درآمدی بر معناشناسی عقل در تعبیر دینی

حسین مهدی زاده

اشاره

معنا و مفهوم عقل از نظر متون دینى اسلامى چیست؟ این پرسشى اساسى است که مقاله حاضر درصدد یافتن پاسخى هرچند اجمالى به آن مى باشد. تردیدى نیست که طرح چنین موضوع پژوهشى در عصر رواج «راسیونالیزم» و «عقل گرایى افراطى در غرب» بسیار حائز اهمیت است. نوشتار حاضر به طور درآمدگونه و مقدماتى قصد دارد باب تحقیق و پژوهش را به روى محققان بگشاید. شایان ذکر است چون یکى از متون اصلاحى درباره عقل در تعبیر متون اسلامى روایت هشام بن حکم از امام موسى کاظم علیه السلام است، از این رو، در مقاله حاضر بر استفاده از روایت هشام تأکید بیش ترى صورت گرفته است.

الف. واژه عقل در لغت

واژه عقل، مصدر «عقل یعقلُ» در کتاب هاى لغویین، به معانى مختلفى به کار رفته است.¹ عقل، در لغت به معناى امساک و منع است. از مجموع کتاب هاى لغویین استفاده مى شود عقل به معانى فهم، معرفت، قوّه و نیروى پذیرش علم، علم، تدبّر، نیروى تشخیص حق از باطل و خیر از شر، آمده است. البته عقل در علوم مختلف، داراى معانى اصطلاحى متفاوتى مى باشد.² مثلاً به نظر مى رسد در مباحث تربیتى، عقل ضمن حفظ معناى لغوى منع و امساک، اصطلاحاً نیروى تشخیص و فهم و ادراک مى باشد که پس از تشخیص حق از باطل و خیر از شر، مشوّق است تا انسان بر طبق آن فهم و تشخیص، به عمل صالح دست یابد و در نتیجه، نفس را از عمل نسنجیده، گناه، و انحراف، ضبط و منع نماید.

ب. واژه هاى مترادف و متقارب عقل

یکى از راه هاى پى بردن به معناى واژه هاى مبهم، بررسى و مطالعه واژه هاى مترادف و متقارب آن هاست؛ چون استعمال واژه عقل، در کتاب ها و علوم مختلف در معانى اصطلاحى گوناگون، معناى آن را دچار ابهام ساخته است. به منظور یافتن مفهومى روشن از عقل، نگاهى به واژه هاى مترادف آن خواهیم داشت.

1. لبّ: از کتاب هاى لغت، استفاده مى شود یکى از واژه هاى مترادف عقل، «لبّ» است.³ لبّ در لغت، به معناى خالص یک چیز مى باشد. به مغز خالص گردو که پوسته گردو آن را احاطه کرده است، مغز و لبّ گفته مى شود. گویا انسان، همانند گردویى است که از مغز و پوسته تشکیل مى شود. عقل به منزله مغز و لبّ انسان است که اصل و حقیقت وى را تشکیل مى دهد و جسم و بدن به منزله پوسته و قشر اوست.

از کلام برخى لغویین، مثل راغب و صاحب کتاب التحقیق فى کلمات القرآن الکریم استفاده مى شود عقل و لبّ دو واژه مترادف نیستند؛ به این بیان که نیروى فهم و ادراک انسان، اگر آمیخته به شوائب و اوهام و خیالات باشد، «عقل» و اگر آمیخته به اوهام و خیالات نبود، «لبّ» نامیده مى شود.

شواهد و قراین زیر صحت کلام راغب و صاحب التحقیق را مورد تردید قرار مى دهد:

الف. با مراجعه به کلمات لغویین معتبر، معلوم مى شود آن ها، لبّ را مرادف عقل گرفته اند، نه به معناى عقل خالص، آن طور که از کلام راغب و صاحب التحقیق استفاده مى شود.

ب. در روایات، عقل و لب به یکدیگر معنا و تفسیر شده اند؛ در فقره سى و یکم روایت هشام،⁴ اولوالالباب به اولوالعقول،⁵ و بالعکس در روایتى از اصول کافى، عقلا به اولوالالباب تفسیر شده است.⁶

ج. مفسّران بزرگى همچون علامه طباطبایى، لبّ در قرآن را به عقل تفسیر کرده اند، نه عقل خالص.⁷

حاصل این که، دو واژه عقل و لبّ از نظر لغت، روایات و قرآن مترادف هستند. بنابراین، این گونه نیست که نیروى فهم و ادراک، اگر مشوب به ناخالص ها و اوهام و شوائب بود، عقل و اگر پاک و خالص از شوائب بود، لبّ نامیده شود.

اساساً ویژگى خرد تشخیص امر درست و خالص از امور نادرست و ناخالص است. در زبان عربى از گوهر خرد به لحاظ برخوردارى حیثیت هاى متعدد با الفاظ گوناگون تعبیر مى شود. مثلاً، به لحاظ حیثیت و ویژگى منع و بازدارى و هدایتگرى، از آن به «عقل» و به لحاظ این که گوهر خرد اصل و اساس هویت انسان را تشکیل مى دهد، از آن به «لبّ» تعبیر مى گردد. از این رو، در روایتى آمده است: «اصل الانسان لبّه و عقله دینه.»⁸

مشتقات واژه لبّ، مثل الباب، لبیب و مانند آن، در قرآن و روایات فراوان، استعمال شده است. در قرآن، لبّ به شکل جمع (الباب) شانزده مرتبه به کار رفته است.

3. نُهیه: از کتاب هاى لغت، استفاده مى شود یکى دیگر از الفاظ مترادف عقل، «نُهیه» است.⁹

این کلمه در اصل، از ریشه نهى، به معناى باز داشتن است. عقل را به این دلیل نهیه گویند که نفس را از هوى و تمایلات منفى و قبایح و زشتى ها باز مى دارد.

نهیه در قرآن و روایات نیز به معناى عقل به کار رفته است. در قرآن، دوبار به صورت جمع (نهى) استعمال شده است: «اِنَّ فی ذلِکَ لآیاتٍ لأُولِی النُّهى .» (طه: 128 و 54) از امام على علیه السلام نقل شده است: «حبُّ العلم و حُسنُ الحلم و لزوم الثواب من فضائل اولى النهى و الالباب.»¹⁰

3. حجر: از بعضى کتاب هاى لغت استفاده مى شود «حجر» یکى دیگر از الفاظ مترادف عقل است.¹¹ حجر، در لغت به معناى حفظ و منع مى باشد. کلمه تحجیر به معناى سنگ چین کردن نیز، از همین ریشه است. عقل را به این دلیل حجر گویند که اطراف نفس را سنگ چین مى کند و آن را در دژ مستحکم خویش محفوظ نگاه مى دارد؛ گویا عقل انسان را در افکار و اعمال، در محدوده سنگ چین خویش قرار مى دهد و در نتیجه، حافظ و مانع انسان از گمراهى، فساد و کارهاى ناشایست است. این کلمه به معناى عقل، یک بار در قرآن به کار رفته است: «هَلْ فِی ذلِکَ قَسَمٌ لِذِی حِجْرٍ.» (فجر: 5)

4. حجى : در بعضى کتاب هاى لغت، «حجى» به معناى عقل به کار رفته است.¹² حجى به معناى ستر و پوشش است. به عقل حجى گفته مى شود؛ چون عقل، همانند ستر و پوششى است که بدى هاى انسان را مى پوشاند. در روایتى، حجى به معناى عقل به کار رفته است: «اربع یلزم من کل ذى حجى و عقل من امتى. قیل یا رسول الله صلى الله علیه وآله ما هُنّ؟ قال: استماع العلم و حفظه و نشره عند اهله و العمل به.»¹³

5. حلم: در کتاب هاى لغت، «حلم» به معناى ضبط و کنترل هیجان و غضب آمده است. حلم گاهى به معناى عقل، به کار مى رود.¹⁴ در قرآن، این کلمه به معناى عقل، یک بار به صورت جمع (احلام) استعمال شده است: «أَمْ تَأْمُرُهُمْ أَحْلامُهُمْ بِهذا أَمْ هُمْ قَوْمٌ طاغُونَ.»¹⁵ در بعضى روایات نیز «احلام» به معناى عقول به کار رفته است: «اذا قام قائمنا وَضَعَ الله یدَهُ على رؤوس العباد فَجَمَعَ بها عقولهم و کملت به احلامهم.»¹⁶

به نظر مى رسد نامگذارى عقل به حلم، از باب تسمیه سبب به نام مسبب است. چون عقل سبب و موجب صفت حلم مى باشد،¹⁷ نام مسبب (حلم) بر سبب (عقل) گذارده شده است. در ریشه لغوى دو واژه حلم و عقل معناى ضبط و حفظ، موجود داست.

