه همان تبلیغات مى تواند خود سلاحى در دستان دشمن قرار گیرد. پژواک این درد با زبانى دیگر در آثار شهید مطهرى(رحمه الله) نیز به چشم مى خورد. ایشان با اشاره به هرج و مرج در نظام تبلیغ دینى، در زمینه لزوم سامان دهى و بازسازى آن چنین مى گویند:
«چه قدر مصیبت است براى اهل معرفت که افرادى که نه با مکتب الهیون آشنا هستند و نه با مکتب مادیون، از هرج و مرج و بى نظمى که در سیستم تبلیغات دینى ـ خصوصاً در جامعه تشیّع ـ وجود دارد، استفاده کرده و در ردّ مادیون کتاب مى نویسند; لاطایلاتى به هم مى بافند که اسباب تمسخر و استهزاست. بدیهى است که چنین تبلیغاتى به سودمادیگرى است; از کتبى که درزمان خودما در این زمینه نوشته شده است،فراوان مى توان مثال آورد.»12
«باید با هرج و مرج تبلیغى و اظهار نظرهاى نامشخص مبارزه شود، دیگر براى خطوط روى طالبى و براى بال نداشتن شتر از آن فلسفه ها بافته نشود.»13
امروزه با پاگرفتن حکومت مقدس اسلامى، وظیفه پاس دارى از ارزش ها، نگرش ها و باورهاى تشیّع و در سطحى فراتر، مردم مسلمان بیش از پیش بر شانه روحانیت سنگینى مى کند. شهید مطهرى(رحمه الله)با اشاره به همین مطلب مى گویند: «حوزه هاى علمیه و محیط هاى روحانى مسؤول پاس دارى جامعه اسلامى و دفاع از اصول و فروع دین مقدس اسلام از دیدگاه مذهب شیعه و تعلیم و تبلیغ آن ها; عهده دار پاسخ گویى به نیازهاى مذهبى مردم مسلمانند.»14
نتیجه آن که چون اسلام در مقابل خود، سپاه تبلیغى دشمن را صف کشیده و آماده مى بیند، ناگزیر از تبلیغات صحیح، علمى، مدبّرانه و ارزشى است و این مهم بدون تشکیلات و مدیریتى منظّم تنها آرزویى بر صفحات قلب دل سوزان و کاغذ نویسندگان است.
اندیشمند و کارشناس برتر اسلام، شهید مطهرى، با توجه به همین ضرورت و نیاز مى گویند: «حوزه هاى علمیه ما اگر از محدودیت هاى مصنوعى، که خود براى خود به وجود آورده اند، خارج گردند و با استفاده از پیشرفت علوم انسانى جدید به احیاى فرهنگ کهن خود و آراستن و پیراستن آن بپردازند و آن را تکمیل نمایند و به پیش سوق دهند ـ که آمادگى تکامل و پیشروى دارد ـ مى توانند از این انزواى حقارت آمیز علمى خارج شوند و کالاهاى فرهنگى خود را در زمینه هاى مختلف معنوى، فلسفى، اخلاقى، حقوقى، روانى، اجتماعىوتاریخى با کمال افتخارو سر بلندى به جهان دانش عرضه نمایند.»15
بنابراین، وجود تشکیلاتى سازمان یافته، منسجم، پویا، کارامد و نوآور یکى از نیازهاى جامعه تبلیغى است که البته این مهم بدون وجود مدیریتى لایق و کاردان امکان پذیر نیست.
ارکان مدیریت
حال که مفهوم و اهمیت «مدیریت تبلیغ» معلوم شد، باید با ارکان بنیادین مدیریت آشنا شد و سپس آن را با تبلیغ دینى درآمیخت تا بتوان با فراورده آن مدیریت تبلیغ را در عرصه دین ترسیم نمود.
مدیریت داراى چهار رکن اساسى است: برنامه ریزى، سازمان دهى، رهبرى و اشراف. همچنین مدیر داراى وظایف گوناگون دیگرى مانند ایجاد انگیزش، پى گیرى، رفتار سازمانى و تصمیم گیرى مى باشد. با توجه به آن که هر یک از این مباحث نیازمند ژرف نگرى و درنگ بایسته است، به امید آن که در آینده شاهد پژوهش هایى وزین و کاربردى در این عرصه باشیم، تنها به یکى از مهم ترین ارکان آن یعنى برنامه ریزى و در ضمن آن، به اهداف کلى پرداخته مى شود.
