معرفت

نگاهی به: پیش گویى هاى قرآن

سیدحسین شفیعی دارابی

یادآوری

در قسمت نخست مقاله حاضر، ضمن بیان معنای پیشگویی و تفاوت آن با پیش بینی و آینده نگری، و این که پیش گویی حقیقتی است در نهاد انسان، به بررسی این نکته پرداختیم که در عین این که پیش گویی به طور کلی از علم به غیب جدا نیست اما عینیت و همانندی آن را هم نمی توان پذیرفت. در پایان نیز متذکر شدیم که پیش گویی چون از کرامات انسان است لذا افرادی دارای روح بلند و قداست نفسانی توان پیش گویی را دارند؛ هرچند افراد عادی، غیر از انبیا و ائمه: از نعمت علم به غیب محرومند.

ز. ویژگی های پیش گویی های قرآنی

پس از اثبات و قبول این مطلب که: اصل پیش گویی و اخبار از آینده برای غیر انبیا و معصومین: نیز ممکن است؛ لازم است به یک نکته اساسی در این مورد اشاره نمائیم؛ و آن این که: به هیچ وجه نمی توان پیش گویی های بشر عادی را با پیش گویی های انبیا الهی و امامان پاک؛ و خاصه با پیش گویی های قرآنی، عین یکدیگر و یا همانند دانست. بلکه بین آن دو از جهات گوناگونی تفاوت وجود دارد. به بیان دیگر: پیش گویی های قرآنی همانند دیگر مباحث این کتاب آسمانی از یک سلسله ویژگی های خاصی برخوردار می باشد که پیش گویی های یک انسان معمولی (هرچند هم از قوت روحی و قداست نفسانی بلندی بهره مند باشد) فاقد آن هاست که ما ذیلا به برخی از این ویژگی ها فهرست وار اشاره می نماییم:

1. مقرون به «تحدّی»

همان طوری که اصل قرآن، مقرون با تحدی است؛ مسأله پیش گویی های قرآنی نیز از چنین خصیصه ای برخوردار است. یعنی اگر طبق محتوای آیه (و ان کنتم فی ریب مما نزلنا علی عبدنا فاتوا بسوره من مثله و ادعوا شهداءکم من دون الله ان کنتم صادقین) و یا آیه (قل لئن اجتمعت الانس و الجن علی ان یاتوا بمثل هذا القرآن لایاتون بمثله و لو کان بعضهم لبعض ظهیرا) کسی و یا جماعتی را نشاید که سوره و حتی آیه ای همانند قرآن بیاورد نیز فرد یا گروهی را توان آن نیست که وقوع حادثه ای را همانند یکی از کوچک ترین و کوتاه ترین خبرهای غیبی قرآن با حفظ تمام خصوصیاتش (از جمله بدون استفاده از ابزار و آلات مادی) پیش گویی نماید و خلاصه اگر بپذیریم کاهنان، مرتاضان، و منجمان و... قدرت پیش گویی از حوادث آینده را دارند؛ اما این نکته را نباید نادیده گرفت که هیچ یک از آنان نمی توانند بگویند: تنها من این موضوع را پیش گویی می کنم و دیگران از دست یابی به آن عاجزند زیرا ممکن است فرد دیگری از همان صنف، با استفاده از همان ابزار و آلات، به همان موضوع پیش بینی شده دست یافته اطلاع پیدا کند؛ و یا خلاف آن را پیش گویی نماید.

به بیان دیگر: در میدان پیش گویی های بشری، امکان معارضه و مبارزه وجود دارد. ولی چنین چیزی در پیش گویی های قرآنی راه نداشته نخواهد داشت. همچنان که آوردن یک آیه و سوره ای مثل آیات و سور قرآنی ممکن نبوده و نخواهد بود چون لازمه «معجز» بودن قرآن، تحدّی، و به نبرد خواندن است؛ اگر چنین دعوتی صورت پذیرد و ناتوانی دیگران ظاهر شود، طبیعت «معجز» بودن این کتاب آسمانی ثابت خواهد شد.

2. وابستگی به «وحی»

به جهت آن که مجموعه رفتار و گفتار رسول اکرم (ص) بر طبق وحی و متکی به آن بوده، از پیش خود و بر اساس هواهای نفسانی سخنی نمی گویند. به طور طبیعی اخبار غیبی قرآنی (که پیامبر اکرم تنها وظیفه ابلاغ و بیان آن را داشته است) نیز از چنین وصفی برخوردار است. استاد شهید مطهری در این باره چنین گفته است:

«... معجزه مثل خود وحی است؛ به آن طرف وابسته است نه به این طرف که وحی همان طور که وحی تابع میل پیامبر نیست، جریانی است از آن سو که پیامبر را تحت تأثیر قرار می دهد، معجزه نیز جریانی است از آن سو که اراده پیامبر را تحت تأثیر قرار می دهد و به دست او جاری می شود. این است معنی این که وحی به اذن اللّه است، معجزه به اذن اللّه است، و این معنی آیه 50سوره عنکبوت که مورد سوء استفاده کشیشان است: (إنما الایات عندالله و إنما أنا نذیر مبین)

خبر از غیب به عنوان معجزه همین گونه است تا آنجا که به شخصیت پیامبر مربوط است، او از غیب بی خبر است:

(قل لا أقول لکم عندی خزآئن اللّه و لا أعلم الغیب ولا أقول لکم إنی ملک إن اتبع إلا ما یوحی إلی).