6. فهم: یکى از مترادف هاى عقل در کتاب هاى لغت، واژه فهم است.¹⁸ به عقل، «فهم» گفته مى شود؛ چون هرچه را انسان مى فهمد و درک مى کند، گویا با بند عقل و فهم، آن را به تور مى اندازد و در زمره معقولات و مدرکات خویش درمى آورد.

کلمه فهم، در فقره یکم¹⁹ و یازدهم²⁰ روایت هشام، مترادف عقل به کار رفته است. در بعضى روایات، از عقل به عنوان موجب و داعى فهم یاد شده است: «العقل داعى الفهم.»²¹ در روایت دیگرى، فهم به عنوان بخشى از عقل معرفى شده است: «دعامة الانسان العقل و العقل منه الفطنة و الفهم و الحفظ و العلم.»²² تفسیر مجمع البیان، عقل در آیه شریفه «و ما یعقلها الا العالمون» (بقره: 43) را به «فهم» تفسیر نموده است.²³

به نظر مى رسد مراد از عقل در حدیث شریف «انّا معاشر الانبیاء اُمِرنا اَن نکلّم الناس على قدر عقولهم»²⁴ نیز فهم باشد.

7. مُسکَه: از بعضى کتاب هاى لغت استفاده مى شود «مسکه» به معناى عقل وافر و فراوان است.²⁵ در بعضى روایات نیز مسکه به معنى عقل استعمال شده است.²⁶ مسکة، از ریشه مسک و امساک است و قبلاً، در ذیل واژه عقل، از راغب نقل شد که عقل، در اصل به معناى امساک است. به عقل، مسکه گفته مى شود؛ چون ممسک و نگهدارنده انسان از زشتى ها و بدى هاست.

8. کیاست: از کتاب هاى لغت، استفاده مى شود «کیاست» یکى دیگر از واژه هاى مترادف عقل است.²⁷ کیاست در اصل، از ریشه «کیس» به معناى جمع مى باشد. به شخص عاقل کیِّس گفته مى شود؛ چون گویا عقل او همانند کیسه و ظرفى است که حافظ و جمع کننده تمام آراء و تجارب در طول زندگى است.

در فقره دوازدهم در روایت هشام، واژه «کیّس» به معناى «عاقل» به کار رفته است.²⁸ همچنین در روایت هشام، طبق نقل تحف العقول، «اکیاس» به معناى «عقل» استعمال شده است.²⁹ علاوه بر روایت هشام، در روایات دیگر، کلمه کیاست و مشتقات آن به معناى عقل به کار رفته است. در روایتى، از امام على علیه السلام از عقل، به عنوان اصل و منشأ انسان کیّس نام برده شده است: «الکیّس اصله عقله و مروتها خلقه و دینه حسبه.»³⁰ در روایت دیگرى، شخصى که بر هواى نفس غالب و مالک عقل خویش است، کیّس معرفى شده است.³¹

9. قلب: در کتاب هاى لغت «قلب» به عنوان یکى دیگر از مترادف هاى عقل به کار رفته است.³² در لغت، خالص و شریف هر چیز را قلب مى نامند چون قلب انسان، شریف ترین و با ارزش ترین بخش وجود انسان است، قلب نامیده شده است. به نظر مى رسد چون عقل، همانند قلب شریف ترین و باارزش ترین بخش آدمى است که شکل دهنده هویت انسان است، گاهى از عقل به قلب تعبیر مى شود. در قرآن و روایات، گاهى قلب به معناى عقل به کار رفته است. امام کاظم علیه السلام در فقره یازدهم روایت هشام، «قلب» در آیه هفتم سوره «ق» را به عقل تفسیر کرده اند: «یا هشام، ان الله تعالى یقول فى کتابه "ان فى ذلک لذکرى لمن کان له قلب" یعنى: عقل.» از کلام مرحوم میرداماد، در ذیل فقره یاد شده استفاده مى شود «کاربرد قلب به جاى نفس ناطقه و عقل در قرآن و روایات معصومین علیهم السلام مطرد و شایع است.»³³

به رغم شواهد قرآنى، روایى و لغوى مذکور که مبیّن مترادف بودن دو واژه قلب و عقل مى باشند، از ظاهر بعضى آیات و روایات، استفاده مى شود قلب و عقل، دو امر جداگانه مى باشند. از آیه شریفه «لَهُمْ قُلُوبٌ یَعْقِلُونَ بِه» (حج: 46) استفاده مى شود تعقل، کار قلب است.

در روایتى مشابه آیه فوق، آمده است: قلب، از جمله جوارحى است که انسان به وسیله آن تعقل مى کند.³⁴ در روایت دیگرى، آمده است: قلب، به وسیله عقلى که در آن است، عمل تفکر را انجام مى دهد. از این روایت و روایات مشابه، استفاده مى شود رابطه قلب و عقل (به معناى معقول و علم) رابطه ظرف و مظروف است.³⁵

علامه طباطبائى، ذیل آیه هفتم سوره «ق» فرموده اند: «قلب چیزى است که انسان به وسیله آن تعقل مى کند و در نتیجه، حق و باطل و خیر و شرّ را از یکدیگر تمییز مى دهد.»³⁶

به نظر مى رسد بین ادلّه مذکور و فقره یازدهم روایت هشام، که امام موسى کاظم علیه السلام قلب را به عقل تفسیر کردند، تعارض و تنافى وجود ندارد. به این بیان که قلب، در اصطلاح قرآنى، مرکزى است که داراى سه بعد ادراک، عاطفه و عمل مى باشد. در قرآن سه مقوله ادراکات،³⁷ عواطف³⁸ و اعمال،³⁹ هر سه، به قلب نسبت داده شده است. سه مقوله مذکور از نظر ایجاد مترتب بر یکدیگر مى باشند، به گونه اى که معرفت و ادراک، باعث ایجاد مقولات عاطفى، مثل خوف و رجا و حبّ است و مقولات عاطفى یادشده، موجب ایجاد مقولات عملى، مانند فرار از گناه و استغفار است. ترتب مقولات مذکور بر یکدیگر، از بعضى روایات استفاده مى شود.⁴⁰

از سه شأن پیش گفته، ادراک و معرفت، شأن اساسى قلب است که دو شأن عاطفى و عملى نیز از آن نشأت مى گیرند. ادراک و معرفت، به وسیله مدرکات و معقولاتى است که قلب توسط شأن ادراکى و معرفتى خویش کسب مى کند. به اعتبار ادراک و معرفتى که در اثر اکتساب مدرکات و معقولات براى قلب حاصل مى شود، در بعضى روایات، مانند فقره یازدهم روایت هشام، گاهى قلب به عقل تفسیر شده است. قرینه و شاهد صحت ادعاى مذکور، روایاتى است که در آن ها تصریح شده است قلب به سبب عقل، معرفت و ادراک مى کند: «فعرف القلب بعقله... لما ادرکته القلوب بعقولها.»⁴¹

حاصل این که، چون شأن اساسى عقل، فهم و ادراک و معرفت است و همین فهم و ادراک و معرفت، مهم ترین شأن از شؤون سه گانه قلب نیز هست، گاهى قلب در بعضى روایات، مانند فقره یازدهم روایت هشام، به عقل تفسیر شده است؛ یعنى به دلیل نقش اساسى عقل در اکتساب علم و ادراک و علیت شأن ادراکى قلب، نسبت به دو شأن دیگر در فقره مذکور، قلب، عقل نامیده شده است.

گرچه از مباحث مزبور استفاه مى شود عقل و قلب (دل) از نظر آیات، روایات و لغت، داراى حقیقت و هویت بسیار نزدیک و مشابه مى باشند،⁴² اما در ادبیات عرفانى، فراوان، عقل و قلب (دل) به عنوان دو امر متضاد که دائم با یکدیگر در حال نزاع مى باشند، معرفى شده اند. نگارش رساله هاى مستقل تحت عنوان «عشق و عقل» به وسیله عالمانى همچون سعدى، نجم الدین رازى، ابن تُرکِه و... مؤید مدعاى فوق است. ولى همان گونه که در ضمن بحث گذشته آشکار شد، عدم تضاد و منازعه عقل و دل، از دیدگاه قرآن، امرى مسلم و واضح است.

قرآن کریم، فرد واحدى همچون ابراهیم خلیل علیه السلام را، هم سمبل عقل و هم سمبل عشق مى داند. حضرت ابراهیم علیه السلام سمبل عقل است؛ چون عقل ورزى این قهرمان توحید در مقابل بت پرستان، او را سرآمد همه متفکران و عقل ورزان قرار داده است.⁴³ حضرت ابراهیم علیه السلام سمبل عشق نیز هست؛ زیرا در اطاعت دستور معشوق حقیقى، مبنى بر قربانى کردن فرزند دلبندش اسماعیل علیه السلام، تردیدى به خود راه نداد. با توجه به نزدیکى معنایى دو واژه عقل و قلب، به نظر مى رسد تربیت عقل از دیدگاه اسلام، امرى بسیار فراتر از پرورش و تقویت قواى ذهنى و فکرى است و شامل تقویت و پرورش قواى اخلاقى و عاطفى نیز مى گردد.