تعریف «برنامه ریزى»
همان گونه که گفته شد، برنامه ریزى ستون اصلى و بنیادین مدیریت است. همان سان که براى «مدیریت» تعاریف متعددى وجود دارد، از برنامه ریزى نیز تعاریف گوناگونى ارائه شده است. ولى به صورت کلى مى توان گفت: «برنامه ریزى اندیشه اى است در کلیات و جزئیات طرح براى تعیین هدف و مقاصد (نقشه کار و برنامه) به همراه تعیین شیوه ها و روش هاى رسیدن به هدف.»16
با توجه به تعریف یاد شده «برنامه ریزى تبلیغ دینى» را مى توان این گونه تعریف کرد: برنامه ریزى عبارت است از: اندیشیدن در کلیات و جزئیات طرح تبلیغ دینى در جهت آشکار نمودن اهداف آرمانى، ارزشى و سازمانى به همراه تعیین شیوه ها و روش هاى غیرمغایر با آموزه هاى شرع مقدس و در یک کلام، نقشه عملیاتى در جهت نیل به هدف یا اهداف تبلیغ دین.
بنابراین، برنامه ریزى در عرصه تبلیغ دینى باید داراى ویژگى هاى ذیل باشد:
1. اندیشه اى ناب، کارشناس و دین شناس پشتیبان آن باشد;
2. داراى اهدافى ارزشى و سازمانى با نگرش تبلیغى باشد;
3. شیوه ها و روش هاى کاربردى براى رسیدن به هدف تعیین گردد;
4. مغایرتى بین ویژگى هاى قبلى با آموزه ها و روش هاى کاربردى بزرگان دین نداشته باشد.
تنها با رعایت این ویژگى هاست که مى توان در برنامه ریزى تبلیغ با نگره اى دینى گام نهاد.
اهمیت برنامه ریزى
از دیدگاه آیات، روایات و روش هاى عملى رهبران دینى، برنامه ریزى جایگاهى بس بلند دارد و از آن گریزى نیست و به ناچار مدیران براى پیش گیرى از فروافتادن در دام ناکامى ها، باید به آن روى کنند.
امیرمؤمنان(علیه السلام) در کلام حکیمانه خود بقا و پاى دارى دولت ها را با برنامه ریزى و چاره اندیشى گره زده، مى فرمایند:
«امارات الدُّول انشاءُ الحیل»;17
پاى دارى و بقاى دولت ها بستگى به برنامه ریزى و چاره اندیشى در امور دارد.
و در جایى، پیامبر(صلى الله علیه وآله) خطاب به ابن مسعود، او را از انجام کارهایى که همراه با آینده نگرى و تدبیر نباشد، بر حذر مى دارند و مى فرمایند: «یابن مسعود، اذا عملتَ عملا فاعمل بعلم و عقل و ایّاکَ اَن تعملَ عملا بغیرِ تدبیر و علم فانّه ـ جل جلاله ـ یقولُ: "ولاتکونوا کالّتی نقضتَ غزلَها مِن بعدِ قُوّة انکاثاً"»;18 ابن مسعود، هرگاه در پى انجام کارى هستى، از روى دانش و خرد به آن بپرداز و از این که کارى را بدون آینده نگرى و آگاهى انجام دهى بر حذر باش! به درستى که خداوند مى فرماید: همانند زنى مباشید که بافته اش را پس از این که محکم گردانیده بود، جاهلانه باز کرد.
حضرت امام(رحمه الله) نیز، که خود در جایگاه رهبرى دینى قرار داشتند، بر برنامه ریزى تکیه نموده، خطاب به مدیران و مسؤولان حج مى گویند: «روحانیون و مدیران و مسؤولان محترم کاروان هاوحج متناسب با حضورقشرهاى مختلف، اعم از بى سواد و باسواد، براى آنان برنامه ریزى کنند.»19
شهید مطهرى(رحمه الله) از دیدگاه مبلّغى درد آشنا به لزوم برنامه ریزى صحیح در کار تبلیغ اشاره مى کنند و مى گویند: «طرفدار این نظریه هستم که خود سازمان روحانیت گروهى خطیب و واعظ با برنامه صحیح تربیت کند.»20
بنابراین، اهمیت وجود برنامه ریزى در هر کارى از جمله تبلیغ دینى مسأله اى ضرورى است که غفلت از آن موجب دوباره کارى ها، هرج و مرج در عرصه پژوهش و تبلیغ، پایین آمدن کیفیت فراورده هاى تبلیغى، ناهمسویى تلاش ها و دیگر مشکلات خواهد شد. پس لازم است با درک جایگاه برنامه ریزى، نظام تبلیغى همسو با اهداف مشخص و با نگرش علمى ـ کاربردى ترسیم شود.
