میزگرد دین و توسعه
Article data in English (انگلیسی)
میزگرد دین و توسعه
معرفت: برای این که بحث، مفید فایده بیش تری باشد. بد نیست که به جنبه های دیگری هم از بحث دین و توسعه، اشاره کنیم. امروزه، عقیده بسیاری از افراد جامعه، این است که کشورهای غربی، مصداق بارز توسعه هستند و اگر ما هم بخواهیم به توسعه برسیم، باید از آن ها تقلید کنیم. جناب آقای فرهندی! آیا این ذهنیت درستی است؟
دکتر فرهندی: توسعه بدون تقلید از غرب، ممکن است و این که ابتدا، غرب به توسعه رسیده است، یک مسأله کاملاً اتفاقی است و از طرف دیگر، ما در قرآن هم داریم که تا مردمی خودشان نخواهند که تغییر کنند، خداوند هم آن ها را تغییر نمی دهد؛ جوامع غربی، مردمی بودند که خواستند و تغییر کنند و اگر ما می بینیم که در بقیه نقاط دنیا عقب افتادگی وجود دارد، به خاطر این است که خودشان نخواستند تغییر کنند و در نتیجه، تغییر هم نکردند. چرا کشوری مانند ژاپن، که یک کشور آسیایی هم هست، این قدر پیش رفت کرده است، ولی کشوری مانند مکزیک که همسایه آمریکاست، ترّقی نکرده است؟ چون مردم آن کشور، خودشان خواستند که تغییر کنند. امریکایی ها، هلندی ها، فرانسوی ها، آلمانی ها و امثال این کشورها خواستند و ترّقی هم کردند. شما می دانید که کشورهای اروپای شرقی، تا قبل از جنگ جهانی دوم، از نظر پیشرفت اقتصادی، با کشورهای اروپای غربی، قابل مقایسه و حتی از نظر امکانات، بسیار جلوتر از آن ها بودند، ولی بعد از جنگ، عقب افتادند؛ چرا؟ زیرا در واقع، مردم این کشورها نخواستند. از این رو، به نظر من، اگر مردم هر کشوری بخواهند و این اراده ملی را داشته باشند که پیشرفت کنند، می توانند و اگر نخواهند، نمی توانند.
معرفت: جناب آقای نظری! در همین رابطه، برخی در مسأله تکنولوژی و وارد کردن آن نیز بر این عقیده اند که باید از کشورهای غربی که مصداق توسعه اند تقلید کرد! نظر جناب عالی در این زمینه چیست؟
حجت الاسلام نظری: بحث به جای حساس خود رسیده است. ما پذیرفتیم که اشیای جدید را می بایست انتخاب کرد و چون قدرت انتخاب را هم داریم، پس می بایست نهادها و همچنین عقاید را محک زد و آن چه را که با فضای فرهنگی ما سازگار است، قبول کرد و آنچه که سازگار نیست، رد کرد. حق هم، همین است؛ زیرا بعضی از آن چه که در آن سوی دنیا به وجود آمده است، معلول نیازهای مشترک میان همه انسان هاست؛ این ها را باید بپذیریم و آن چه را که در راستای نیازهای خاص آن ها به وجود آمده است و نیاز ما تلقی نمی شوند، باید ردّ کرد، اما باید دید که چه کار کرده اند که قدرت خلاقیتشان به آن ها اجازه می دهد که این پدیده ها را بیافرینند و در نتیجه، پرچم دار صادرات این محصولات باشند و ما چگونه می توانیم در این مسیر حرکت کنیم؛ البته در بستر مناسب و براساس روابطی که جامعه ما پذیراست؛ مثلا این خودکار، از روز اول، در این حد از خوبی نبوده است و کسی که تولید کردن آن را شروع کرده است، خودکار را در یک درجه ناقص تر، تولید کرده و بعد، گام دوم و سوم و گام های بعدی را برداشته تا به این جا رسیده است. خوب، اگر من خواسته باشم این تولید را از صفر شروع کنم، کار درستی نیست. این چه کاری است که همه تجربه های او را نادیده بگیرم و از صفر شروع کنم؛ این، کار عاقلانه ای نیست. تجربه ای است که من می توانم از این تجربه استفاده کنم. چه این که این نیاز مشترک من و او است.