در پایان بحث واژه هاى مترادف و متقارب عقل، در جمع بندى مى توان گفت: از اقوال عالمان لغت، آیات و روایات، استفاده مى شود واژه هاى لبّ، نهیه، حجر، حجى، قلب، حلم، فهم، مسکة و کیاست، الفاظ مترادف یا حداقل متقارب و نزدیک با واژه عقل مى باشند.⁴⁴

به نظر مى رسد به دلیل آثار و برکات فراوان عقل و در نتیجه، ایجاد حوزه معنایى گسترده براى آن، در کتاب هاى لغت و آیات و روایات، واژه هاى مترادف فراوان، براى عقل استعمال شده است. واژه هاى مترادف و متقارب عقل، با توجه به آثار متعدد عقل، به اعتبارات مختلف در معناى متقارب و نزدیک با معناى عقل استعمال شده اند که توضیح آن، در ذیل هر واژه گذشت. با توجه به این که اعتبارات مختلف از جمله علل پیدایش واژه هاى مترادف متعدد براى عقل است، بنابراین، اختلاف آن ها نیز اعتبارى است، به گونه اى که همه در اشاره به گوهر واحدى به نام عقل، به عنوان نیروى فهم و ادراک حقایق هستى از طریق علم نافع و هدایتگر به سوى عمل صالح و عبودیت خداوند مشترک مى باشند. مؤید مطلب مذکور این که، مرحوم ملاصدرا در تفسیرش پس از اشاره به بعضى از واژه هاى مترادف عقل، تصریح کرده اند واژه هاى مذکور نظیر هم هستند.⁴⁵

ج. واژه هاى متقابل عقل

بررسى واژه هاى متقابل یک کلمه، همانند مترادف هاى آن، در روشنگرى معناى آن نقش مهمى دارند. از این رو، به منظور زدودن ابهام از معناى عقل، واژه هاى متقابل آن نیز بررسى مى شود.

1. جهالت: در قرآن، مشتقات مختلف جهل، مانند جهالت، جاهلیة، و جاهل فراوان به کار رفته است.⁴⁶ در بعضى از کتاب هاى لغت، «جهل» به عنوان یکى از واژه هاى متقابل عقل ذکر شده است.⁴⁷ در بعضى از کتاب هاى لغت، جهل در مقابل علم قرار گرفته است.⁴⁸ از کلمات لغویان، استفاده مى شود نادانى و عمل نسنجیده، دو معناى مهم جهل مى باشند. اگر جهل، در مقابل علم استعمال شود، به معناى نادانى و اگر در مقابل عقل به کار رود، به معناى عمل نسنجیده است. در روایت هشام فقره سیزدهم، جهل در مقابل عقل⁴⁹ و در فقره بیست و یکم، جهل در مقابل علم به کار رفته است.⁵⁰

از دو تقابل «علم و جهل» و «عقل و جهل» در بین مردم تقابل اول بیش تر از تقابل دوم متعارف و مأنوس است، اما در کتاب هاى روایى، تقابل دوم (عقل و جهل)، بیش تر از تقابل اول استعمال و کاربرد دارد. به دلیل شیوع استعمال عقل در مقابل جهل در روایات، باب اول از کتاب هاى روایى معتبر امامیه، مثل اصول کافى، به «عقل و جهل» نامگذارى شده است.

مرحوم مظفر، اشاره کرده اند از دو تقابل مذکور، تقابل اصلى میان عقل و جهل است و تقابل علم و جهل، ناشى از تطورات مفهومى است که پس از عصر پیامبرصلى الله علیه وآله رخ داده است. به نظر ایشان، انتقال فلسفه یونانى به جامعه مسلمانان، موجب ظهور مفاهیم جدیدى براى برخى واژه ها شده است که از جمله آن ها همین واژه جهل است.⁵¹ در نتیجه تطور مفهومى فوق، معنى واژه جهل از عمل نسنجیده (مقابل عقل)، به نادانى (مقابل علم) گسترش یافته است.

کلام مرحوم مظفر، متین و صحیح است. شاهد متانت و صحت کلام ایشان، این است که اگر بخواهیم جهل را فقط به معناى نادانى و در مقابل علم بگیریم، در فهم متون دینى، که واژه هاى جهل و علم در آن ها با هم به کار رفته، دچار مشکل خواهیم شد؛ مثلاً، در روایتى آمده است: «کفى بالعالم جهلاً ان ینافى علمه عمله؛ در جاهل بودن عالم، همین بس که علم و عمل او با هم منافات داشته باشد و به مقتضاى علم خویش عمل نکند.»⁵² با دقت در روایت مذکور، اگر میان علم و جهل تقابل باشد، چگونه ممکن است فردى در عین حال که عالم است، جاهل نیز باشد؟ در صورتى که اگر جهل را، به معناى عمل نکردن به مقتضاى علم خویش و عمل نسنجیده در نظر بگیریم، فرض «عالم جاهل» کاملاً ممکن خواهد بود.

حاصل آن که از دو تقابل مذکور، تقابل اصلى، بین عقل و جهل است و تقابل علم و جهل یک تقابل فرعى است که ناشى از تقابل اصلى است؛ زیرا عدم علم و نادانى، مى تواند مقتضى و منشأ گناه و اعمال جاهلانه و نسنجیده باشد.

حال اگر سؤال شود بحث از تقابل عقل و جهل و تقابل علم و جهل چه ثمره اى دارد؟ پاسخ روشن است؛ زیرا با اثبات تقابل اصلى بین عقل و جهل، رابطه معنایى مستقیمى بین آن دو ایجاد خواهد شد. همان گونه که در کلمه «عقل»، مفهوم بازدارى و کنترل سازنده نهفته است،⁵³ واژه «جهل»، حاکى از عمل نامضبوط و نسنجیده است که منجر به نتایج زیانبار و منفى مى شود.⁵⁴ اگر هر عمل نسنجیده اى را که از انسان و عبد، در مقابل خدا و ربّ صادر مى شود، گناه بدانیم، اساس و منشأ صدور این عمل نسنجیده و گناه، جهل و جهالت است. در فقره سیزدهم روایت هشام، سوار شدن بر مرکب گناه و عصیان، معادل جهل و نابخردى دانسته شده است: «یا هشام... کفى بک جهلاً ان ترتکب ما نهیت عنه.»

با توجه به ارج و منزلت عقل و مذمت و نکوهش جهالت در دین اسلام، مى توان به رابطه وثیق اسلام با عقل و رابطه کفر با جهل پى برد. معناى جاهلیت قبل از اسلام، هر چه باشد متضمن نوعى بى عقلى و زندگى جاهلانه همراه کفر و دیگر گناهان و اعمال نسنجیده است. طلوع خورشید اسلام در روزگار جاهلیت، در حقیقت به معناى طلوع خورشید عقل در عالم اسلام به منظور برخوردار شدن از ایمان و حیات طیب و طاهر از گناه است.

2. سفاهت: سفاهت، یکى از واژه هاى متقابل عقل و به معناى نقصان عقل و کم خردى است. گاهى «سفه» در لغت، به معناى جهل نیز استعمال شده است.⁵⁵ در بعضى روایات نیز، سفه به معناى جهل به کار رفته است.⁵⁶ در قرآن، مشتقات مختلف این کلمه، فراوان، به کار رفته است.⁵⁷ گاهى سفه در قرآن، در مقابل عقل و به معناى حماقت استعمال شده است. علامه طباطبائى، سفاهت در آیه شریفه «وَ مَنْ یَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ إِبْراهِیمَ إِلاَّ مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ» (بقره: 130) را به معناى حماقت تفسیر کرده اند.⁵⁸ در روایات نیز، گاهى عقل و سفه و مشتقات آن ها، در مقابل یکدیگر به کار رفته است.⁵⁹

3. حماقت: در کتاب هاى لغت، «حُمق» به عنوان ضد عقل و به معناى نقصان و فساد عقل آمده است.⁶⁰ اگرچه این کلمه، در قرآن به کار نرفته است، ولى در روایات، فراوان، در مقابل عقل به کار رفته است. در فقره سى و یکم روایت هشام، احمق در مقابل عاقل استعمال شده است.⁶¹ در روایتى از امام على علیه السلام، از «حُمق» به عنوان میوه و ثمره جهل، نام برده شده است.⁶²

4. جنون: جنون از ریشه «جَنَّ»، در لغت به معناى ستر و پوشش و در اصطلاح به حالتى گفته مى شود که ستر و پوششى، عقل غریزى انسان را فرا گرفته، مانع فهم و ادراک گردد.⁶³ طبق تصریح کتاب عقلاء المجانین، گاهى جنون به معناى حمق و نقصان عقل استعمال مى شود.⁶⁴

در قرآن، مجموعاً یازده مرتبه، کلمه جنون و پنج مرتبه، واژه جنة به معناى جنون و دیوانگى استعمال شده است.