فواید برنامه ریزى
در مسیر مدیریت، همواره سه مشکل اساسى وجود دارد که عبارتند از: ابهام در نتیجه کار، سختى ها و مشکلات پیش بینى نشده و کمبود امکانات. راه پیروزى بر این مشکلات تنها در برنامه ریزى نهفته است که به صورت جداگانه هر کدام با استفاده از رهنمودهاى دینى مورد بررسى قرار مى گیرد:
الف. جلوگیرى از پشیمانى: یکى از دغدغه هایى که همواره موجب شکست در تبلیغ مى شود پیامدهاى عمل تبلیغى است. برنامه ریزى صحیح این امکان را به ما مى دهد که با پیش بینى نتیجه احتمالى، روش هایى اندیشیده شود تا از پشیمانى جلوگیرى گردد. کلمات نورانى امام على(علیه السلام) این مهم را این گونه تعبیر مى کند:
«التّدبیرُ قبلَ العملِ یُؤمِّنکَ مِن النَّدمِ»;21
آینده نگرى و چاره اندیشى پیش از شروع کارها، تو را از پشیمانى ایمن مى سازد.
ب. پیش بینى سختى ها و مشکلات: گام نهادن در هر راهى مشکلات و سختى هایى به دنبال دارد. مسافرى که قصد سفر به صحرایى دارد، باید توشه خود را بر اساس احتمالات بردارد، وگرنه در میانه راه، درمانده و خسته خواهد شد و از ادامه راه باز خواهد ماند. تبلیغ دینى نیز از این مقوله جدا نیست و باید پیش از ورود در آن، احتمالات را در نظر گرفت. معلوم است که هرگونه کوتاهى و سستى در برنامه ریزى کوهى از مشکلات را در برابر مدیریت تبلیغ قرار خواهد داد. مولا امیر مؤمنان(علیه السلام) در کلامى کوتاه، ولى ژرف و پرمحتوا به همین مسأله اشاره مى کنند و مى فرمایند:
«مَن قعدَ عن حیلتِه اَقامته الشّدائدُ»;22
کسى که در راه چاره اندیشى و برنامه ریزى کوتاهى کند، مشکلات و سختى ها در مقابل او خواهند ایستاد.
ج. بهرهورى بهینه از منابع: برنامه ریزى بر اساس داشته ها و اندوخته ها همواره روند کار را در مسیرى بهتر هدایت مى نماید و موجب بهرهورى از تمامى امکانات مى شود. در عمل تبلیغى نیز آنچه نقش اساسى ایفا مى کند، استفاده بهینه از منابع موجود است و این مهم امکان ندارد، مگر با برنامه ریزى علمى و عملى.
وجود امکانات و وسایل گوناگون بدون برنامه ریزى تنها موجب از بین رفتن منابع خواهد شد. حضرت على(علیه السلام) در نگاهى مدبّرانه و کلامى حکیمانه، برنامه ریزى را از امکانات و منابع، مهم تر ارزیابى نموده، مى فرمایند:
«التَلطُّف فِى الحیلةِ اَجدى من الوسیلة»;23
ظرافت و دقت در برنامه ریزى مهم تر و بهتر از وسایل و امکانات است.
ارکان برنامه ریزى
پس از آشنایى با مفهوم، اهمیت و فواید برنامه ریزى، آشنایى با ارکان آن نیز لازم است. برنامه ریزى داراى دو رکن مهم و کلیدى است که بدون آن ها، موفقیت محقق نخواهد شد. این دو رکن در بخش هاى پیشین به گونه اى کوتاه و اجمالى در لابه لاى کلمات و جملات مورد توجه قرار گرفت که عبارتند از: هدف و پیش بینى.
اینک تشریح هر کدام از آن ها:
الف. اهداف: شناسایى هدف در همه عرصه هاى فردى و اجتماعى زندگانى بشر یک ضرورت است; زیرا بدون داشتن هدف، تمام کوشش ها در مسیرى سردرگم و پیچیده به انحراف کشیده خواهد شد. در دنیاى مدیریت تبلیغ دینى نیز شناخت هدف موجب مى شود تا اهداف کوچک تر و فعالیت هاى دیگر در مسیر هدف کلى قرار گیرند.