ولی آنجا که تحت تأثیر و نفوذ غیب و ماورای طبیعت قرار می گیرد، از راز نهانی خبر می دهد و هنگامی که از او پرسش می شود از کجا دانستی؟ می گوید: خدای دانای آگاه مرا آگاه ساخت.

اگر پیامبر اکرم می گوید: غیب نمی دانم و اگر غیب می دانستم پول فراوان از این راه کسب کرده بودم (لو کنت أعلم الغیب لاستکثرت من الخیر) می خواهد منطق مشرکان را بکوبد، که غیب دانستن من در حد معجزه و برای منظوری خاص و به وسیله وحی الهی است. اگر غیب دانستن من یک امر پیش خودی بود و برای هر منظوری می شد آن را به کاربرد و وسیله ای بود برای جیب پر کردن، به جای آن که نرخ ها را به شما اعلام کنم که جیب شما پر شود جیب خودم را پر می کردم. »

3. عدم بهره گیری از ابزار و آلات مادی

اگر شیوه رفتاری هر یک از منجمان، مرتاضان، و کاهنان و دیگر مدعیان پیش گویی ها را در بستر تاریخ مورد ملاحظه قرار دهیم، می بینیم همه آن ها با به کارگیری ابزار و آلات خاصی و یا با توجه به حساب ها و فرمول های ویژه ریاضی و هندسی و غیره، و یا با تحمل رنج ها و مشقات فراوان دوره ریاضت و تهیه و تدارک دیگر امور مورد نیاز؛ وقوع حادثه ای را پیش گویی می نمابند؛ ولی رسول اکرم در بیان هیچ یک از پیش گویی های موجودات در آیات و اخبار و احادیث از این گونه ابزار و وسایل و امکانات، و یا مشابه آن بهره نگرفته است. بلکه تنها با اتکاء به وحی، دیگران را از وقوع حوادثی در آینده تاریخ خبر داده است زیرا پروردگار کریم در حقش فرموده: (و ما ینطق عن الهوی إن هو إلا وحی یوحی علمه شدید القوی)

بر این اساس می گوییم: یگانه شرط خبر از آینده (به مفهوم خاص قرآنی آن) این است که گزارش، متکی و مستند به وحی باشد نه به یک رشته ابزار و قرائن خارجی وگرنه چنین گزارشی خبر غیبی نیست بلکه نتیجه مستقیم فکر و اندیشه بشر خواهد بود.

ممکن است برخی افراد بر اساس یک رشته اطلاعات که از وضع دولت ها و ملت ها دارند، اوضاع آینده جهان را از نظر درگیری و جنگ، و یا صلح و مسالمت پیش بینی و اخباری را منتشر سازند ولی یقینا چنین گزارش هایی را نمی توان در شمار امور غیبی و اخبار به غیب به حساب آورد زیر اتمام گزارشات آنان، یک رشته نتیجه گیری از اطلاعات مربوط به اوضاع جهان که اگر این اطلاعات سازنده از دست آنان گرفته شود، برجسته ترین آن اشخاص و بزرگ ترین دیپلمات های جهان، با یک فرد عادی تفاوتی نخواهد داشت.

کارشناسان امور اقتصادی و دارای و کشاورزی جهان، نیز ممکن است بر اثر سوابق طولانی در رشته های اختصاصی خود، به ضمیمه کسب اطلاعات دقیق آینده را پیش بینی نمایند. در صورتی که نام هیچ کدام از این ها را نمی توان آگاهی از غیب نامید.

زیرا همه این گزارش ها مقدمات فکری و ریشه های حسی دارد و هر فردی از این راه وارد شود به نتیجه مطلوب دست خواهد یافت.

خلاصه سخن این که: آگاهی از غیب باید از تمام این فزاین و مبادی، پیراسته باشد. یک نوع آگاهی که از طریق اسباب عدی و مجاری علمی به دست نیامده باشد.

... روی این اساس، گزارش های منجمان، ستاره شناسان، اداره هواشناسی کشورها و... همه و همه از قلمرو بحث ما بیرون است. زیرا آنان تمام نتایج و گزارش های خود را از یک رشته تجارب علمی و کسب اطلاعات و به کارگیری فرمول های خاص به دست می آورند. و این باب به روی تمام افرادی که بخواهند وارد شوند، مفتوح است.

4. مطابقت با واقع و مصونیت از خطا همچنان که رسول گرامی اسلام(ص) در اصل ادعای نبوت، صادق بوده و از هرگونه کذب و دروغ به دور است در محتوای دعوت، و از جمله در ابلاغ پیش گویی های قرآنیش نیز صادق است، یعنی آنچه از وقوع آن ها خبر داده، کوچک ترین خلافی در آن دیده نشده است. در حالی که پیش گویی های دیگر کسانی که در این مسیر گامی برداشته اند، با همه دقت های علمی و فرمول های خاصی که به کار گرفته اند، کم و بیش (نه همه آن ها) دچار اشتباه شده و خطا از آب در آمده است. رشید رضا در این باره می گوید: «پیش گویی های نابه حق و اشتباه در آمده آنان بیش از آن مقداری است که مطابق درآمده؛ و این است که مردم به گفته هایشان اعتمادی ندارند».