ما باید از دین، که قانون حرکت است، این روابط را کشف کنیم که منجر به اختراع تکنولوژی و گرفتن فن تولید شود. اگر در قدم اول نمی توانیم به طور صددرصد، فن تولید را به دست آوریم، حداقل، این آهنگ را داشته باشیم و حرکتی را به وجود آوریم که منجر به اختراع تکنولوژی شود. دین، در چارچوب خودش این آهنگ را دارد و ما باید آن را کشف کنیم که البته این، مسأله ای فردی نیست، بلکه یک مسأله اجتماعی است و وظیفه همه است. این گونه نیست که من در خانه ام بنشینم و شروع به آزمایش و تحقیق علمی کنم؛ باید در صحنه اجتماعی، روابط را در قالب دین، به گونه ای تنظیم کنم که به جامعه، آهنگ حرکت بدهد و حداقل، پس از چند سال، اگر صادرکننده نبودیم، واردکننده هم نباشیم و اگر فرضا خود نمی توانیم تکنولوژی پیچیده ای را اختراع کنیم، حداقل، تکنولوژی ای که انتظار هست این جامعه، به آن دسترسی پیدا کند، وارد نکنیم، بلکه خودمان آن را اختراع کنیم.
ما اگر توانستیم که در چارچوب دین، این روابط را دقیقا تبیین کنیم و نیازهای خود را برآورده سازیم، می توانیم بگوییم که توسعه ای هم که ما به آن می رسیم، با توسعه ای که دیگران بدان رسیده اند، تفاوت خواهد داشت؛ چرا که بستر اجتماعی این تکنولوژی، با بستر اجتماعی آن تکنولوژی، متفاوت است. پس در این جا توسعه، یک لفظ مشترک است؛ یعنی او می گوید: توسعه، من هم می گویم: توسعه، ولی مفاد توسعه او چیزی است و مفاد توسعه من، چیزی دیگر.
حاصل، آن که این گونه نیست که تکنولوژی ای را که در دیار دیگر رشد کرده است، کلا باید ردّ کرده، بلکه همان طور که فرمودید می باید تکنولوژی را محک زد، بعضی از آن را پذیرفت و بعضی را رد کرد؛ منتهی بحث مهم این است که ما چه روابطی را در دین می بایست جست وجو کنیم و به عبارت دیگر، این قانون حرکت جامعه، می بایست چه روابطی را فراهم کند که در دل این روابط، تا آن جا که مورد انتظار است و امکانات و سطح فرهنگ جامعه و شرایط، اجازه می دهد، بر تکنولوژی، تسلط پیدا کنیم.
معرفت: تا این جا به این نتیجه رسیدیم که ما باید از میان محصولات تکنولوژی غرب و از وجوه مختلف توسعه غربی، برخی را گزینش و برخی را رد کنیم؛ امابرخی معتقدند که این، یک ایدئولوژی التقاطی است و ما با این ایدئولوژی نمی توانیم به سراغ توسعه برویم؛ زیرا از طرفی می خواهیم ارزش های سنتی خود را حفظ کنیم و از طرف دیگر، می خواهیم مثل متجدّدین باشیم، بعضی از ارزرش های جدید را هم راه بعضی از ارزش های قدیم داشته باشیم و به همین دلیل، به نتیجه نمی رسیم. از این رو، یا باید همه زیربنا و روبنای ارزش های غرب را بپذیریم و یا همه را رد کنیم. استدلالشان هم برای تبیین این دیدگاه، این است که در مغرب زمین، یک نظام فرهنی و ارزشی منسجم و هماهنگ وجود دارد که زیربنا و روبنای آن، باهم هماهنگ است. به همین دلیل، اگر ما بخواهیم قسمتی از آن نظام را گزینش کنیم، نخواهیم توانست به آن توسعه ای که در نظر داریم، برسیم و از طرف دیگر، چون فرهنگ و ارزش های ما آسمانی و الهی است و به تعبیر برخی، هدف ما در زندگی، با هدفی که آن ها دارند، تفاوت جوهری دارد، پس ما نمی توانیم به آن توسعه، دست پیدا کنیم. جناب آقای دکتر نهاوندیان! نظر جناب عالی، در این زمینه چیست؟