به همین دلیل، در این بخش اهداف کلى تبیین مى گردد; چرا که اهداف سازمانى و عملیاتى24 در بخش هاى کوچک تر مدیریت و با توجه به اهداف کلى به وجود مى آید.
1. پرستش خداى یگانه و دورى از زورمداران: پرستش خداوند یکتا و دورى از طاغوت ها و زورمداران ستمگر یکى از اهداف کلى در جهت رسانیدن انسان به مرز کمال مطلوب است. خداوند متعال تمامى تلاش سازمان بعثت و تبلیغات و کوشش هاى بى دریغ کارگزاران و فرستادگان خود را در جهت رسیدن به همین هدف ارزیابى کرده، مى فرماید:
«و لقد بَعثنا فی کُلِ امّة رسولا اَنِ اعبُدوا اللّهَ و اجتنِبوا الطَّاغوتَ».(نحل: 36);
در میان هر امّتى فرستاده اى برگزیدیم تا خداى یکتا را پرستش کنید و از زورمداران ستمگر دورى گزینید.
مبلّغان کلام وحیانى نیز باید در راستاى همین اهداف فعالیت هاى خود را متمرکز سازند تا بتوان در سایه تبلیغ مدام و برنامه ریزى شده به جامعه مطلوب اسلامى رسید. حضرت امام(رحمه الله)نیز مجاهدت انقلابى مردم را در برپایى حکومت اسلامى در جهت نیل به «مکتب الوهیت» و «ایده توحید» دانسته، مى فرمایند: «آنچه که شما ملت شریف و مجاهد براى آن به پا خاستید و دنبال مى کنید و براى آن جان و مال نثار کرده و مى کنید والاترین و بالاترین و ارزشمندترین مقصدى است ... که از صدر عالم در ازل و از پس این جهان تا ابد عرضه شده است و خواهد شد و آن مکتب الوهیت به معناى وسیع آن و ایده توحید با ابعاد رفیع آن است که اساس خلقت و غایت آن در پهناور وجود و درجات و مراتب غیب و شهود است و آن در مکتب محمدى(صلى الله علیه وآله) به تمام معنا و درجات و ابعاد متجلّى شده و کوشش تمام انبیاى عظام(علیهم السلام) و اولیاى معظم(علیها السلام) براى تحقق آن بوده و راه یابى به کمال مطلق و جلال و جمال بى نهایت جز با آن میسّر نگردد.»25
در جایى دیگر، هدف بعثت و رسالت انبیا(علیهم السلام) را این گونه توضیح مى دهند: «انبیا هم که مبعوث شدند، براى این
مبعوث شدند که معنویات مردم را و آن استعدادها را شکوفا کنند که در آن استعدادها بفهمند به این که چیزى نیستیم و علاوه بر آن، مردم را، ضعفا را از تحت سلطه استکبار بیرون بیاورند. از اول، انبیا این دو شغل را داشته اند: شعل معنوى که مردم را از اسارت نفس خارج کنند، از اسارت خودش خارج کنند که شیطان بزرگ است، و مردم و ضعفا را از گیر ستمگران نجات دهند ... این دو شیوه را به عیان، در قرآن و سنّت و در عمل خود رسول الله
مى بینیم; دعوت به معنویات الى حدّى که بشر مى تواند به او برسد و فوق او و بعد هم اقامه عدل.»26
2. آموزش، پالایش و پرورش: از جمله اهدافى که مى توان از کلام خداوند در قرآن مجید استفاده نمود و تبلیغات الهى را درصدد نیل به آن برشمرد، متمایل ساختن مردم به سوى پاکى ها و دورى از پلیدى ها و از سوى دیگر، آموزش باورها و نگرش هاى حق است; زیرا بدون آموزش، پالایش و پرورش رخ نخواهد داد و در صورت رشد، ناقص بار خواهد آمد.
خداوند در قرآن کریم مى فرماید: «هو الذّی بَعثَ فىِ الاُمیّین رسولا مِنهم یَتلوا علیهم آیاتِه و یُزکیهم و یُعلّمهم الکتابَ و الحکمةَ»; (جمعه: 2)
او کسى است که در میان جمعیت درس نخوانده رسولى از خودشان برانگیخت که آیاتش را بر آن ها مى خواند و آن ها را تزکیه مى کند و به آنان کتاب و حکمت مى آموزد.
نادانى یکى از بیمارى هاى مزمن و فراگیر از قرون و اعصار گذشته بوده که همواره قربانیان زیادى از میان مردمان گرفته است. پروردگار متعال در کلام مقدس خود، آموزش را در کنار پرورش قرار داده است تا جاهلان و ناآگاهان به دنبال آموزش، به تزکیه خود بپردازند و خود را از چنگال دیو جهالت رها سازند.