ح. هدف از پیش گویی در قرآن

با توجه به این که: افعال الهی هدفمند است، و کارهای عبث و لغو و بیهوده، از ساحت قدس او به دور است روشن است که در فرستادن انبیا و نزول کتب آسمانی (عموماً)، و بعثت رسول اکرم و فرو فرستادن قرآن (بخصوص)؛ نیز اهداف بلندی مطرح بوده است. از جمله نمی توان پیش گویی های قرآنی (که از جمله افعال الهی به حساب می آیند) را از این امر مستثنی دانست پس بی هیچ تردیدی در اخبار غیبی این کتاب آسمانی اهداف گوناگونی در ابعاد مختلف فردی، اجتماعی، اخلاقی، روحی، حکومتی، سیاسی، و... دخیل بوده است؛ که ما از باب نمونه به برخی از آن ها در ذیل اشاره می نماییم:

1. اثبات نبوت رسول اکرم (ص)

برای آن که چهره های راستین مدعیان صادق نبوّت، و کذب و نادرستی مدعیان دورغین بر همگان روشن و آشکار گردد؛ لازم است هر یک از سفیران و پیامبران واقعی، به تناسب زمان خود قادر بر انجام امور خارق العاده، و ارائه افعالی معجزه گونه باشند. امام صادق (ع) می فرماید: «المعجزة علامة الله لا یعطیها إلا أنبیائه و رسله و حججه لیعرف به صدق الصادق من کذب الکاذب» معجزه، نشانه ای است برای پروردگار، آن را جز به پیامبران، رسولان و حجت های (خویش بر بندگان) عطاء نمی کند. تا به واسطه آن، درستی راستگویان از دروغ دروغگویان تمییز داده و شناخته شود. این است که می بینیم برای موسی(ع) اژدها شدن عصا، و برای عیسی(ع) زنده نمودن مردگان؛ و برای رسول اکرم(ص) علاوه بر معجزات جاویدانی به نام «قرآن» مطرح است. که معجز بودن این برترین کتاب آسمانی، ابعاد مختلفی دارد. از جمله آن ها اخبار غیبی است که در ضمن آیات گوناگونی مطرح شده است. بنابراین می توان گفت: این بعد روشن از اعجاز قرآن، همانند سایر وجوه آن بر صدق و درستی رسول اکرم(ص) در امر نبوت گواه است.

رشید رضا گوید: «... فهذه الاخبار الکثیرة بالغیب دلیل واضح علی نبوة نبّینا و کون القرآن من عندالله؛ إذ لا یعلم الغیب غیره سبحانه و لایمکن معارضتها بما یصّح بالمصادفة أو القرائن أحیانا من أقوال الکهان و العرافین و المنجمین، فإنّ کذب هولاء أکثر من صدقهم... »

2. توجه دادن به علل غیر مادی

غالب افراد، تنها عامل و علّت پیروزی در معرکه نبرد را، امور مادی از قبیل ساز و برگ های نظامی، و بالا بودن توان رزمی یکی از دو طرف درگیر قلمداد می نمایند و دخیل بودن هر امر دیگری را در این جهت نادیده گرفته، آن را غیر ممکن تلقّی می کنند که متأسفانه تأثیر این پندار غلط به جوامع اسلامی نیز سرایت کرده و در میان مسلمانان اثر منفی بر جای نهاده است.

خدای کریم طی آیات عدیده ای در قرآن مجید، خبر از پیروزی زایدالوصف و غیر منتظره رهروان راه پیامبر(ص) در مراحل مختلفی از تاریخ اسلام (همانند آنچه که حاوی نوید پیروزی در جنگ بدر، فتح مکه و... بوده اند) داده است. تا شاید غافلان و خطا پیشگان، به خود آیند و بیابند و بدانند که ورای عوامل مادی، عوامل دیگری تحت عنوان «امدادهای غیبی پروردگار» وجود دارند، که می توانند نقش مهم تر و جاودانه تری را ایفا نمایند. از باب نمونه می گوییم:

هنگامی که مشرکان مکّه به وسیله قاصد ابوسفیان (شخصی به نام ضمضم) آگاه شدند که پیامبر در صدد ضربه زدن به کاروان قریش به هنگام بازگشت از سفر به شام می باشد؛ اموال فراوانی جمع و جور کردند تا به جنگجویان خود کمک کنند؛ (و فکر نمی کردند که جز پیروزی چیز دیگری در پی باشد) اما خدای کریم ضمن آن که از این ترفند شوم آن ها پیامبرش را مطلع ساخت؛ شکست آنان را نیز خبر داده؛ فرموده:

«ان الذین کفروا ینفقون اموالهم لیصدوا عن سبیل الله فسینفقونها ثم تکون علیهم حسره ثم یغلبون...: "آن ها که کافر شدند اموالشان را برای باز داشتن مردم از راه خدا انفاق می کنند، آن ها این اموال را که برای به دست آوردن آن زحمت کشیده اند در این راه انفاق می نمایند اما ما به حسرت و اندوهشان خواهد شد و سپس شکست خواهند خورد... »