بیش تر موارد استعمال مشتقات جنون در قرآن، از سوى مخالفان انبیاى الهى است، که به منظور پراکندن مردم از اطراف پیامبران صلى الله علیه وآله، به آن ها نسبت «جنون» داده اند. در مقابل، خداوند جنون و دیوانگى را از پیامبران خویش نفى کرده است.⁶⁵ پیامبران صلى الله علیه وآله عاقلترین مردم روزگار خویش بوده اند و به همین دلیل، خداوند در قرآن آن ها را اسوه و الگوى تربیتى دیگران و داستان زندگى و سیره عملى آن ها را، مایه درس و عبرت اولواالالباب معرفى کرده است.⁶⁶

برخلاف معناى اصطلاحى جنون در بین عامه مردم، که فاقد عقل غریزى اولیه را مجنون مى گویند، در برخى متون اسلامى چنین فردى مصاب نامیده شده است⁶⁷ و در بعضى روایات، مجنون بر فرد معصیت کار اطلاق گردیده است: «انّما المجنون المقیم على معصیة الله.»⁶⁸ در مقابل، ترک کنندگان معصیت و اطاعت کنندگان اوامر الهى عاقل نامیده شده اند.⁶⁹ به رغم وجود مفهوم و تعبیر دینى مذکور براى عقل و جنون در صدر اسلام، بعدها در قرن دوم و سوم هجرى، با وارد شدن فلسفه یونان از طریق نهضت ترجمه به حوزه هاى فرهنگى اسلام، معناى بعضى واژه ها از جمله معناى واژه عقل و جنون دستخوش تغییر شد. کم کم «انسان عاقل» از مفهوم دینى اش که همان انسان مطیع خداوند است، به انسان حسابگر و تدبیرکننده زندگى دنیا، تغییر معنا داد. در این تلقّى جدید از انسان عاقل، انسان هاى متّقى و مطیع خداوند (عاقل در تعبیر دینى) به دلیل پرهیز از مظاهر دنیا و زهدورزى، انسان هایى مجنون و دیوانه نامیده شدند. در مقابل، انسان هایى که فقط از عقل معاش بهترى برخوردار بودند و زندگى دنیوى خویش را، بهتر اداره و تدبیر مى کردند، به انسان هاى عاقل معروف شدند.

یکى از آثار تطور مفهوم واژه عقل در تفسیر و تعبیر دینى، ظهور واژه ترکیبى جدیدى به نام «عقلاء المجانین» است.

« عقلاء المجانین» ناظر به انسان هاى متقى و عارفى، همچون اویس قرن است که به تفسیر زیرکان اهل دنیا، مجنون نامیده مى شوند، حال آن که طبق تفسیر و تعبیر دینى عقل، عاقل حقیقى هستند.⁷⁰

حاصل این که، در مجموع، از کتاب هاى لغت، آیات و روایات، چهار واژه متقابل و متضاد جهالت، سفاهت، حماقت و جنون، براى واژه عقل استفاده مى شود.

با توجه به ارتباط معنایى واژه هاى سفاهت، حماقت و جنون با جهل، مى توان گفت: تقابل و ضدیت اصلى، بین دو واژه عقل و جهل است و تقابل عقل با واژه هاى مذکور، فرعى و اعتبارى است. به اعتبار این که گاهى در حسن کارکرد عقل اختلال ایجاد مى شود، سفاهت اطلاق مى شود.

به اعتبار این که، با وجودى که خداوند مقدمات کمال و سعادت انسان، مانند پیامبران و نیروى عقل را به عنوان دو حجت و مربى درونى و بیرونى فراهم کرده است، اما انسان تعالیم و دستورهاى هدایتگر آن ها را عصیان مى نماید و با ارتکاب معصیت اختیاراً خود را از کمال و سعادت محروم مى گرداند، به انسان معصیت کار در متون دینى مجنون اطلاق شده است.

د. نگاهى اجمالى به معناى عقل در قرآن

در قرآن کریم، واژه عقل به کار نرفته است، ولى مشتقات فعلى آن، فراوان، به کار رفته است.⁷¹ علامه طباطبائى درباره علت به کار نرفتن واژه عقل در قرآن فرموده اند: «گویا لفظ عقل، به معناى معروف امروزى از اسم هاى مستحدث بالغلبه است؛ به همین دلیل، در قرآن به شکل اسمى استعمال نشده است.»⁷² قرآن کریم مکرراً با نهیب «افلا یعقلون»، «افلا تعقلون» انسان را به عقل ورزى تشویق مى کند.

در قرآن، تدبر،⁷³ تفکر،⁷⁴ تفقه،⁷⁵ تذکر،⁷⁶ نظر،⁷⁷ عبرت آموزى،⁷⁸ به عنوان کارهاى عقل، قلب و لبّ ذکر شده اند. چون بررسى همه آیاتى که مشتقات عقل و مترادف هاى آن و کارهاى عقل در آن ها ذکر شده است، تحقیق مستقلى را مى طلبد. لذا از بررسى تفصیلى آیات مربوط به عقل خوددارى مى گردد و فقط اختصاراً به معناى عقل در قرآن اشاره مى شود.⁷⁹

با تدبّر در آیاتى که مشتقات عقل و الفاظ مترادف و متقارب عقل در آن ها به کار رفته است، به نظر مى رسد عقل از دیدگاه قرآن، موهبتى الهى است که انسان از طریق آن، علم نافع و هدایتگر به سوى عمل صالح را کسب مى نماید و علم و معرفت مذکور موجب راهیابى و هدایت او به دین و آیین حق مى گردد. به تلازم بین عقل و هدایت در آیات متعدد قرآن اشاره شده است. یکى از آیاتى که، دلالت بر ادعاى فوق دارد، آیه 18 سوره «زمر» است که امام موسى کاظم علیه السلام نیز، در اولین فقره روایت هشام به آن استناد کرده اند: «یا هشام، إِن اللَّهَ تَبارَکَ و تعالى بَشَّرَ اهلَ العقل و الفَهْم فِى کِتابِهِ، فقال: "فَبَشِّرْ عِباد الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِکَ الَّذِینَ هَداهُمُ اللَّهُ وَ أُولئِکَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبابِ".»⁸⁰

ه. نگاهى اجمالى به معانى عقل در احادیث

براى دستیابى به معانى عقل در احادیث، نخست مناسب است نگاهى به مقام و منزلت عقل در احادیث معصومین علیهم السلام داشته باشیم.⁸¹ شناختن مقام و منزلت عقل در احادیث، کمک خواهد کرد با بینش وسیع ترى، به استکشاف مفهوم دینى عقل بپردازیم. در مورد مقام و منزلت عقل، احادیث فراوانى وجود دارد که به عنوان نمونه، به برخى از مهم ترین آن ها اشاره مى شود:

1. عقل، محبوب ترین مخلوق است که خداوند، آن را فقط در بین دوستداران خویش تکامل مى بخشد.⁸²

2. عقل، بهترین نعمت تقسیم شده بین بندگان است.⁸³

3. عقل، بهترین عامل براى عبادت خداوند است.⁸⁴

4. عقل، نماینده خدا و پیام رسان حق و حقیقت است.⁸⁵

5. پیامبران عاقل ترین مردم زمان خویش هستند، بعثت آن ها مرهون کمال عقلى آن هاست.⁸⁶

6. مهم ترین هدف بعثت انبیا، دعوت به عقل ورزى در معرفت خدا و تربیت عقل است.⁸⁷

7. عقل، حجت و راهنماى درونى و انبیا و ائمه علیهم السلام حجت و راهنماى بیرونى خدا هستند.⁸⁸

8. عقل، مخاطب امر و نهى الهى و مبنا و ملاک ثواب و عقاب خداوند است.⁸⁹

9. دیندارى و برخوردارى از دین سالم، مرهون عقل و تربیت عقل است.⁹⁰

10. اصل و حقیقت انسان را، عقل و لبّ او تشکیل مى دهد.⁹¹

11. فلاح و رستگارى، در گرو عقل ورزى است.⁹²

12. با نیروى فهم و تفکر عقل، مى توان بر مشکلات روزگار فایق آمد.⁹³

در روایات، واژه عقل و مشتقات اسمى و فعلى آن فراوان استعمال شده است.

