معرفت

در حاشیه کنفرانس فلسفه نیویورک

کنفرانس فلسفه امسال در شهر نیویورک با شرکت بیش از 200 تن از فلاسفه, اندیشمندان ,متفکران و اساتید سراسر جهان تشکیل شد. این کنفرانس که هر ساله از سوی انجمن مطالعات فلسفه و علوم اسلامی در ماه اکتبر برگزار می گردد, از روز جمعه 23 اکتبر مطابق با اول آبان ماه شروع شده و تا روز یک شنبه 25 اکتبر ادامه یافت. امسال محل این کنفرانس در دانشگاه کلمبیا که یکی از دانشگاههای مشهور جهان است, واقع شده بود و میزبانی آن به عهده موسسه خاورمیانه ای این دانشگاه قرار داشت. فلسفه های اسلامی, مسیحی, یهودی, یونانی, سیک, آفریقایی و برخی مسائل کلامی, اخلاقی و اجتماعی از موضوعاتی بودند که امسال در کنفرانس مورد بحث و بررسی قرار گرفتند. به گفته برخی صاحب نظران, امسال کنفرانس از جامعیت خاصی برخوردار بوده و پربارترین برنامه های علمی را به نوبه خود ارائه داده است.

حاصل این کنفرانس ,علاوه بر تبادل آراء و اندیشه ها و آشنایی با افکار و نظریات روز در زمینه های متنوع فلسفی و هم چنین نقد و بررسی تفکرات نوین فلسفی مشرق و مغرب زمین, مجموعه مقالاتی است که در کنفرانس ارائه شده و پس از آن در اختیار علاقه مندان گذاشته می شود.

در ابتداء کنفرانس با جلسه معارفه و خوش آمد گویی شروع شده و هر یک از دست اندرکاران و مجریان کنفرانس به معرفی خود و سایر همکاران پرداخته و سپس افراد در کمسیونهای متعدد که در موضوعات مختلف ترتیب داده شده بود شرکت کردند. کمسیون فلسفه اسلامی در روزهای شنبه و یک شنبه, صبح و عصر تشکیل شد. و در هر یک از نشستها که بین 2 تا 3 ساعت به طول انجامید, 3 الی 4 نفر در موضوعاتی که از قبل تعیین شده بود, سخنرانی, کرده, آنگاه توسط حضار سوالات و نقدهایی پیرامون سخنرانی, مطرح و بحث و بررسی می شد.

امسال با دعوت دبیر محترم کنفرانس, دو نفر از دانش پژوهان بنیاد فرهنگی باقر العلوم u از حوزه علمیه قم در کنفرانس شرکت نمودند و برنامه ارائه شده در دو موضوع فلسفی از این قرار بود:

1. محمد فنایی, موضوع سخنرانی: معقولات ثانیه فلسفی در شناخت شناسی اسلامی

Second level of intelligibles in islamic epistemology

2. سید محمد رضا حجازی, موضوع سخنرانی: مفهوم شهود در فلسفه اسلامی

The concept of intuition in Islamic philosophy

این دو بحث, در نشست صبح یک شنبه کمسیون فلسفه اسلامی به زبان انگلیسی ارائه شد. با توجه به این که وقت تعیین شده برای هر یک از سخنرانیها 20 دقیقه پیش بینی شده بود, اما مجموع دو سخنرانی و بررسی و بحثهای بدنبال آن, حدود 5/2 ساعت طول کشید و در خلال این مدت موضوعات و مباحث فلسفی متنوعی در رابطه با حکمت متعالیه ملاصدرا و حکمه الاشراق سهروردی به بحث و بررسی گذاشته شد. از آنجا که مباحث و گفتگوها به زبان انگلیسی مطرح می شد., این امر در استفاده کامل از وقت و مذاکره مستقیم و بدون واسطه با اندیشمندان غربی کمک شایانی نمود. امسال هم چنین از ایران پروفسور مروج در موضوع »موجود از دیدگاه ملاصدرا « و آقای غلامعلی خوشرو در موضوع »سیاست از دیدگاه فارابی« به ایراد سخنرانی پرداختند. در حاشیه کنفرانس امسال و چند نکته جالب به نظر آمد که ذکر آن خالی از لطف نیست:

1. عصر روز شنبه, به هنگام اعلان زمان استراحت بین دو نشست, برای ادای نماز به سالن مجاور کنفرانس رفتیم پس از انجام نماز, شخصی وارد سالن شد و اظهار تمایل کرد که گفتگویی با ما داشته باشد. این فرد, پروفسوری هلندی الاصل بود که تخصص وی در فلسفه آفریقایی بود. و چند سالی در دانشگاه زامبیا کرسی فلسفه آفریقا را بعهده داشته و اینک در کنفرانس فلسفه شرکت کرده بود. بحثهای متنوع و جالبی در موضوعات فلسفی و سوالاتی پیرامون فلسفه آفریقایی از سوی ما و فلسفه اسلامی از سوی وی مطرح شد. به دنبال این مباحث ,سخن از دین و اعتقاد دینی به میان آمد. او با طرح این نکته که هنوز نتوانسته است دین خاصی را ترجیح دهد معتقد بود اصولا پذیرش دین مانع آزادی انسان شده و فرد کمتر می تواند آزاد تصمیم بگیرد و آزاد زندگی روز مره داشته باشد.