3. تقویت روحی مؤمنان و پارسایان

بی تردید، داشتن ترسیمی درست و واقعی از آینده زندگی نقش مهمی در شکل گیری زندگی افراد و جوامع بشری ایفا می کند. به بیان دیگر هر فرد و یا جامعه ای با پیش بینی آیین خود، برنامه های خاصی را تدارک می بیند. این است که می بینیم، فرضا اگر یک مؤسسه زلزله شناسی خبر از وقوع زلزله ای در گوشه ای از جهان بدهد و یا یک مرکز پژوهشی و تحقیقاتی از فرود آمدن یک شی ء مهلک آسمانی گزارش دهد و یا کارشناسان اقتصادی دنیا، از پیش آمدن قحطی و تنگدستی و یا وفور محصولات کشاورزی در زمانی خبر بدهند، طبیعتا کسانی که این اخبار و گزارشات را می شنوند و در جریان امر قرار می گیرند با آن که احتمال خطا و اشتباه نیز در این گزارشات وجود دارد جهت رویارویی با این امور سیاست و تدبیر ویژه ای در پیش می گیرند. بر این اساس از بررسی برخی از آیات مرتبط به مسأله پیش گویی ها چنین برمی آید که بیان آن ها (با توجه به آن که از شخص صادق شنیده می شد، و هیچ گونه تردیدی در وقوع آن ها نبود) تأثیر فراوانی در تقویت روحی مؤمنان و پارسایان داشته است و بر عزم و اراده و ثبات در راهشان افزوده؛ این است که در سوره احزاب می خوانیم: «و لما زای المؤمنون الاحزاب قالوا هذا ما وعدنا اللّه و رسوله و صدق اللّه و رسوله و ما زادهم الاایمانا و تسلیما» «هنگامی که مؤمنان لشکر احزاب را دیدند، گفتند: این همان است که خدا و رسولش به ما وعده فرموده و خدا و رسولش راست گفته اند، و این موضوع جز بر ایمان و تسلیم آن ها چیزی نیفزود. »

صاحب مجمع البیان گوید: در این که: این کدام وعده بود که خدا و پیامبر(ص) وعده داده بودند؟ دو نظر به چشم می خورد:

بعضی گفته اند این اشاره به سخنی است که قبلا پیامبر(ص) گفته بود که به زودی قبایل عرب و دشمنان مختلف شما دست به دست هم می دهند و به سراغ شما می آیند اما بدانید سر انجام پیروزی با شماست.

مؤمنان هنگامی که هجوم «احزاب» را مشاهده کردند یقین پیدا کردند که این همان وعده پیامبر(ص) است. گفتند: اکنون که قسمت اول وعده به وقوع پیوسته قسمت دوم یعنی پیروزی نیز یقینا به دنبال آن خواهد آمد و لذا بر ایمان و تسلیمشان افزود.

برخی دیگر گفته اند: خداوند در سوره بقره آیه214 به مسلمانان فرموده بود که: «آیا گمان می کنید به سادگی وارد بهشت خواهید شد بی آن که حوادثی همچون حوادث گذشتگان برای شما رخ دهد؟ همان ها که گرفتار ناراحتی های شدید شدند و آنچنان عرصه به آنان تنگ شد که گفتند: یاری خدا کجا است؟»

خلاصه این که به آن ها گفته شده بود که شما در بوته آزمایش به سختی آزموده خواهید شد و آن ها با مشاهده احزاب متوجه صدق گفتار خدا و پیامبر(ص) شدند و برا ایمانشان افزود.

البته این دو تفسیر با هم منافاتی ندارد، بخصوص با توجه به این که یکی در اصل، وعده خدا و دیگری وعده پیامبر(ص) است، و این دو در آیه مورد بحث با هم ذکر شده است. جمع میان این دو کاملاً مناسب به نظر می رسد.

ط. انواع پیش گویی های قرآنی

هیچ گونه تردیدی نیست که یکی از جهات اعجاز قرآن، اخبار به غیب و پیش گویی های نهفته در دل آیات عدیده آن می باشد؛ غالب کسانی که از «معجز» بودن این برترین کتاب آسمانی سخنی به میان آورده اند، از خبرهای غیبی آن، به عنوان بارزتزین و روشن ترین مصداق «اعجاز» یاد نموده اند.

البته در این که «پیش گویی های قرآنی» چند نوع و دسته می باشند اتفاق نظر دیده نمی شود؛ زیرا هر محقق بر اساس ذوق خاص خود در این باره نظر داده است و هر کس معیار ویژه ای را در این تقسیم بندی ملاک قرار داده و بر اساس آن به دسته بندی اقدام نموده است.

در این که تعداد پیش گویی های قرآنی چه قدر است؛ باید بگوییم: در این باب نیز کم تر می توان به اتفاق نظر دست یافت. بعضی تنها به موارد نادر و محدودی از آن ها اشاره نموده اند. ولی در برابر کسان دیگری دیده می شوند که کتاب مستقلی در این باره نگاشته؛ و بر طبق بررسی ها و تحلیل هایی که به عمل آورده اند، خبرهای غیبی قرآن را بیش از حد رایج برشمرده اند. شاید بشود گفت که متأسفانه گروهی از آنان، دچار شیوه تفریط گشته اند؛ زیرا جمعی از آیات قرآنی را حاکی از وقوع حادثه یا حوادثی دانسته اند که با اندک تأمّلی روشن می شود که حقیقت امر چیز دیگر است. در هر حال، این رشته سر دراز دارد و فعلا جای بحث در آن نیست. فقط در پایان این نوشتار به توضیح مختصری پیرامون درخشنده ترین پیش گویی های قرآن می پردازیم.