با نگاهى گذرا به زورمداران دنیاى امروز، مى توان دریافت هدف از تبلیغ در جهان مادى، در جهالت نگاه داشتن انسان هاست. اما پیامبران(علیهم السلام) این فرستادگان الهى، در طول تاریخ تبلیغى خویش تلاش نموده اند همواره با توسّل به شیوه هاى گوناگون و روش هاى سودمند بشریت را از این گودال تاریخ به جهان روشن معنویت رهنمون شوند. حضرت امام در همین باره مى فرمایند: «تمام پیامبران در طول تاریخ این طور نبوده است که فقط یک ناصح باشند، بلکه براى تهذیب اخلاق مردم به گفتوگو، به کردار، به عمل، به فعالیت مأمور بودند و خداى تبارک و تعالى آن ها را براى این که انسان ها را بسازند، براى این که خلق انسانى در آن ها رشد پیدا بکند و اعمال و افعال انسانى در آن ها رشد پیدا بکند و اعمال و افعال انسانى داشته باشند، مبعوث فرموده است.»27
بنابراین، یکى از اهداف کلى در تبلیغات دینى، باید بر دو محور آموزش و پالایش و پرورش استوار باشد.
حضرت امام(رحمه الله) در جمله اى کوتاه این رسالت سنگین را بیان مى دارند: «علماى دانشگاه و علماى حوزه هاى علمى قدیمى و استادها در هر جا هستند با این دو رکن مواجهند: رکن آموزندگى و تربیت علمى و رکن پرورش و تربیت اخلاقى و تهذیب نفس.»28
3. عدل و دادگسترى: سومین هدف کلى، که باید در برنامه ریزى تبلیغ مورد توجه قرار گیرد، پیش بردن جامعه به سوى عدالت اجتماعى است. پیامبران الهى(علیهم السلام)، که خود نمونه اى عملى در پیش روى مدیران تبلیغ دینى مى باشند، همواره بر عدالت پاى فشردند و در راه تحقق آن استقامت ورزیده اند. هر چند بسیارى از آنان نتوانستند به این هدف اساسى از تبلیغ برسند، اما این از جمله اهداف راهبردى آن ها به شمار مى رفته است. قرآن، این کتاب مقدس و راهنما، در این باره مى فرماید:
«لَقد اَرسلنا رُسلنا بِالبیّناتِ و اَنزلنا مَعهم الکتابَ و المیزانَ لِیقومَ النَّاسُ بالقسطِ» (حدید; 26);
ما رسولان خود را با دلایل روشن فرستادیم و با آن ها کتاب و میزان نازل کردیم تا مردم به عدالت قیام کنند.29
با توجه به این اهداف، رسالت سنگین تبلیغ بیش از پیش روشن مى شود و بر مدیران است که با توجه به این رسالت ها، تبلیغ را سامان دهند و خود الگویى در این زمینه باشند.
خلاصه آن که مدیریت و برنامه ریزى تبلیغ دین باید به مقولات بسط عدالت، آموزش، پالایش، و پرورش و همچنین کشانیدن جامعه به سوى دورى از زرمداران و زورگویان توجه اساسى نماید و با پشتوانه تبلیغاتى عظیم و مقدس، اجتماعات انسانى را به سوى داد، پاکیزگى و پیراستگى، آموزش و اجتناب از طاغوت ها رهنمون شود و در راه ایجاد جامعه اى خدامحور گام بردارد.
ب. پیش بینى: پیش بینى در برنامه ریزى، داراى اهمیت بسیارى است; هر کس بتواند بهترین راه و عملى ترین شیوه و روش را در جهت نیل به اهداف پیش بینى نماید و با تیزهوشى مشکلاتِ راه را حدس بزند; برنامه را به گونه اى تهیه کند که در هنگام اجرا با کم ترین مشکل و سختى روبه رو شود، برنامه ریز موفقى است. از ویژگى هاى پیش بینى موفق، لغزش و خطاى کم تر است. از آن جا که پیش بینى مانند تحلیل رویدادهاست، نیازمند اطلاعات خام اولیه است. این اطلاعات، باید بر اساس واقعیت ها و حقایق موجود باشد، نه اطلاعات سمت یافته و غیردقیق. پس مرز بین پیش بینى و تخیّل در نوع اطلاعات و نگاه ما سامان مى یابد. بنابراین، برنامه ریز توانا کسى است که پیامدها را پیش از رویداد آن ها بشناسد و بسنجد و براى رویارویى با آن ها بیندیشد. بى دلیل نیست که امیرمؤمنان(علیه السلام)این گونه افراد را در زمره دانایان مردم به شمار مى آورند و مى گویند:
«اَعقلُ النّاسِ اَنظرَهم فِى العواقب»;30
خردمندترین مردم کسى است که پیامدهاى کار را بهتر پیش بینى نماید.