دکتر نهاوندیان: این عقیده که اگر در پی کسب توسعه هستیم، چون مدل غربی توسعه، موفق بوده است، پس باید دربست، زیربنا و روبنای مدل غربی را بپذیریم، عقیده درستی نیست؛ زیرا به نظر می رسد که توسعه، یک مجموعه دربست نیست؛ یعنی مدل توسعه، در نقاط مختلف دنیا با آنچه که به عنوان مدل غربی، معروف شده است، تفاوت های قابل توجهی دارد؛ مثلا جامعه ژاپن با جوامع اروپایی، جوامع اروپایی با جوامع امریکای شمالی، در بسیاری از شاخص های اجتماعی و در مسیر توسعه، باهم متفاوتند. بنده، بر این عقیدهام که بسیاری از این کلی سازی های که گاهی در بحث هایمان مطرح می کنیم، فقط در حالت اجمال و کلی، متناقضند و مانعِ پیدا کردن راه حل ها می شوند. این بحث که ما چگونه باید با محصولات فرهنگ های دیگر، برخورد کنیم، مربوط می شود به این که اصولا برخورد فرهنگ دینی، با فرهنگ های دیگر چگونه است؟ در پاسخ به این سؤال، باید به سیره، اقتدا کنیم و اگر هم قائلیم که باید از وحی چه می گوید. این که امیرالمؤمنین 7می فرمایند: "الحکمة ضالة المؤمن فخذالحکمه ولو من اهل النفاق" (نهج البلاغه: قصارالحکم، 77) معنایش چیست؟ اگر حکمت، فقط نزد مؤمن است، پس ضاله او نیست؛ یا در کلامی دیگر می فرمایند که مؤمن، حکمت را می آموزد ولو از منافق. می فرمایند که حکمت، در قلب منافق جایگاهی ندارد، استقرار ندارد تا این که به دست مؤمن بیفتد؛ پس می شود که در بعضی قلب های ناشایست، استقرار موقتی پیدا کند، اما نکته مهم، این است که حضرت، می خواهند استراتژی برخورد فرهنگی را به ما بیاموزند، می فرمایند که جست وجو کنید و آن را در جایگاه خودش قرار دهید، این، در بسیاری از امور معیشتی جریان دارد که تکنولوژی، یکی از آن هاست؛ مسأله تکنولوژی، مسأله زمان ما نیست، در همه زمان ها تکنولوژی بوده است. باید ببینیم که در هر زمانی، برخورد شریعت با تکنولوژی آن زمان، چگونه بوده است؟ آیا ما درباره همه موارد تکنولوژی زمان صدر اسلام، آیه و روایت داریم و حکم الهی بیان شده است که همه جزئیات را روشن کرده باشد یا این که فقط موارد تعارض، بیان شده است؟ مثلا درباره مشروبات و مزامیر، فرموده است که از این ها استفاده نکنید، اما در غیر این موارد، حکم، این است که استفاده کنید، ولی در چه مسیری؟ مؤمن می تواند از غذای خوب و میوه هایی که خداوند آفریده است، استفاده کند و قوّت بگیرد تا بتواند عبادت کرده و در راه خدا جهاد کند؛ کافر هم می تواند از این نعمت ها استفاده کرده و عصیان کند. این دیگر مربوط می شود به مسیری که بشر، هم در بعد فردی و هم در بعد اجتماعی، اختیار می کند که در جهت "قرب الی الله" حرکت کند یا در جهت عکس آن.
من در آغاز سخن، به این مطلب اشاره کردم که ما ابتدا باید توسعه را تعریف کنیم؛ اصلا توسعه، از دید ما یعنی چه؟ متأسفانه، توسعه بدون این که تعریف صریحی از آن شده باشد، مساوی است با رشد تولید ناخالص ملی، مساوی است با این که هواپیما بسازیم و تسلیحات آن چنانی داشته باشیم؛ یعنی تنها در یک سری مصنوعات فیزیکی خلاصه می شود که حاصل این درجه از تمدن باشد.