1. پیروزی رومیان شکست خورده

(الم. غلبت الروم. فی ادنی الارض و هم من بعد غلبهم سیغلبون. فی بضع سنین لله الامر من قبل تو من بعد و یومئذ یفرح المومنون. بنصر الله ینصر من یشاء و هو العزیز الرحیم).

«الف، لام، میم. رومیان در نزدیکی همین سرزمین مغلوب شدند، اما آن ها به زودی طی چند سال پیروز خواهند شد. همه کارها، چه قبل و چه بعد (از این شکست و پیروزی) از آن خداست، و در آن روز مؤمنان به وسیله یاری خدا، خوشحال خواهند شد. خداوند هر کس را بخواهد نصرت می دهد و او عزیز و بخشاینده است».

مفسران بزرگ همگی اتفاق دارند که آیات نخستین این سوره بدین سبب نازل شد که در آن هنگام که پیامبر اکرم در مکه بود، و مؤمنان در اقلیت قرار داشتند، جنگی میان ایرانیان و رومیان در گرفت، و در این نبرد ایرانیان پیروز شدند.

مشرکان مکه این پیروزی را به فال نیک گرفته و دلیل بر حقانیّت شرک خود دانستند و در وقت ملاقات یاران پیامبر(ص) به آنان گفتند: «انکم اهل کتاب و النصاری اهل کتاب و نحن امیون، و قد ظهر اخواننا من اهل فارس علی اخوانکم من الروم، و انکم ان قاتلتمونا لنظهرن علیکم» ایرانیان مجوسی هستند و مشرک و دو گانه پرست، اما رومیان همانند شما مسیحیند و اهل کتاب، و ما هم بت پرست هستیم؛ همان گونه که »ایرانیان« بر رومیان غلبه کردند، پیروزی نهایی از آن شرک است و طومار اسلام به زودی در هم پیچیده خواهد شد، و اگر شما با ما درگیر شوید و جنگ به راه اندازید، ما بر شما پیروز خواهیم شد. در برابر، شکست رومیان بر رسول اکرم(ص) و یارانش سخت آمد، این جا بود که قرآن کریم برای تقویت روحی مسلمانان پیروزی رومیان شکست خورده بر ایرانیانرا پیش گویی کرد و خبر داد که به زودی روم بر ایران غلبه خواهد نمود و ایران علی رغم قدرت عظیمی که دارد شکست خواهد خورد.

اگرچه این پیش گویی عجیب با توجه به شرایط ملموس بسیار بعید به نظر می رسید؛ اما از آنجا که مسلمانان می دانستند این خبر از ناحیه خدایی است که پیدا و پنهان را می داند، دلگرم و امیدوار شدند.

مرحوم علامه طباطبائی از در المنثور سیوطی نقل می کند: «مسلمانان بر سر حتمی بودن پیروزی رومیان، با مشرکان شرطبندی کردند. »

سرانجام، همان گونه که قرآن پیش بینی کرده بود: (سیغلبون فی بضع سنین)، در مدت کم تر از نه سال، وعده الهی تحقق یافت و رومیان بر پارسیان غلبه کردند.

ابوالحسن، علی بن احمد واحدی نیشابوری، به اسنادش از «ابی سعید خدری» نقل می کند: «لما کان یوم بدر ظهرت الروم علی فارس، فاعجب المؤمنون بظهور الروم علی فارس... » که در روز جنگ بدر در سال دوم هجرت، مسلمانان از پیروزی رومیان مطلع گشتند، و از تحقق آن شگفت زده شدند.

2. پیروزی مسلمانان در غزوه «بدر»

(و اذ یعدکم الله احدی الطائفتین انها لکم و تؤدون ان غیر ذات الشوکه تکون لکم و یرید الله ان یحق الحق بکلماته و یقطع دابر الکافرین. لیحق الحق و یبطل الباطل و لو کره المجرمون): (و به یاد آورید) هنگامی را که خداوند به شما وعده داد که یکی از دو گروه (کاروان تجاری قریش با لشکر آن ها) برای شما خواهد بود. اما شما دوست می داشتید که کاروان برای شما باشد (و بر آن پیروز شوید) ولی خداوند می خواهد حق را با کلمات خود تقویت و ریشه کافران را قطع کند (لذا شما را با لشگر قریش در گیر ساخت. ) تا حق تثبیت شود و باطل از میان برود هر چند مجرمان کراهت داشته باشند.

با توجه به موقعیت طرفین (مسلمانان و کفار) در جنگ نابرابر بدر و ضعف تجهیزات مسلمانان و قدرت و تاکتیک برتر کافران؛ باور کردنی نبود که مسلمانان بتوانند بر کفار غلبه کنند. لکن همگان دیدند که چگونه مسلمانان پیروز شدند.