روشن است که پیش بینى غیرواقع بینانه راه به جایى نبرده، تمام امکانات و منابع مدیریت را با خطر انهدام مواجه مى سازد. مولاى متقیان کار بدون دوراندیشى را ناپسند شمرده و این گونه مى فرمایند: «لاخیرَ فى عزم بلا حزم»;31
تصمیم و اراده اى که در آن دوراندیشىودقت نباشد،سودمندنخواهدبود.
اطمینان در انجام امور نیازمند ضمانت هایى است تا سلامت آن را تضمین نماید و ضمانت نامه سلامت در برنامه ریزى پیش بینى است. بر همین اساس، امام على(علیه السلام)مى فرمایند:
«ثمرةُ الحزمِ السَّلامة»;32
میوه و فایده دوراندیشى سلامت و ایمنى از حوادث است.
چه شایسته و سزاوار است که مدیریت تبلیغ این سخن پیامبر(صلى الله علیه وآله)را، که خود یگانه اسوه تبلیغ و مدیریت آن بوده اند به خاطر داشته باشند! ایشان در پاسخ به شخصى که از ایشان سفارشى خواسته بود، فرمودند:
«فاِنّی اُوصیکَ اِذا اَنتَ هَممتَ بامْر فَتدبَّرْ عاقبته فاِن یَکُ رشداً فامضِه و اَن یکُ غَیّاً فانتِه عنهُ»;33
به تو سفارش مى کنم هرگاه خواستى کارى را به انجام برسانى، در پیامدهاى آن اندیشه کنى; اگر در آن رشد و بالندگى بود، بدان اقدام نمایىوچنانچه در آن تیره روزى و گم راهى بود، از آن روى گردان شوى.
آسیب شناسى در حوزه برنامه ریزى تبلیغ
1ـ دو دلى در اجرا
همان گونه که ذکر شد، دوراندیشى یکى از ارکان برنامه ریزى است. ولى گاه این رکن مهم دچار آفت کشنده دو دلى شده، از حدود متعارف خود خارج مى گردد و نه تنها به یارى برنامه ریز برنمى خیزد، بلکه موجب دلهره و مانعى بزرگ بر سر راه تصمیم و اجرا مى شود. امام حسن عسکرى(علیه السلام) در تعبیرى زیبا، این نوع دوراندیشى را ترس خوانده، مى فرمایند:
«اِنَّ لِلحزمِ مقداراً فانْ زاد عَلیه فهو جبنٌ»;34
براى دوراندیشى و دقت در امور، مرز و مقدارى است که اگر از آن فزونى یابد، ترس نامیده مى شود.
بى تردید، انجام هر کار با هر میزان دقت و پیش بینى دلهره آور است و هر مقدار کار از ارزشمندى و ظرافت بالاترى برخوردار باشد، ورود در آن سخت تر خواهد بود، به ویژه اگر این کار در حوزه فرهنگ دینى باشد. اما راه حل چیست؟ آیا در مقابل یورش همه سویه دشمن، باید به این بهانه آرام گرفت؟ یا باید در دل آن فرو رفت؟ امیرمؤمنان(علیه السلام) در چاره جویى براى غلبه بر این گونه دلهره ها مى فرمایند:
«اذا هبتَ امراً فِقع فیه فاِنَّ شدةَ توقیه اَعظمُ مِمّا تخافُ مِنه»;35
هنگامى که از کارى ترسیدى، خود را در آن بیفکن; چون ترس و دودلى تو از انجام این کار سخت است تا خود آن.
پس در برنامه ریزى و اجرا، باید از دلهره و دو دلى بى جا پرهیز کرد.
2ـ خودبینى
یکى از مشکلات اساسى در راه برنامه ریزى تبلیغ، تکیه بر موفقیت هاى پیشین و سهل انگارى در ارزیابى وضع موجود است. برنامه ریز تبلیغ دینى باید از نقاط قوّت و ضعف خود، با خبر باشد و با ارزیابى موفقیت هاى گذشته، چشم انداز آینده را نیز در نظر داشته، از چاره جویى طفره نرود; زیرا خود آفرین گویى ها و سهل انگارى روند پویا و بالنده برنامه ریزى را دچار اختلال و از هم گسیختگى مى نماید.