بنابراین، لازم است اجمالاً با معانى عقل در احادیث آشنا شویم. بدین روى، معانى و اصطلاحات مختلف عقل از دیدگاه دو محدث بزرگ، که با روایات اهل بیت علیهم السلام مأنوس و با زبان احادیث آشنا بوده اند، مرور مى گردند:

الف) مرحوم علامه مجلسى در بحارالانوار فرموده اند: عقل، اصطلاحاً به چند معنا اطلاق مى شود:

1. نیروى ادراک خیر و شر و تمییز بین آن ها و توانایى شناختن علل و اسباب امور. عقل به این معنا، مناط تکلیف و ثواب و عقاب است.

2. حالت و ملکه اى در نفس که دعوت به انتخاب خیر و نفع و پرهیز از شر و ضرر مى کند. به سبب تقویت همین حالت و ملکه، انسان در مقابل خواسته ها و خواهش هاى شهوانى و وسوسه هاى شیطانى مقاومت مى کند. این حالت و ملکه، غیر از علم به خیر و شرّ است.

3. قوه اى که مردم، در نظام امور زندگى به کار مى گیرند. اگر این نیرو، موافق با قانون شرع و در آنچه شرع نیکو مى شمارد به کار گرفته شود، «عقل معاش» نام دارد که در روایات از آن ستایش شده است. اگر این قوه، در امور باطل و حیله هاى فاسد به کار گرفته شود، «نکراء» و «شیطنت» نام دارد که در روایات، نکوهش شده است.⁹⁴

4. مراتب استعداد نفس، براى تحصیل علوم نظرى که فلاسفه براى آن مراتب چهارگانه عقل هیولایى، عقل بالملکه، عقل بالفعل و عقل بالمستفاد را ذکر کرده اند. گاهى این مراتب براى نفس ذکر مى گردد و این اسامى به مراتب نفس گفته مى شود.

5. نفس ناطقه انسانى که باعث تشخیص و تمیّز انسان از حیوانات است.

6. جوهر مجرد قدیم که تعلق به ماده ندارد.

مرحوم مجلسى پس از ذکر اطلاقات شش گانه عقل، نتیجه گیرى کرده است روایات باب عقل، ظاهر در معناى اول و دوم، بلکه در معناى دوم، اکثر و اظهر هستند. البته بعضى روایات، قابل حمل بر معانى دیگر نیز مى باشند. در بعضى از روایات، «عقل» بر علم نافعى که باعث نجات و رستگارى و سعادت انسان مى شود نیز اطلاق شده است.⁹⁵

حاصل این که، از نظر این محدث بزرگ، عقل در روایات به سه معنا به کار رفته است: 1. نیروى درک خیر و شر و تمییز میان آن ها و این، مناط و ملاک تکلیف است. 2. ملکه اى درونى که انسان را به گزینش خوبى ها و رها کردن بدى ها دعوت مى کند. 3. علم و دانش نافع براى رستگارى و سعادت انسان.

ب) مرحوم شیخ حر عاملى مؤلف وسائل الشیعه نیز، پس از بیان این که عقل در کلام دانشمندان، به معانى گوناگون استعمال شده، تصریح کرده اند جست وجو و تتبع در روایات، نشان مى دهد عقل در روایات، به سه معنا به کار رفته است. سپس، همان سه معنایى را که از مرحوم مجلسى در جمع بندى فوق ذکر شد، نقل کرده اند.⁹⁶

از کلام این دو محدث بزرگ استفاده مى شود عقل در روایات، به معانى مختلفى به کار رفته است. قضاوت درباره این که در مجموع احادیث، عقل داراى چند معنا است، بحثى گسترده است که از حیطه نوشته حاضر خارج است. آنچه از دو محدث بزرگ نقل شد، صرفاً به منظور نشان دادن گستردگى بحث معانى عقل در روایات و به منزله مقدمه اى براى بحث معناى عقل در روایت هشام از امام موسى کاظم علیه السلام است که مجموع آن در توصیف عقل است.

براى دستیابى به معناى عقل در روایت هشام باید به کتاب هاى دانشمندان زمان امام کاظم علیه السلام که درباره عقل نگاشته شده اند، مراجعه نمود. یکى از کتاب هاى نگاشته شده در زمینه عقل که به فهم معنا و مفهوم عقل در زمان حضرت کمک مى کند، کتاب العقل و فهم القرآن اثر حارث بن اسد محاسبى (242 - 165 ه.) است.⁹⁷

در کتاب مذکور، محاسبى در جواب شاگردش جنید سه معنى براى عقل ذکر مى کند.⁹⁸ سه معناى مذکور که به ترتیب از نظر تحقق متوقف بر یکدیگرند، به طور خلاصه عبارتند از:

1. عقل به معناى «نیروى فطرى و غریزى»: انسان به وسیله نیروى فطرى و غریزى توان اکتساب علم و معرفت را به دست مى آورد. در امکان برخوردارى از عقل غریزى اولیه، همه انسان ها، اعم از اهل هدایت و ضلالت، مشترک هستند.

2. عقل به معناى «فهم» مسائل و موضوعات مختلف دنیوى و دینى: براى تحقق معناى یادشده، برخوردارى از عقل غریزى اولیه لازم است. این معناى دوم از عقل نیز در انسان هاى مطیع و عاصى، هر دو، ممکن است تحقق یابد.

3. عقل به معناى «بصیرت و معرفت»: براى تحقق معناى مذکور وجود دو معناى پیشین لازم است. این معناى سوم از عقل، فقط در انسان مؤمن و متقى وجود دارد. «العقل عن الله» از جمله آثار و توابع معناى سوم عقل است، که توضیح بیش تر آن خواهد آمد.

به نظر مى رسد بر خلاف رأى محاسبى، بین دو معناى اول و دوم عقل تفاوتى وجود ندارد؛ زیرا عقل فطرى و غریزى اولیه انسان، چیزى جز همان نیروى فهم و ادراک نیست. بنابراین، در مجموع، عقل دو معناى اساسى به نام عقل غریزى و اکتسابى دارد. یکى عقل به معناى نیروى غریزى اولیه فهم و ادراک، و دیگرى، عقل به معناى علم، معرفت و بصیرتى که به وسیله نیروى غریزى اولیه مذکور کسب مى شود. با توضیح فوق آشکار شد که معناى سوم عقل که در کلام محاسبى آمده است، جزء عقل اکتسابى قرار مى گیرد.

پس از نقل و نقد کلمات محاسبى، اکنون معناى عقل در روایت هشام با کمک روایات دیگر و کلمات محاسبى توضیح داده مى شود.

امام موسى علیه السلام در فقره اول⁹⁹ و یازدهم¹⁰⁰ روایت هشام، کلمه فهم را در کنار عقل ذکر کرده اند و در فقرات دیگر، نیز عقل و عاقل همراه واژه هاى شناختى دیگر، مثل علم، معرفت، عقیده، و بصیرت به کار رفته است. استعمال واژه هاى شناختى همراه عقل در روایت هشام قرینه روشنى است که حضرت، عقل را نیروى فهم و ادراک براى اکتساب علم و معرفت، عقیده و بصیرت مى دانند.

مؤید و شاهد این که خلیل (م - 175)، از لغویین بزرگ زمان حضرت و محاسبى (م – 242) از علماى زمان حضرت، هر دو، عقل را به فهم معنا کرده اند. این است که در کتاب العقل و فهم القرآن محاسبى آمده است: «فالفهم و البیان یسمى عقلاً لانه عن العقل کان». خلیل نیز در کتاب لغت معروف خویش، العین، تصریح کرده است:

« فهمت الشى ء: عقلته و عرفته...و المعقول ما تعقله فى فؤادک و یقال هو ما یفهم من ذهن و عقل هو (المعقول) و العقل واحد.»¹⁰¹

تفسیر عقل به فهم از سوى محاسبى و خلیل، دو تن از علماى معاصر حضرت، قرینه روشنى است که مرتبه نخستین معناى عقل در زمان حضرت همان نیروى غریزى فهم و ادراک بوده است. نتیجه به کارگیرى نیروى فهم در کشف حقایق عالم هستى از طریق اکتساب «علم نافع» و دستیابى به عمل صالح، ایجاد مرحله بالاترى از عقل به نام معرفت و بصیرت الهى است که ثمره آن، شکل گیرى مرتبه اعلاى عقل به نام (العقل عن الله) در انسان مى باشد. امام موسى کاظم علیه السلام، به این مرحله عالى از معناى عقل، (عقل عن الله) در فقره بیست و هفتم روایت هشام تصریح کرده اند: «انه لم یخف الله من لم یعقل عن الله».¹⁰² همچنین در فقره چهاردهم¹⁰³ و نوزدهم¹⁰⁴ این اصطلاح به کار رفته است. این تعبیر در روایت هشام طبق نقل تحف العقول هم آمده است.¹⁰⁵

در عبارت محاسبى نیز به این مرتبه بالاتر از عقل به نام بصیرت و «عقل عن الله» تصریح شده است.¹⁰⁶