آن گاه که در بدر آتش جنگ شعله ور گردید «حمزه» عموی پیامبر(ع) و علی(ع) که جوان ترین افراد لشکر بودند و جمعی دیگر از جنگجویان شجاع اسلام در جنگ های تن به تن که سنت آن روز بود، ضربات شدیدی بر پیکر حریفان خود زدند و آن ها را از پای درآوردند، روحیه دشمن ضعیف شد. ابوجهل فرمان عمومی صادر کرد، وی قبلا دستور داده بود آن دسته از اصحاب پیامبر (ص) را که از مدینه اند به قتل برسانند و مهاجرین مکه را اسیر کنند و برای انجام یک سلسله تبلیغات به مکه آورند. لحظات حساسی بود. پیامبر اکرم به مسلمانان دستور داده بود زیاد به انبوه جمعیت نگاه نکنند و تنها به حریفان خود بنگرند و دندان ها را بر هم فشرده و کم تر سخن بگویند و از خداوند مدد بخواهند و از فرمان پیامبر درهیچ حال سرپیچی نکنند و به پیروزی نهایی امیدوار باشند، پیامبر (ص) دست به سوی آسمان برداشت و عرض کرد: «یا رب ان تهلک هذه العصابه، لم تعبد» اگر این گروه کشته شوند کسی تو را پرستش نخواهد کرد.

باد به شدت به سوی لشکر قریش می وزید و مسلمانان پشت به باد به آن ها حمله می کردند. استقامت و پایمردی و دلاوری ها مسلمانان قریش را در تنگنای سختی قرار داد. در نتیجه هفتاد نفر از سپاه دشمن که ابوجهل در میان آن ها بود کشته شدند و 70 نفر به دست مسلمانان اسیر گشتند ولی مسلمانان تعداد کمی کشته بیش تر نداشتند و به این ترتیب نخستین پیکار مسلحانه مسلمانان با دشمن نیرومند با پیروزی غیرمنتظره ای پایان گرفت.

آری: تحقق این پیروزی نیز از جمله پیش گویی های قرآن به شمار می آید؛ چه آن که آنگاه که مسلمانان در مکه بودند و در اقلیت شدید به سر می بردند، و دشمنان اسلام در اوج قدرت بودند و می گفتند: «نحن جمیع منتصر» ما جماعتی متحد و نیرومند و پیروزیم پروردگار نوید پیروزی را به یاران پیامبر اسلام داده فرمود: (سیهزم الجمع و یولون الدبر) (ولی آنان بدانند که) جمعشان به زودی شکست می خورد و پا به فرار می گذارند» و دیدیم پس از گذشتن مدت کوتاهی مسلمانان به مدینه هجرت نمودند و قدرت آن ها به حدی رسید؛ که سرانجام در نخستین برخورد مسلحانه خود با دشمن در میدان بدر ضربه بسیار سهمگینی بر آنان وارد ساختند.

3. شکست یهود «بنی نضیر»

(قل للذین کفروا ستغلبون و تحشرون الی جهنم و بئس المهاد) به آن ها که کافر شدند بگو (از پیروزی موقت در جنگ احد شاد نباشید) به زودی مغلوب خواهید شد، (و سپس در رستاخیز) به سوی جهنم محشور خواهید گشت، و چه بد جایگاهی است.

پس از جنگ بدر و پیروزی مسلمانان جمعی از یهود بنی نضیر گفتند: آن پیامبر امّی که ما وصف او را در کتاب دینی خود (تورات) خوانده ایم که در جنگ مغلوب نمی شود همین پیامبر است؟ بعضی دیگر گفتند: عجله و شتاب نکنید تا نبرد و واقعه دیگری واقع شود آنگاه قضاوت کنید، هنگامی که جنگ احد پیش آمد و به شکست مسلمانان پایان یافت گفتند: نه، به خدا سوگند آن پیامبری که در کتاب ما بشارت به آن داده شده این نیست و به دنبال این واقعه نه تنها مسلمان نشدند، بلکه بر خشونت و فاصله گرفتن از پیامبر و مسلمانان افزودند، حتی پیمانی را که با رسول خدا (در مورد عدم تعرض به مسلمانان) داشتند قبل از پایان مدت نقض کرده، و شصت نفر سوار به اتفاق «کعب بن اشرف» به سوی مکه رهسپار شدند و با مشرکان برای مبارزه با اسلام هم پیمان گردیده، در کنار کعبه پیمان ها را محکم ساختند و سپس به مدینه مراجعت کردند. در این هنگام آیه فوق نازل شد و پاسخ دندان شکنی به آن ها داد که نتیجه را در پایان کار حساب کنید و بدانید به زودی همگی مغلوب خواهید شد.

طولی نکشید که مضمون آیه تحقق یافت. زیرا پس از آن که رسول اکرم(ص) از طریق وحی در جریان توطئه یهودیان قرار گرفت و برای حضرتش مسلم شد که آنان از پیمانی که با مسلمانان بسته بودند سرباز زدند، به مسلمانان دستور آماده باش صادر فرمود. آن حضرت برای آن که ضربه کاری را قبلاً به آن ها بزند به «محمد بن مسلمه» که با «کعب بن اشرف» (بزرگ یهود) آشنایی داشت دستور داد او را به هر نحو که ممکن است به قتل برساند و وی با مقدماتی این کار را به انجام رساند.