امیرمؤمنان، على(علیه السلام) سرچشمه سهل انگارى در برنامه ریزى را در خودآفرین گویى و عُجب مى دانند و مى فرمایند:
«مَن اَعجَب بحسنُ حالته قصّر عَن حُسنِ حیلته»;36
کسى که بر اساس وضع کنونىِ خود، دچار خودبزرگ بینى شود، در راه چاره اندیشى کوتاهى خواهد نمود.
بنابراین، سازمان برنامه ریزى در تبلیغ دینى نه تنها همراه با زمان، بلکه باید گامى پیش تر از زمانه داشته باشد.
3ـ کوچک پندارى رأى دیگران
آنچه در برنامه ریزى ملاک عمل مى باشد رأى شایسته و سنجیده است. منابع ثابت مشورتى و رأى دهنده هر چند باید از کارشناسى، تعهد و پذیرش نسبى برخوردار باشند، ولى گذر سطحى از پیشنهادهاى سازنده از منابع به ظاهر غیرحرفه اى شایسته نیست. تعصّب بر مقام و جایگاه سازمانى رأى دهنده مى تواند در برخى موارد، روند برنامه ریزى را دچار روزمرّگى و شکست نماید. بنابراین، در مقام مشورت و یا پیشنهاد، نباید به مقام و جایگاه سازمانى یا اجتماعى افراد توجه داشت و بر آن تعصّب ورزید. چه بسا افرادى که در مجموعه هاى زیردستى به کار مشغول هستند، ولى داراى اندیشه اى ناب و ارزشمند مى باشند. کوچک شمردن دیدگاهاى ارزشمند نه تنها به روحیه ابتکار افراد ضربه مى زند، بلکه خطرات دیگرى را نیز متوجه سازمان برنامه ریز مى کند. على(علیه السلام) در کلام نورانى خود، چنین سفارش مى کنند:
«لاتَصغرنَّ عندکَ رأى الخطیر اذا اَتاکَ به الرّجلُ الحقیر»;37
هیچ گاه افکار و اندیشه هاى بلند و ارزشمندى را که از سوى افراد غیرمهم ابراز مى شود، کوچک مشمار.
4ـ مشورت با نااهلان
از دیگر آفت هایى که نظام مدیریت را تهدید مى کند و برنامه ریزى را به گونه اى جدّى با بحران مواجه مى سازد، مشورت با ناآگاهان و نااهلان است. سودجویى و کسب منافع یا حسادت ها مى تواند مشورت را، که یکى از لوازم پیش بینى و برنامه ریزى است، ناکارآمد نماید و کل تلاش هاى برنامه ریزان و مدیریت را به تنش، تخریب یا انهدام منتهى سازد. بر همین اساس، دین مقدس اسلام سزایى سخت و عقوبى جانکاه براى مشورت دهندگان نااهل در نظر گرفته است. امیرمؤمنان(علیه السلام)مى فرمایند:
«مَن استشار اَخاهُ فلَم ینصحهُ مَحض الرأىِ سَلبه اللّهُ ـ عزّوجل ـ رأیَه»;38 کسى که مورد مشورت قرار گیرد و رأى و اندیشه خود را به گونه اى خالص و ناب در اختیار برادرش قرار ندهد، خداوند رأى و نظر پسندیده را از او خواهد گرفت.
5 ـ خودرأیى
بى توجهى به دیدگاه دیگران و محترم نشمردن آن از یک سو و مطلق انگارى رأى و نظر خود در سازمان برنامه ریزى تبلیغ دینى از سوى دیگر، نتیجه اى جز استبداد و خودکامگى به دنبال نخواهد داشت. این صفت و ویژگى نسنجیده در هر فرد و سازمانى مى تواند برنامه ریزى را با انهدام کامل روبه رو سازد. بیش تر فعالیت هاى موجود در سازمان هاى فرهنگ ساز مى توانند با این مشکل مواجه شوند و در آخر، برنامه ریز کلان در عرصه فرهنگ و دین را با خشک مغزى و جمود همراه نموده، از پویایى و قدرت تأثیر آن بکاهند. مولاى پرهیزگاران(علیه السلام) در رهنمودى کارگشا، نه فقط به این مشکل، بلکه به راه گریز از آن نیز اشاره مى فرمایند:
«مَن استبدَّ بِرأیِه هَلکَ و مَن شاوَر الرِّجالَ شارکَها فی عقولها»;39
کسى که خود رأى باشد، هلاک گشته، پیروز نخواهد شد و کسى که به مشورت با مردان آگاه اقدام نماید، در دانایى آن ها شرکت جسته است. به همین دلیل برنامه ریزان امر مقدس تبلیغ دین باید با شناخت آفت رسالت، سعى نمایند مسیر برنامه ریزى را به سلامت به پایان برسانند.