« عقل عن الله» علاوه بر روایت هشام، در روایات دیگر نیز فراوان استعمال شده است. در نهج البلاغه، ضمن مذمت مردم دوران جاهلیت، آمده است: مانند آن ها نباشید که در دین تفقه نمى کردند و در اثر عدم تعقل عن الله، حریم الهى را رعایت نمى کردند.¹⁰⁷ در روایت دیگرى، عالِم در آیه شریفه «و ما یعقلها الا العالمون»، به «عاقل عن الله» و فردى که رعایت اوامر و نواهى الهى را مى کند، تفسیر شده است.¹⁰⁸ در روایت دیگرى، عاقل حقیقى به انسان متقى و فردى که براى سراى آخرت عمل مى کند، تفسیر شده است: «ما العاقل الا مَنْ عَقَلَ عن الله و عمل لدار الاخرة.»¹⁰⁹

مجمع البحرین، «عقل عن الله» را به «عرف عن الله» معنا کرده است.¹¹⁰ ابن عربى، در تفسیر عقل از «یعقل عن الله» استفاده کرده است و مى گوید: «عقل را، عقل نامیده اند؛ چون همانند عقال حیوان است. همان طور که عقال و زانو بند حیوان، مانع خرابکارى مى شود، عقل نیز حافظ حریم الهى و مانع خرابکارى و گناه نفس سرکش در مملکت انسان مى گردد.»¹¹¹

حارث بن اسد محاسبى، در کتاب العقل و فهم القرآن فراوان، «العقل عن الله» را به کار برده و ویژگى هاى «عاقل عن الله» را بیان کرده است.¹¹² نکته جالب توجه این که اوصاف ذکر شده از سوى محاسبى براى «عاقل عن الله» بسیار نزدیک به اوصاف عاقل در تعبیر دینى، در بعضى از فقرات حدیث امام موسى کاظم علیه السلام است. به عنوان نمونه، در بخشى از فقره بیست و هفتم روایت هشام، امام موسى کاظم علیه السلام فرموده اند: «انه لم یخف الله من لم یعقل عن الله.» همین تعبیر، در کتاب محاسبى نیز ذکر شده است: «العاقل عن الله انه المؤمن الخائف من الله.» در بخشى از فقره بیست و هشتم روایت هشام، امام علیه السلام عاقل در تعبیر دینى را این گونه توصیف کرده اند: «الذل احب الیه مع الله من العز مع غیره و التواضع احب الیه من الشرف.» تقریباً همین تعابیر را محاسبى در توصیف «عاقل عن الله» در کتاب «العقل و فهم القرآن» به کار برده است: «فلمّا عقل عن ربه...کان التواضع احبّ الیه من الشرف فیها (الدنیا) و کان الذل احبّ الیه من العزّ بها.»

برخى شارحان بزرگ روایت هشام «عقل عن الله» را به معناى عَلِمَ و عَرِفَ عن الله تفسیر کرده اند.¹¹³ با دقت در فقرات مختلف روایت هشام، خصوصاً فقره بیست و هفتم¹¹⁴ و چهاردهم،¹¹⁵ به همراه تفاسیر بعضى شارحان بزرگ اصول کافى و تعابیر محاسبى و ابن عربى به نظر مى رسد «عقل عن الله»، یعنى «بصیرت و معرفت عمیق که با الهام خداوند حاصل مى گردد و باعث منع نفس اماره انسان از معصیت خداوند و تحصیل تقواى الهى مى گردد.» طبق این تعریف، هم عقل بر معناى لغوى منع و بازداشتن باقى مانده است و هم به نقش اساسى شناخت و معرفت الهامى خداوند، در ایجاد ملکه نفسانى «تقو» و منع از گناه تصریح شده است.

در فقره چهاردهم و بیست و هفتم روایت هشام به نقش مهم معرفت الهى در اکتساب تقوا و خوف از خدا اشاره شده است. در فقره چهاردهم آمده است: افرادى دعوت انبیا را بهتر اجابت مى کنند که از شناخت و معرفت بهترى برخوردار باشند: «یا هشام، ما بعث الله انبیائه و رسله الى عباده الا لیعقلوا عن الله فاحسنهم استجابة احسنهم معرفة.» از این فقره استفاده مى شود هر چه معرفت الهى، بهتر و بیش تر باشد، تقوا و اجتناب از گناه بهتر و بیش تر است. مشابه فقره چهاردهم روایت هشام، در روایت دیگرى، معرفت ربوبى به عنوان ثمره تعقل ذکر شده است.¹¹⁶ در فقره بیست و هفتم نیز به رابطه وثیق بین «عقل عن الله» و عقیده و معرفت و خوف و تقواى الهى، تصریح شده است. از این فقره استفاده مى شود تعقل باعث معرفت ثابت، و معرفت ثابت و استوار باعث ایجاد عقیده و ایمان، و عقیده و ایمان باعث خوف الهى و تقوا مى گردد.¹¹⁷

حاصل این که، عقل در متون اسلامى به معناى اصطلاحى منع و بازداشتن خاص و متناسب با سعادت و هدایت انسان که باز داشتن از ضلالت و انحراف است استعمال شده است. شایان ذکر است مراد از عقل در تعبیر و مفهوم دینى - اسلامى همین تفسیر و توضیحى است که با استناد به فقرات مختلف روایت هشام با کمک آیات و روایات و کلمات علما بیان گردید.

---

• پى نوشت ها

1- ر.ک. به: خلیل، کتاب العین، ماده عقل / احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغة، ماده عقل، ج 4، ص 69 / ابن درید، الاشتقاق، ماده عقل / جوهرى، صحاح اللغة، ماده عقل / زبیدى، تاج العروس، ماده عقل، ج 8 / فیومى، مصباح المنیر، ماده عقل/ ابن منظور، لسان العرب، ج 11، ماده عقل / راغب، مفردات قرآن، ماده عقل / راغب، الذریعة الى مکارم الشریعه، الفصل الثانى فى العقل، منشورات الشریف الرضى، 1414ق،(ص 147).

2- ر.ک.به: رسائل ابن سینا، انتشارات بیدار، قم، 1400 ه ق، ج 1، ص 89 - 87 / شرح اصول کافى ملاصدرا، ج 1، ذیل شرح حدیث سوم، ص 228 - 222. طبع مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى، 1366، تهران / مقدمه آقاى عابدى شاهرودى بر کتاب سابق، فصل 5 - 3، ص 38 - 40.

3- ر.ک.به: خلیل، کتاب العین، ماده لبّ / احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغة / جوهرى، صحاح اللغة / فیومى، المصباح المنیر / راغب، مفردات / طریحى، مجمع البحرین، ماده لبّ، ج 2، ص 164 / سیدحسن مصطفوى، التحقیق فى کلمات القرآن الکریم، ماده لبّ.

4- کلینى، اصول کافى، ج 1، ص 20. به دلیل طولانى بودن روایت هشام به منظور دستیابى سریع به قسمت هاى مختلف آن در نوشته حاضر بر اساس خطاب یا هشام، روایت یادشده به 32 فقره تقسیم شده است. بنابراین آدرس دهى به این روایت در نوشتار حاضر براساس تقسیم بندى ذکر شده است.

5- فقره 31 روایت هشام.

6- اصول کافى، ج 1، کتاب عقل و جهل، روایت 11، ص 13.

7- سید محمدحسین طباطبائى، تفسیر المیزان، ج 2، ص 396، ذیل آیه 269 بقره.

8- محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 1، ص 82.

9- ر.ک.به: ابن منظور، لسان العرب، ماده عقل / جوهرى. صحاح اللغة، ماده عقل / احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغة / فیومى، المصباح المنیر، ماده نهى / راغب، مفردات / مصطفوى، التحقیق فى کلمات القرآن الکریم، ج 12، ص 265، ماده نهى / معجم الوسیط، ماده نهى.

10- غررالحکم، ص 42.

11- ر.ک. به: احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغة / فیومى، المصباح المنیر / معجم الوسیط، ماده حجر / راغب، مفردات قرآن / جوهرى، صحاح اللغه / این منظور، لسان العرب / مصطفوى، التحقیق فى کلمات القرآن الکریم، ج 2، ماده حجر.

12- ر.ک. به: فیومى، المصباح المنیر / طریحى، مجمع البحرین، ج 1، ص 95 / المنجد، ماده حجى.

13- محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 1، ص 168 / مسند الامام الکاظم علیه السلام، ج 1، ص 248.

14- ر.ک. به: راغب، مفردات، مادهد حلم / لویس معلوف، المنجد.

15- طور: 32. علامه طباطبایى احلام را جمع حلم و حلم را به معناى عقل تفسیر کرده اند. (تفسیر المیزان، ج 19، ص 19، ذیل آیه فوق) .