کشته شدن «کعب بن اشرف»، تزلزلی در یهود ایجاد کرد به دنبال آن رسول خدا دستور داد مسلمانان برای جنگ با این قوم پیمان شکن حرکت کنند، هنگامی که آن ها با خبر شدند به قلعه های مستحکم و دژهای نیرومند خود پناه بردند، و درها را محکم بستند، پیامبر دستور داد بعضی از درختان نخل را که نزدیک قلعه ها بود بکنند یا بسوزانند.

این کار شاید به این منظور صورت گرفت که یهودیان را که علاقه شدیدی به اموال خود داشتند از قلعه بیرون کشیده پیکار رو در رو انجام گیرد. این احتمال نیز داده شده که این نخل ها مزاحم مانور سریع ارتش اسلام در اطراف قلعه ها بود و می بایست بریده شود.

به هر حال محاصره چند روز طول کشید و پیامبر برای پرهیز از خونریزی به آن ها پیشنهاد کرد که سرزمین مدینه را ترک گویند و از آنجا خارج شوند، آن ها نیز پذیرفتند. مقداری از اموال خود را برداشته و بقیه را رها کردند. جمعی به سوی اذرعات شام و تعداد کمی به سوی خیبر و گروهی به حیره رفتند، و باقیمانده اموال و اراضی و باغات و خانه های آنها به دست مسلمانان افتاد. هرچند تا آن جا که توانستند، خانه های خود را به هنگام کوچ کردن تخریب کردند. این ماجرا پس از غزوه احد به فاصله شش ماه و به عقیده بعضی بعد از غزوه بدر به فاصله شش ماه اتفاق افتاد.

ناگفته نماند: شرح تفصیلی ماجرای شکست یهود بنی نضیر، در سوره حشر آمده است؛ حتی مرحوم مجلسی نقل می کند که: «و کان ابن عباس یسمی هذه السوره سوره بنی النضیر»

ضمناً در آیات112 و 111 سوره آل عمران، نیز خدای کریم شکست اهل کتاب؛ بخصوص یهود حجاز (بنی قریظه، بنی نضیر، بنی قینقاع، یهود خیبر، و بنی المصطلق) را پیش گویی نموده، و وقوع آن را به عنوان بشارت مهم به مسلمانان، به پیامبر اکرم(ص) خبر داده است.

4. پیروزی مسلمانان در جنگ احزاب

(و لما رأ المؤمنون الاحزاب قالوا هذا ما وعدنا الله و رسوله و صدق الله و رسوله و ما زادهم الا ایمانا و تسلیما) «آن گاه که مؤمنین احزاب را مشاهده کردند گفتند: این همان وعده خدا و رسول خداست و خداوند و پیامبرش راست گفتند و (دیدن دشمن) جز ایمان و تسلیم برایشان نیافزوده»

5. فتح مکه

(ان الذی فرض علیک القرآن لرادک الی معاد.. . ) «آن کس که قرآن را به جایگاهت (زادگاهت) باز می گرداند».

6. شکست مشرکان مکه

(قاتلوهم یعذبهم الله بایدیکم و یخزهم و ینصرکم علیهم و یشف صدور قوم مومنین)

«با آن ها پیکار کنید که خداوند آنان را به دست شما مجازات می کند آن ها را رسوا می سازد و سینه گروهی از مؤمنان را شفا می بخشد و بر قلب آن ها مرهم می نهد».

این وعده الهی نیز در عصر رسول اکرم تحقق یافت. چه آن که مشرکان مکه با همه اقتدار و توانی که داشتند در جریان وقوع جنگ بدر، شکست فاحشی خوردند. این است که مفسران آیه: (سیهزم الجمع و یولون الدبر) را نوید همین پیروزی دانسته اند؛ که در فاصله نه چندان دوری تحقق پذیرفت.

7. برتری پیروان مسیح (ع) بر قوم یهود

(اذ قال الله یا عیسی... و جاعل الذین اتبعوک فوق الذین کفروا الی یوم القیامه... ) به یاد آورید (هنگامی که خداوند به عیسی فرمود... ): پیروان تو را تا روز رستاخیز بر کافران برتری می دهم.

مفسران گویند: این بشارتی است که خداوند به مسیح و پیروان او داد تا مایه دل گرمی آنان در مسیری که انتخاب کرده بودند گردد و در واقع این آیه یکی از آیات اعجازآمیز و از پیش گویی های غیبی قرآن است که می گوید: پیروان مسیح همواره بر یهود که مخالف مسیح بودند برتری خواهند داشت.

هم اکنون نیز این حقیقت را به چشم خود می بینیم که یهود و صهیونیست ها بدون وابستگی و اتکای به مسیحیان حتی نمی توانند یک روز به حیات سیاسی و اجتماعی خود ادامه دهند، بدیهی است منظور از (الذین کفروا) در این جا یهود می باشند که به مسیح کافر شدند.