خوب، این تعریف، تعریفی بسیار ناقص و نارسا است و شامل همه ابعاد توسعه نمی شود؛ اما در تعریفی که ما از توسعه، درنظر داریم، می توانیم به بسیاری از این نکات، دست پیدا کنیم. ممکن است که این توسعه، وجوه مشترکی با بعضی از توسعه هایی که دیگران از آن سخن می گویند، داشته باشد، ولی قطعا منطبق با آن ها نیست. توسعه ای که ما برای آن ارزش قائلیم، توسعه جامعه است، در جهت تسهیل تقرّب الی الله. این، توسعه ای است که هدف از زندگی دنیاست، اما چون مبنا، مبنای اسلامی است، در جریان این توسعه، اجباری در کار نیست و مبتنی بر اختیار است. باید طوری شرایط فراهم باشد که تک تک افراد جامعه بتوانند از اختیارات خود، در جهت تکامل و اعتلای خود، بهره ببرند. از این رو، بنده می توانم عرض کنم که بینشی که فرهنگ دینی را قادر به انتخاب یا قبول و رد پدیده هایی که با آن ها مواجه می شود، می کند. این بینش، در واقع توانایی، تسلط و اشراف این فرهنگ را بر فرهنگ های دیگر اثبات می کند. بینش التقاطی، بینش ضعیفی است که در زیر، قرار گرفته و هرچه در آن بریزند، ناچار از پذیرفتن آن است، ولی رنگ آن را عوض می کند. طبعا ما باید بفهمیم که کلمه التقاطی، در فرهنگ ما چه باری دارد؟ معنایی که مردم ما از فرهنگ التقاطی می فهمند، این چنین مفهومی است که شما گوهر خود، اصالت خود و افتخار به آن اصالت را از دست داده و ناگزیر از محتواگیری از دیگران باشید، گرچه ظاهر را ظاهر اسلامی کنید. خلاصه مطلب، این که ما باید معیار را از مکتب خودمان بگیریم و دست به انتخاب بزنیم.
معرفت: برداشت بنده از فرمایشات جناب عالی این است که ما باید روی بار ارزشی واژه التقاط دقت کنیم؛ زیرا هر التقاطی را نمی شود گفت که ناصحیح است و بار منفی دارد. ما می توانیم در مواجهه با توسعه غربی، برخوردی فعالانه و گزینشی داشته باشیم نه برخوردی منفعلانه. این هم به مصداق "خذالحکمه ولو من اهل الضلال" و یا به مصداق "فبشّر عباد الذین یستمعون القول فیتبعون احسنه " است. بنابراین، می توان گفت که قرآن، ما را به التقاط دعوت می کند؛ یعنی می فرماید که همه سخن ها را گوش دهید و سخن خوب را انتخاب کنید. یعنی این که شما خوبی ها را جذب کنید و بدها را دفع کنید. در مسائل فرهنگی هم، ما می توانیم نکات مثبت را بگیریم و نکات منفی را رد کنیم و اگر معنای التقاط، این باشد، بار منفی ندارد. ما این را برخورد فعّالانه، نسبت به فرهنگ های بیگانه می نامیم. سؤالی که مطرح است این است که آیا برای دستیابی به توسعه، باید بیش تر بر تحولات اقتصادی تأکید کنیم یا بر تحولات فرهنگی؟ توسعه، در ابعاد مختلف، فرهنگی، اقتصاد، سیاسی، اجتماعی، قابل طرح است و همان طور که اشاره کردند، ما ابتدا باید توسعه را در فرهنگ خودمان تعریف کنیم. افراد بسیاری، در کشورهای غربی هستند که ممکن است، روزها با اتومبیل بسیار راحت و یا هواپیمای سریع السیر و راحت، سفر می کنند، اما شبه ها، در بستر، آرامشی ندارد و دچار کابوس و وحشتند. آیا چنین افرادی و چنین جوامعی، واقعا به سعادت رسیده اند؟ آیا در ارزیابی سعادتمندی یک جامعه، نباید آرامش های روانی را به حساب آورد؟ این بحث بسیار مهمی است که ما برداشت خود را از توسعه جامعه انسانی تبیین کنیم. این یک بحث زیربنایی و مهمی است که ما توسعه یافتگی را برای یک جامعه، با عنوان جامعه انسانی مطرح کنیم؛ زیرا در بعضی جوامع، هر چه توسعه یافتگی، بیش تر می شود، عنوان انسانی بودن آن جامعه، کم رنگ تر می شود. پس ما باید یک بحث زیربنایی، درباره مفهوم توسعه داشته باشیم و یک بحث، درباره این که در توسعه، آیا باید فقط روی تأثیرات اجتماعی آن، انگشت بگذاریم یا باید روی تأثیرات فرهنگی و مسائل ارزشی نیز، حساس باشیم؟ جناب آقای فرهندی! در این زمینه، توضیح بفرمایید!