16- صدوق، کمال الدین، و اتمام النعمة، باب نوادر الکتاب، روایت 30 ص 675. مؤسسة النشر الاسلامى، قم، مهر 1363.

17- الحلم نور جوهره العقل. همچنین، بوفور العقل یتور الحلم. (امام على علیه السلام غررالحکم) .

18- ر.ک.به: خلیل، کتاب العین / ابن منظور، لسان العرب، ماده فهم / سید حسن مصطفوى، التحقیق فى کلمات القرآن الکریم، ماده فهم / لویس معلوف، المنجد، ماده عقل.

19- یا هشام، إِن اللَّهَ تَبارَکَ و تعالى بَشَّرَ اهلَ العقل و الفَهْم فِى کِتابِهِ... (فقره 1، روایت هشام).

20- یا هشام، انّ الله تعالى یقول فى کتابه... «وَ لَقَدْ آتَیْنا لُقْمانَ الْحِکْمَةَ» قال: الفهم و العقل. (فقره 11، روایت هشام).

21- همچنین، من عقل فهم. (امام على علیه السلام، غررالحکم، ص 53).

22- کلینى، اصول کافى، دارالکتب الاسلامیه، ج 1، کتاب عقل و جهل، روایت 23، ص 25.

23- ابوعلى فضل بن الحسن طبرسى، مجمع البیان، داراحیاء التراث العربى، ج 8 - 7، ص 368.

24- اصول کافى، ج 1، کتاب عقل و جهل، روایت 15، ص 23.

25- ر.ک.به: فیومى، المصباح المنیر، ماده مَسَکَ / معجم الوسیط / المنجد

26- طبرسى، الاحتجاج على اهل اللجاج، ج 2، ص 314، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، بیروت، لبنان، 1403.

27- ر.ک.به: احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغة / طریحى، مجمع البحرین ماده کیس ج 4، ص 101 / فیومى، المصباح المنیر / ابن اثیر، نهایه، ج 4، ص 217 / معجم الوسیط، ماده کیس.

28- یا هشام، ان لقمان قال لابنه: تواضع للحق تکن اعقل الناس و ان الکیس لَدَى الحق یسیرٌ. (فقره 12 روایت هشام).

29- یا هشام،... قال امیرالمؤمنین علیه السلام «ان لله عباداً کسرت قلوبهم خشیته فاسکتتهم عن المنطق و انهم لفصحاء عقلاءُ... و انهم لَاکیاس» (تحف العقول، ص 459.)

30- غررالحکم، تصنیف، ص 322.

31- کفى بالمرء کیّساً ان یغلب الهوى و یملک النهى. (غررالحکم).

32- ر.ک.به: معانى القرآن، ج 3، ص 80 / جوهرى، صحاح اللغة / فیومى، المصباح المنیر / احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغة / طریحى، مجمع البحرینى / لویس معلوف، المنجد، واژه قلب.

33- میرداماد، التعلیقة على اصول الکافى، ص 33، چاپ مطبعة الخیام، قم، 1403

34- فمنها (الجوارح)، قلبه الذى به یعقل و یفقه و یفهم و هو امیر بدنه... اصول کافى، ج 2، کتاب الایمان و الکفر، روایت 7، ص 38.

35- ر.ک.به: بحارالانوار، ج 61، ص 55 / بحارالانوار، ج 1، ص 99 / بحارالانوار، ج 1، ص 98 / بحارالانوار، ج 3، ص 161.

36- سید محمدحسین طباطبائى، پیشین، ج 18 ص 356.

37- « وَ جَعَلْنا عَلى قُلُوبِهِمْ أَکِنَّةً أَنْ یَفْقَهُوهُ» (اسراء: 46)

38- « وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ» (آل عمران 159)

39- « لکِنْ یُؤاخِذُکُمْ بِما کَسَبَتْ قُلُوبُکُمْ» (بقره: 225)

40- بحارالانوار، ج 70، ص 22 / مصباح الشریعة، ص 8.

41- الحیاة، ج 1، باب الاول المعرفة، ص 202.

42- براى آگاهى بیش تر درباره ارتباط معنایى بسیار نزدیک عقل و قلب ر.ک. به: محمدعلى جوزا، مفهوم العقل و القلب فى القرآن و السنة.

43- براى آگاهى از داستان مبارزه حضرت ابراهیم علیه السلام با بت پرستان علاوه بر رجوع به تفاسیر در ذیل سوره هاى انعام: 83 - 74 / شعراء: 89 - 69 / صافات: 89 - 83 / انبیاء: 70 - 51 ر.ک.به: مصطفى زمانى، ابراهیم بت شکن یا قرمان توحید.

44- در کتاب الذریعة الى مکارم الشریعه، ص 183، راغب اصفهانى بسیارى از واژه هاى مذکور به عنوان آثار و توابع عقل ذکر شده و در ادامه ضمن بیان معناى آن ها به تفاوت دقیق معنایى آن ها با معناى عقل اشاره شده است.

45- ملاصدرا، تفسیر القرآن الکریم، انتشارات بیدار،ج 3،ص 258.

46- در مجموع، مشتقات مختلف جهل در قرآن 24 مرتبه به کار رفته است.

47- العقل نقیض الجهل. (خلیل، کتاب العین).

48- ر.ک.به: احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغة، ماده جهل / فیومى، المصباح المنیر / راغب، مفردات قرآن.

49- یا هشام،... لکل شى ء دلیلاً و دلیلُ العقلِ التفکر و دلیل التفکرِ الصَّمت و لکل شى ءٍ مطیّةً و مطیّة العقل التواضع و کفى بک جهلاً ان ترکب ما نهیتَ عنه. (فقره 13 روایت هشام.)

50- یا هشام، قلیل العمل من العالم (العاقل) مقبول مضاعف و کثیرالعمل من اهل الهوى و الجهل مردودٌ. (فقره 21، روایت هشام).

51- محمدرضا مظفر، اصول الفقه، ج 2، ص 67، بحث ادله حجیت خبر واحد. دارالتعارف للمطبوعات بیروت.

52- غررالحکم، ص 73.

53- قبلاً گذشت «عقل» از «عقلت البعیر» و «عقال» به معناى زانو بند شتر است که غالباً براى حفظ و کنترل آن از فرار و خرابکارى استفاده مى شود.

54- محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 1، ص 117.

55- ر.ک.به: سید حسن مصطفوى، التحقیق فى کلمات القرآن الکریم / معجم الوسیط، ماده سفه / ازهرى، التهذیب فى اللغة، ج 6، ص 131 / فیومى، المصباح المنیر / راغب، مفردات قرآن.

56- سفهک على من فوقک جهل مُردِى، سفهک على من دونک جهل مزرى. غررالحکم، ص 74.

57- در مجموع مشتقات مختلف سفاهت 11 مرتبه در قرآن به کار رفته است.

58- سید محمدحسین طباطبائى، تفسیر المیزان، ج 1، ص 30، ذیل آیه 130 بقره.

59- لا یحلم عن السفیه الا العاقل (غررالحکم، ص 74) / العاقل بخشونة العیش مع العقلاء انس منه بلین العیش مع السفهاء (ابن ابى الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 20، ص 340).

60- زبیدى، تاج العروس / ابن منظور، لسان العرب، ماده عقل / احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغة / فیومى، المصباح المنیر / مجمع البحرین، ج 5، ص 152.

61- یا هشام، ان امیرالمؤمنین علیه السلام کان یقول، ان من علامة العاقل ان یکون فیه ثلاث خصال: یجیب اذا سئل، و ینطق اذا عجز القوم عن الکلام و یشیر بالرأى الذى یکون فیه صلاح اهله فمن لم یکن فیه من هذه الخصال الثلاث شى ء فهو احمق. فقره 31 روایت هشام.

62- الحمق من ثمار الجهل. غرر الحکم، تصنیف، ص 76.

63- احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغة / راغب، مفردات / سیدحسن مصطفوى، التحقیق فى کلمات القرآن الکریم. براى توضیح بیش تر درباره معناى جنون و کلمات مترادف آن ر.ک.به: ابوالقاسم نیشابورى، عقلاء المجانین.

64- ابوالقاسم نیشابورى، عقلاء المجانین، تحقیق محمد السعید بن بسیونى زغلول، دارالکتب العلمیه، بیروت، ص 19.

65- الف) کَذلِکَ ما أَتَى الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ رَسُولٍ إِلاَّ قالُوا ساحِرٌ أَوْ مَجْنُونٌ. (ذاریات:52) / ب) ما بِصاحِبِکُمْ مِنْ جِنَّةٍ إِنْ هُوَ إِلاَّ نَذِیرٌ لَکُمْ. (سبأ/ 46)

66- حَتَّى إِذَا اسْتَیئسَ الرُّسُلُ وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ قَدْ کُذِبُوا جاءَهُمْ نَصْرُنا...لَقَدْ کانَ فِی قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لِأُولِی الْأَلْبابِ... (یوسف: 110 - 109). براى آشنایى با سیره انبیا در قرآن ر.ک. به: عبدالله جوادى آملى، تفسیر موضوعى قرآن، ج 6.