وی در زمینه استدلال بر اثبات خدا و استدلال بر هر گونه مساله دینی, معتقد بود این راه چندان اطمینان آور نیست, زیرا همانگونه که افرادی بر اثبات خدا استدلال می کنند, در مقابل نیز افرادی بر نفی خدا به استدلال عقلی می پردازند, و بر فرض اثبات خدا, کدامین دین حق بوده و کدامین آئین را باید برگزید؟

در پاسخ اظهار شد که برای اثبات خدا, غیر از راه عقل و استدلال عقلی, راه دیگری که بدون واسطه و یقین آور باشد وجود دارد و آن راه فطرت و شهود درونی است. اگر از درون و خویشتن آغاز کنیم و اساس اعتماد و ایمان را بر مشاهدات و یافته های درونی استوار سازیم ,این گونه یافته های غیر قابل تردید بوده و نقطه آغازی خواهد بود برای رسیدن به شناخت خداوند. هر انسانی (بدون پیمودن راه پیمودن راه پر پیچ و خم استدلال عقلی) با تفکر در ذات خود و اندیشیدن پیرامون حقیقت خود, بدون تردید به واقعیتهای دست خواهد یافت, و این امور واقعی از آنرو که هیچ گونه واسطه ای در بافت آنها دخالت ندارد, اطمینان آور بوده قابل اعتماد می باشد.

اما در مورد اینکه کدامین دین را باید برگزید, چنین بیان شد که برخی مسائل اصولی بین همه ادیان مشترک است, از قبیل اعتقاد به خداوند, اعتقاد به جهان دیگر (که یک جهان ابدی و جاودانه است) اعتقاد به نزول کتب آسمانی و بعثت انبیاء. با مطالعه و بررسی و آنگاه پذیرفتن این امور, در واقع اصول اولیه ادیان را پذیرفته ایم و آنگاه می توان با مطالعه بیشتر پی برد که کدامین دین و کدامین آئین با عقل و فطرت بشری سازگاری تر است, آنرا برگزید و معتقد به آن شد. دین فطری و آئین الهی که هماهنگ با عقل و فطرت بشریت است هرگز مانع آزادی انسان نبوده بلکه خود تفسیر صحیحی خواهد بود بر آزادی بشر ,که این نوع آزادی, آزادی در فکر, تصمیم و زندگی روز مرده را به دنبال خواهد داشت. دین به آزادی انسان جهت می دهد و آزادیهای پذیرفته شده انسانی را رد مجرای صحیح قرار داده به گونه ایکه تضمین کننده آزادیهای مشروع فرد و جامعه باشد.

در پایان بحث ,وی با اظهار تشکر و خوشوقتی از این ملاقات و مباحثی که مطرح شد, نکات مطروحه را قابل استفاده دانسته ابراز امیدواری کرد که در آینده از مطالب بیشتری در این زمینه ها بهره مند گردد.

2. صبح یک شنبه, در جلسه کمسیون فلسفه اسلامی, پس از اتمام سخنرانیها و مباحث پیرامون آن, در دقائق آخری که هنوز از وقت باقیمانده بود, پروفسور جان والبریج(john Walbridge)از رئیس کمسیون (دکتر جواد معین) در خواست نمود سوالی را که چندان مربوط به بحث نیست مطرح سازد. وی که یکی از حضار بود و از اساتید دانشگاه کلمبیا بشمار می رود, اصاله آمریکایی بوده و تخصص وی در فلسفه سهروردی است. او اظهار داشت ,بسیار مشتاق هستم از حوزه علمیه قم و چگونگی طرح مباحث فلسفی در آنجا سوال کنم. آیا دانشمندان قم تا چه حد به فلسفه اسلامی می پردازند؟ چه نوع تفکرات فلسفه اسلامی هم اینک در آنجا رواج داشته و به بحث و بررسی گذاشته می شود؟ آیا اندیشمندان حوزه به فلسفه غرب التفاتی دارند؟ بیشتر چه مباحثی از فلسفه غرب مورد توجه علماء حوزه است؟