دکتر فرهندی: این، سؤال بسیار جالبی است. مسلّم است که باید بر تحوّلات فرهنگی تأکید کرد. در چند دهه قبل، بعضی از کسانی که درابعاد مختلف توسعه، مطالعاتی داشتند، وقتی که صحبت از مدل های اقتصادی می کردند، می گفتند که تنها عاملی که کشورهای جهان سوم، برای رسیدن به رشد و توسعه، به آن نیازمندند، سرمایه است و اگر این کشورها سرمایه داشتند، بدون شک، به توسعه می رسیدند، ولی با گذشت زمان، معلوم شد که کشورهایی هم که از سرمایه فراوانی استفاده کرده بودند، هیچ گونه توسعه و پیشرفتی حاصل نکردند. بعد به دنبال استراتژی های مختلفی مثل کشاورزی رفتند، بعد به دنبال صنعتی شدن رفتند و باز هم خوب کار نکردند. در نهایت، به این نتیجه رسیدند که نیاز اصلی آن ها نه صنعت است، نه کشاورزی، نه سرمایه، نه کارآیی و نه امثال این ها؛ بلکه پیش نیاز توسعه آن ها فرهنگ است و گرنه کشوری مانند هلند چه داشت؟ آیا منابع طبیعی داشت؟ آیا سرمایه داشت؟ خیر، تنها چیزی که داشت، فرهنگ بود. چون این فرهنگ، در افکار مردم وجود دارد، مردم خوب کار می کنند، خوب آموزش می بینند، خوب احساس مسؤولیت می کنند و از هر چیزی بهترین استفاده را می کنند و به پیشرفت و توسعه می رسند. از این رو، به نظر من، پیش نیاز تحوّل اقتصادی، تحول فرهنگی است.
معرفت: جناب آقای نظری! نظر شما در این زمینه چیست؟
حجت الاسلام نظری: گرچه جای این سؤال، در ابتدای بحث بود، اما اگر این سؤال آن جا مطرح می شد، ابهامات زیادی داشت. وقتی که توسعه را در ادبیات اقتصادی، تعریف می کنند، با وجود اختلافاتی که در تعریف آن دارند، اما در این جهت، مشترکند که توسعه را ایجاد تغییراتی کمی و کیفی، در سطح جامعه می دانند که منتهی شود به رشد اقتصادی جامعه. پس آن ها کمیّات و کیفیاتی را لحاظ می کنند، ولی تغییرات کمّی و کیفی که جهت خاصی را نشان می دهد و آن جهت خاص، این است که این تغییرات، بستر مناسبی برای افزایش مستمر درآمد ملی شود. افزایش مستمر درآمد ملی را رشد می گویند. رشد جنبه کمّی دارد، ولی توسعه، هم جنبه کیفی دارد و هم جنبه کمّی. آن ها توسعه را همین طور معنا کردند؛ یعنی نیاز خود را در نظر گرفتند؛ البته من نمی خواهم بگویم که در شناختشان نسبت به نیازها فقط به نیازهای مادی توجه کرده بودند، بلکه غیر از نیازهای مادی، نیازهای دیگری را هم لحاظ کرده بودند، اما مسأله مهم، این است که آیا توانسته بودند همه نیازهای انسان را در نظر بگیرند یا نه؟
اساساً، این سؤال مطرح است که آیا می توان منهای وحی، همه نیازهای انسان را کشف کرد یا این که بدون راهنمایی وحی، ابزار مطمئنی برای شناخت همه نیازهای انسان نداریم؟ این بحث، هم جنبه فلسفی دارد و هم جنبه ای از مبانی بحث توسعه اقتصادی. آنچه که می توان گفت این است که معلوم می شود که از ابتدا، همه نیازهای انسان، در نظر گرفته نشده است. بعضی از نیازها لحاظ شده و برای آن ها تغییراتی کمّی و کیفی صورت گرفته است و به همین دلیل، شاید بتوان گفت که کسانی که این تغییرات را طراحی می کردند، نمی خواستند این پیامدها را به وجود بیاورند؛ آن ها همه این پیامدهایی را که ایشان فرمودند، مثل این که انسان، آرامش و امنیت ندارد، در آیینه طرح توسعه ندیده بودند، ولی با وجود این، طراحی کرده بودند؛ اما بنابر اعتقاد ما وحی، همه نیازهای انسان را در نظر گرفته است و از دیدگاه دین، می بایست همه استعدادهای انسان، به طور متوازن رشد کند تا بتوان گفت که به توسعه دست یافته ایم.