- پى نوشت ها
1 سیدمهدى الوانى، مدیریت عمومى، ص 17، با تصرف
2 سیدمهدى الوانى، مدیریت عمومى، ص 17، با تصرف
3 پال هرسى و کنت بلانچارد، مدیریت رفتارسازمانى،ترجمه علاقه بند، ص 13/ محمدحسن نبوى،مدیریت اسلامى،ص34
4 مدیریت اسلامى، ص 35
5 محمدمحمدى رى شهرى، میزان الحکمه، ج 3، ص 149
6 امام خمینى(رحمه الله)، صحیفه نور، ج 18، ص 79 / ج 16، ص 151
7 همان، ج 18، ص 79
8 همان، ج 16، ص 81
9 همان، ج 17، ص 157
10 همان، ج 18، ص 100 / محسن خندان، تبلیغ اسلامى و دانش ارتباطات اجتماعى، ص 130
11 صحیفه نور، ج 15، ص 190 / تبلیغ اسلامى، ص 131
12 مرتضى مطهرى، علل گرایش به مادیگرى، ص 187 / ص 225
13 مرتضى مطهرى، علل گرایش به مادیگرى، ص 187 / ص 225
14 مرتضى مطهرى، اسلام و نیازهاى جهان امروز، ص 43 / ص 45
15 مرتضى مطهرى، اسلام و نیازهاى جهان امروز، ص 43 / ص 45
16 با استفاده از تعاریف مدیریت تولید، داود پورحمید، ص 19 / مدیریت رفتار سازمانى، ص 14، به نقل از: مدیریت اسلامى، ص 40
17 میزان الحکمه، ج 2، ص 551 / مدیریت اسلامى، ص 40
18 محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 74، ص 110 / مدیریت اسلامى، ص 41
19 روزنامه رسالت، 10/5/66
20 مرتضى مطهرى، ده گفتار، مقاله «مشکل اساسى درسازمان روحانیت»،ص272
21 بحارالانوار، ج 68، ص 338 / مدیریت اسلامى، ص 42
22 میزان الحکمه، ج 2، ص 551 / مدیریت اسلامى، ص 42
23 میزان الحکمه، ج 2، ص 551 / مدیریت اسلامى، ص 43
24 «اهداف سازمانى» به اهدافى گفته مى شود که سازمان تبلیغ باید به دنبال تحقق آن ها باشد و از اهداف کلى خردتر مى باشند. «اهداف عملیاتى» اهدافى هستند که در جهت رسیدن به اهداف سازمانى ترسیم مى شوند.
25 امام خمینى، صحیفه انقلاب، ص 35
26 صحیفه نور، ج 18، ص 32 ـ 33
27 همان، ج 17، ص 77 / ص 17
28 همان، ج 17، ص 77 / ص 17
29 ناصر مکارم شیرازى، تفسیر نمونه، ج23،ص370/ مدیریت اسلامى، ص 55
30 میزان الحکمه، ج 2، ص 386 / مدیریت اسلامى، ص 69 / ص 386
31 میزان الحکمه، ج 2، ص 386 / مدیریت اسلامى، ص 69 / ص 386
32 نهج البلاغه، شرح فیض السلام، حکمت 172
33 بحارالانوار، ج 68، ص 339
34 همان، ج 75، ص 377 / مدیریت اسلامى، ص 75
35 لبیب بیضون، تصنیف نهج البلاغه، ص 972 / بحارالانوار، ج 68، ص 362 / مدیریت اسلامى، ص 75
36میزان الحکمه، ج 6، ص 46 / مدیریت اسلامى، ص 64
37 میزان الحکمه، ج 4، ص 40
38 بحارالانوار، ج 72، ص 102
39 نهج البلاغه، صبحى صالح، حکمت 161 / نهج البلاغه، شرح فیض الاسلام، حکمت 152، ص 1165 / مدیریت اسلامى، ص 72