در پاسخ اظهار شد, فلسفه یکی از مباحث و رشته های اصلی در حوزه بشمار می رود. مهمترین تفکراتی که امروزه در دروس فلسفی قم مطرح می شود, افکار بلند و گرانقدر حکمت متعالیه صدر المتالهین بوده که به تفصیل در کتاب ارزشمند اسفار مطرح شده است. اکثر اندیشمندان اسلامی در حوزه قم التفاتی خاصی به فلسفه و مباحث عقلی داشته و بطور عموم دانش پژوهان, مباحث فلسفی را در سطوح مختلف فرا می گیرند. امروز علاوه بر فلسفه اسلامی( که شامل حکمت مشاء اشراق, حکمت متعالیه, عرفان نظری و منطق می شود) فلسفه غربی در حوزه علمیه قم مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته و در برخی زمینه ها به صورت تخصصی مورد بحث و مداقه قرار می گیرد. به عنوان نمونه می توان از برخی رشته های تخصصی در فلسفه نام برد که علاوه بر مطالعه دقیق روی تاریخ فلسفه غرب از بدو پیدایش آن (یونان باستان) تا زمان معاصر ,تفکرات فلاسفه ای نظیر دکارت, کانت ,هگل وهم چنین نحله هایی از قبیل زبانی وپوزیتویسم و اگزیستانسیالیسم را مورد مطالعه و تحقیق قرار می دهند.

وی در مورد حکیمان اسلامی از قبیل مرحوم شهید مطهری و شهید صدر سوال نمود که با افکار اینان چگونه در حوزه برخورد می شود, که در پاسخ اظهار شد, نظریات و اندیشه های این دو فیلسوف گرانقدر هم چون مشعل های فروزان محافل فلسفی حوزه درخشان بوده و کتابهای فلسفی این دو بزرگوار همواره جزء کتب درسی در زمینه فلسفه اسلامی به حساب آمده است.

این استاد فلسفه در پایان با اظهار تشکر و قدردانی وهم چنین خوشوقتی از دیدار با دو تن از طلاب حوزه علمیه قم و اظهار تمایل نمود تا به رسیم یاد بود عکسی دسته جمعی گرفته شود که به این خواسته پاسخ مثبت داده شد.

3. یکی از شرکت کنندگان در کنفرانس ,شخصی به نام پروفسور لئوناردو کلریسی(Leonardo clerici) از اساتید دانشگاه در فرانسه ,و ایتالیایی الاصل بوده که در زمینه فلسفه اسلامی نیز تحقیقاتی داشت. وی در ضمن سخنرانی خود که در موضوعی از فلسفه اسلامی ارائه شده بود, به این مطلب اشاره کرد که بین افکار فلسفی شیعه نکته های جالب و قابل بحث و استنادی وجود دارد که کمتر در فلسفه های دیگر می توان یافت. او معتقد بود بسیاری از روایاتی که توسط محدثین شیعه در کتب معروف روایی نقل شده, دقیقا بررسی مسائل پیچیده و مهم فلسفی را در برداشته که از اهمیت و بالا بودن درجه اعتبار آن روایات حکایت می کند.

وی با شنیدن این که افرادی از حوزه علمیه قم رد کنفرانس شرکت کرده اند, بسیار اظهار اشتیاق نمود تا دیداری با ایشان داشته باشد و بالاخره با کمی انتظار جلسه معارفه برگزار گردید. او اظهار داشت که بسیار مشتاق هستم مطالعات و تحقیقاتم را در تفکرات فلسفی شیعه ادامه دهم. اعتقاد وی بر این بود که نکات مهم و عمیقی که در فلسفه شیعه بر آنها تکیه شد, کمتر در دیگر تفکرات فلسفی می توان یافت. او قبلا سفری یک ماهه به ایران داشته و دیداری از شهرهای مهم ایران(تهران, قم, مشهد, اصفهان, یز د, شیراز و... ) بعمل آورده و اینک دست آورده های آن سفر را با ذوق و شوق بر می شمرد. وی تاکید داشت علمی و مکاتبه ای با وی بر قرار شود و همکاری و همیاریهایی در ادامه تحقیقات وی و جنبه های تطبیقی آن به بهترین وجه صورت پذیرد, که در این زمینه راهنماییهای به ایشان ارائه شد.

در خاتمه این نکته را یاد می شوم که به همت انجمن مطالعات فلسفه و علوم اسلامی, برخی متون فلسفه اسلامی به انگلیسی ترجمه شده و برخی دیگر نیز در دست ترجمه می باشد. از جمله متونی که تاکنون ترجمه و انتشار یافته, دو متن زیر می باشد: ا. کتاب المشاعر,صدر المتالهین شیرازی 2. الهیات طوسی (مجموعه ای از مقالات خواجه نصیر الدین طوسی در مباحث الهیات)

ارسالی از کانادا ,دانشگاه مک گیل, سید محمد رضا حجازی