67- طبرسى، مشکاةالانوار، ص 269.

68- نیشابورى، عقلاء المجانین، ص 12.

69- یا هشام، ان العقلاء ترکوا فضول الدنیا فکیف الذنوب. (فقره 23 روایت هشام / محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 1، ص 160 / بحارالانوار، ج 1، ص 131 / غررالحکم، اعقلکم اطوعکم / غررالحکم، تصنیف، ص 52.

70- براى توضیح بیش تر ر.ک.به: محیى الدین ابن عربى، فتوحات مکیه، ج 4، طبع المکتبة العربیة - قاهره 1395، ص 89.

71- در قرآن فعل «تعقلون» 24 مرتبه، فعل «یعقلون» 22 مرتبه، فعل «یعقل» 1 مرتبه، فعل «نعقل» 1 مرتبه و بالاخره فعل «عقلوه» نیز 1 مرتبه به کار رفته است. در مجموع مشتقات فعلى عقل، 49 مرتبه، در قرآن به کار رفته است.

72- سید محمدحسین طباطبائى، تفسیر المیزان، ج 2، ص 396 ذیل آیه 269 بقره.

73- « اَفَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلى قُلُوبٍ أَقْفالُها.» (محمد: 24)

74- « قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الْأَعْمى وَ الْبَصِیرُ اَفَلا تَتَفَکَّرُونَ.» (انعام: 51).

75- « وَ طُبِعَ عَلى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا یَفْقَهُونَ» (توبه: 87)

76-« کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْکَ مُبارَکٌ لِیَدَّبَّرُوا آیاتِهِ وَ لِیَتَذَکَّرَ أُولُوا الْأَلْبابِ.» (ص: 29).

77- « اَفَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَدارُ الآخِرَةِ خَیْرٌ لِلَّذِینَ اتَّقَوْا اَفَلا تَعْقِلُونَ» (یوسف:109).

78- «.... لَقَدْ کانَ فِی قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لِأُولِی الْأَلْبابِ» (یوسف: 111).

79- براى تحقیق بیش تر درباره معناى عقل در قرآن ر.ک. به: یوسف قرضاوى، العقل و العلم فى القرآن الکریم / فیصل بعلبکى، العقل و الایمان فى نظر القرآن / فاطمه اسماعیل، القرآن و النظر العقلى.

80- علاوه بر آیه فوق، تلازم بین عقل ورزى و هدایت از آیه «اَوَ لَوْ کانَ آباؤُهُمْ لا یَعْقِلُونَ شَیْئاً وَ لا یَهْتَدُونَ» (بقره: 170) استفاده مى شود.

81- قابل ذکر است حجم احادیث عقل در کتب روایى شیعه امامیه در مقایسه با کتب روایى عامه بسیار گسترده تر است. نظرات علماى عامه، درباره اعتبار و حجیت روایات عقل، متفاوت است. محمدعلى جوزا، مفهوم العقل و القلب فى القرآن و السنة در بحث «العقل فى السنة»، ص 135.

82- لما خلق الله العقل... و عزتى و جلالى ما خلقت خلقاً هو احب الى منک و لا اکملتک الا فیمن احب. (اصول کافى، ج 1، باب عقل و جهل، روایت 1).

83- یا هشام، ما قسم بین العباد افضل من العقل. تحف العقول ص 463 همچنین روایت، افضل النعم العقل. (غررالحکم،ص 51).

84- یا هشام، کان امیرالمؤمنین علیه السلام یقول: ما عبدالله بشى ء افضل من العقل. (امام موسى کاظم علیه السلام، فقره 28، روایت هشام).

85- العقل رسول الحق. (میزان الحکمه، ج 6، ماده عقل).

86- یا هشام،... ما بعث الله نبیاً الا عاقلاً حتى یکون عقله افضل من جمیع جهد المجتهدین. (تحف العقول، ص 463).

87- یا هشام، ما بعث الله انبیاءه و رسله الى عباده الا لیعقلوا عن الله. امام کاظم علیه السلام، فقره 14، روایت هشام / امام على علیه السلام، نهج البلاغه، خطبه اول / عن النبى صلى الله علیه وآله کتاب التوحید باب «التوحید و نفى التشبیه» روایت 4 ص 45.

88- امام کاظم علیه السلام، فقره 15، روایت هشام.

89- اصول کافى، ج 1، باب عقل و جهل روایت 1.

90- اصول کافى، ج 1. باب عقل و جهل، روایت 6 / فقره 26، روایت هشام.

91- بحارالانوار، ج 1، ص 82 / اصول کافى، ج 1، باب عقل و جهل، روایت 24.

92- اصول کافى، ج 1، باب عقل و جهل، روایت 29.

93- بحارالانوار، ج 78، ص 7.

94- اصول کافى، ج 1، باب عقل و جهل، روایت 3 ص 11.

95- محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، بیروت، ج 1، ص 99 - 101.

96- شیخ حرّ عاملى، وسائل الشیعه، طبع مؤسسه آل البیت، ج 15، ص 208.

97- با مقایسه سال تولد محاسبى (165 ه.) و سال شهادت امام موسى کاظم علیه السلام (183 ه.) به نظر مى رسد هنگام شهادت حضرت، وى جوانى 18 ساله بوده است. براى آگاهى بیش تر درباره شرح حال محاسبى، به مقدمه کتاب العقل و فهم القرآن محاسبى، تحقیق حسین القوتلى چاپ دارالکندى للطباعة و النشر مراجعه شود.

98- حارث بن اسد محاسبى، العقل و فهم القرآن، دارالکندى للطباعة و النشر، ص 218 - 201، تحقیق حسین القوّتلى.

99- یا هشام، إِن اللَّهَ تَبارَکَ و تعالى بَشَّرَ اهلَ العقل و الفَهْم فِى کِتابِهِ، فقال: «فَبَشِّرْ عِبادِ... (فقره 1 روایت هشام).»

100- یا هشام، انّ الله تعالى یقول فى کتابه...«وَ لَقَدْ آتَیْنا لُقْمانَ الْحِکْمَةَ» قال: الفهم و العقل. (فقره 11 روایت هشام).

101- خلیل، العین، ماده فهم و عقل.

102- اِنّه لم یخف الله من لم یعقل عن الله و من لم یعقل عن الله لم یعقد قلبه على معرفة ثابته یبصرها. (فقره 27، روایت هشام.)

103- یا هشام، ما بعث الله انبیاءه و رسله الى عباده الا لیعقلوا عن الله. (فقره 14 روایت هشام).

104- « . . . من عقل عن الله، اعتزل اهل الدنیا.» (فقره 19، روایت هشام).

105- ر.ک. به: تحف العقول، ص 456 / تحف العقول، ص 463.

106- محاسبى، العقل و فهم القرآن، ص 217.

107- نهج البلاغه، خطبه 166.

108- تفسیر نورالثقلین، ج 4، صفحه 160 ذیل آیه فوق.

109- میزان الحکمة، ج 6، ماده عقل.

110- فخرالدین طریحى، مجمع البحرین، المکتبة المرتضویة لاحیاء الآثار الجعفریة، تحقیق سید احمد حسینى، ج 5، ص 426، ماده عقل.

111- ابن عربى، التدبیرات الالهیة فى اصلاح المملکة الانسانیة، ص 141، مؤسسه بحسون، بیروت، لبنان، الطبعه الاولى، (1993م).

112- محاسبى، العقل و فهم القرآن، ص 220، 218، 145.

113- میرداماد، تعلیقه بر اصول کافى، ص 34 / فیض کاشانى، وافى، ج 1، ذیل فقره چهاردهم روایت هشام / مجلسى، مرآة العقول، ج 1 ذیل فقره چهاردهم / طریحى، مجمع البحرین، ج 5، ذیل ماده عقل.

114- ... اِنّه لم یخف الله من لم یعقل عن الله و من لم یعقل عن الله لم یعقد قلبه على معرفة ثابته یبصرها. (فقره 27 روایت هشام).

115- یا هشام، ما بعث الله انبیاءه و رسله الى عباده الا لیعقلوا عن الله فاحسنهم استجابة احسنهم معرفة... (فقره 14، روایت هشام).

116- توحید صدوق، باب التوحید و نفى التشبیه،روایت 4،ص 45.

117- انّه لَمْ یخفِ الله مَنْ لَم یعقِلْ عَنِ الله و مَنْ لم یعقِل عن الله لم یعقد قلبه على معرفة ثابتة یبصرها... (فقره 27 روایت هشام).