معرفت: جناب آقای فرهندی! به نظر جناب عالی آیا توسعه سیاسی، با فرهنگ تعبد و ولایت سازگاری دارد؟ نقش دولت، در فرایند توسعه نیز به چه میزان است؟
دکتر فرهندی: بله، وقتی که جامعه ای بخواهد پیشرفت کند، ناچار باید الگوهایی داشته باشد که از این الگوها تعلیم بگیرد و راه خود را پیدا کند و در آن کانال، پیش برود. مشخص کردن راه چگونه است؟ بهترین صورتش این است که کسانی که راه را تعیین می کنند، غیر از آن که ابعاد سیاسی را در نظر بگیرند، ابعاد فرهنگی، انسانی و الهی را هم در نظر بگیرند و به نظر من بهترین شرایطی که یک جامعه می تواند در آن شرایط، پیشرفت کند، همین است که کسانی جامعه را راهنمایی کنند که الگوهای سیاسی فرهنگی و اقتصادی آن ها نشأت گرفته از مسائل الهی و انسانی باشد. خوب، چه کسی از عهده این کار بر می آید؟ مسلّما، فقط ولایت از عهده آن بر می آید و در نتیجه، می توان گفت که ولایت، موهبتی است برای جامعه مسلمان که جوامع دیگر، از آن محروم اند. امیدوارم که ما بتوانیم از این موهبت استفاده کنیم.
بر همین اساس نقش دولت، در مسأله توسعه، نیز بسیار زیاد است. مردم که نمی توانند بروند در خیابان ها و فریاد بزنند که ما می خواهیم پیشرفت کنیم، بلکه یک ارگان یا سازمان و تشکیلاتی لازم است که افکار مردم مردم را کانالیزه کند و آن اراده ملی را جمع کند و از این طریق، برای پیشرفت و توسعه جامعه، به مردم کمک کند. خوب، این کار، به عهده چه کسی است؟ این، وظیفه دولت است. سازماندهی و تشکّل جامعه، در جهت توسعه و پیشرفت، به عهده دولت است. پس دولت نقش بسیار مهمی در این زمینه دارد. امروزه، بعضی از اقتصاددان ها هم به این نتیجه رسیده اند که توسعه اقتصادی، تابع عوامل سیاسی است؛ زیرا عوامل سیاسی هستند که باید در یک کشور، دولت را به وجود آورند و یک دولت سالم است که می تواند برای کشور، توسعه اقتصادی به بار آورد. به همین دلیل، این که دولت، درست سازماندهی شده و تفکّر صحیح داشته باشد و صحیح کار کند، از عوامل بسیار مهم و تعیین کننده، در توسعه اقتصادی است.
معرفت: در بخش دوم میزگرد دین و توسعه، از حضور اساتید محترمی که قبول زحمت نموده و در این میزگرد شرکت کردند و از محضرشان استفاده کردیم بسیار سپاسگذاریم و امیدواریم، با برگزاری این گونه مباحث دینی بتوانیم قدم مثبتی در راه نشر و تبیین معارف اسلامی و دینی برداریم و دین خود را به اسلام و نظام اسلامی و امام راحل و شهدای انقلاب ادا کنیم.