8. فزونی، دوام، نسل رسول اکرم (ص)

در حالی که کفار قریش پس از فوت «عبدالله»، پسر رسول گرامی اسلام(ص)، انتظار مرگ آن حضرت و برچیده شدن اسلام را داشتند؛ و می گفتند که پیامبر اکرم، بلاعقب و «ابتر» است؛ و در کنار ایجاد آن همه موانع و انبوه حوادث دردناک بر سر راه آن حضرت و یارانش، از دادن نسبت های ناروا و زدن زخم زبان به آن حضرت، اباء و امتناع نمی ورزیدند. خدای کریم جهت تسلی خاطر پیامبر سوره «کوثر» را نازل نموده، و فرمود: «بسم الله الرحمن الرحیم. انا اعطیناک الکوثر. فصل لربک و انحر. ان شانئک هو الابتر»؛ به نام خداوند بخشنده مهربان، ما به تو کوثر عطا کردیم. اکنون که چنین است برای پروردگارت نماز بخوان و قربانی کن، مسلما دشمن تو «ابتر» و بلا عقب است.

این سخن را خداوند زمانی به پیامبرش می گوید که آثار این خیر کثیر کوثر هنوز ظاهر نشده بود. خبری بود از آینده نزدیک و آینده های دور، خبری اعجازآمیز و بیانگر حقانیت دعوت رسول اکرم و این که دشمنان آن حضرت ابتر و بلا عقب خواهند بود؛ و این پیش گویی قرآن نیز تحقق یافت. زیرا به روشنی می بینیم دشمنانش (همچون بنی امیه و بنی عباس که به مقابله با آن حضرت و فرزندانش برخاستند) با آن که در آن روزگار جمعیت زیادی داشتند که قابل شمارش نبود، تار و مار شدند. به گونه ای که یا اصلاً اثری از آن ها باقی نمانده است؛ و اگر هم چیزی باقی مانده باشد هرگز شناخته نیست.

فخر رازی در ضمن تفسیرهای مختلف «کوثر» می گوید:

قول سوم این است که این سوره به عنوان رد بر کسانی نازل شده که عدم وجود اولاد را بر پیامبر اکرم خرده می گرفتند، بنابراین معنی سوره این است که خداوند به او نسلی می دهد که در طول زمان باقی می ماند، ببین چه اندازه از اهل بیت را شهید کردند، در عین حال جهان مملو از آن هاست، این در حالی است که از بنی امیه (که دشمنان اسلام بودند شخص قابل ذکری در دنیا باقی نمانده، سپس بنگر و ببین چه قدر از علمای بزرگ که در این میان است، مانند باقر و صادق و رضا و نفس زکیه و... بنا بر آنچه که گفته شد، می توان چنین نتیجه گرفت: که یکی از مصادیق روشن «کوثر» کثرت فرزندان و ذریه رسول اکرم (ص) می باشد که همه آن ها از نسل دختش حضرت زهرا(س) می باشند، و آن قدر فزونی یافتند که از شماره بیرونند؛ این است که محمّدبن جریر طبری، در کتاب «الدلایل» از پیامبر اکرم نقل می کند که آن حضرت فرمود: «لکل نبی عصبه ینتمون الیه، و ان فاطمه عصبتی الی تنتمی»

و نیز در تفسیر علی بن ابراهیم آمده است که: «دخل رسول الله المسجد و فیه عمرو بن العاص و الحکم بن ابی العاص فقال عمرو: یا ابا الابتر، و کان الرجل فی الجاهلیه اذا لم یکن له ولد سمی ابتر، ثم قال عمرو: انی لأشنا محمدا ای ابغضه ، فانزل الله علی رسوله: (انا اعطیناک الکوثر. فصل لربک و انحر. ان شانئک هو الابتر)؛ ای مبغضک عمرو بن العاص هو الابتر، یعنی لادین له ولا نسب»

فهرستی از دیگر پیش گویی های فرآنی

9. پیش گویی در مورد آل الرسول(ص) کلمه طیبه

الف. بقاء آل محمد (ص) و عدم انقراض نسل پیامبر و ذریه آن حضرت.

ب. در هر عصری، کسی از آل الرسول(ص) و ذریه اش برای ترویج دین قیام خواهد نمود. (ابراهیم: 24)

10. ارتداد در امر ولایت امیر مؤمنان(ع)

11. زوال و نابودی، و عدم دوام حکومت بنی امیه (ابراهیم: 24)

12. حفظ پیامبر (از شهر مستهزئین) (حجر: 95)

13. دوزخی بودن «ابولهب» و زنش (تبت: 1تا5)

14. باقی ماندن ولید بن مغیره بر کفر و عداوت نسبت به رسول اکرم(ص) (قلم: 11تا 16 / مدثر:11تا 30)

15. جاودانگی و غلبه مکتب اسلام بر دیگر مکاتب (رعد: 17 / حجر: 9 / ابراهیم: 24)

16. آینده یهود (بقره:61و85و90 / اعراف: 152)

17. پیدایش حکومت اسرائیل در دوران هزار ساله آخر دنیا، و اتحاد حکومت های مسیحی در روزگار قیامت: (مائده: 17و 69 / اعراف: 167).

18. جنگ اعراب با اسرائیل؛ و خیانت یهودیان به مسلمانان (اسراء: 4/ بقره: 104 / مائده: 94 و 95 و100 / جمعه: 13)

19. کلیه موجودات عالم از تراکم انرژی به وجود آمده و مقدار انرژی در جهان، ثابت ولا یتغیر می باشد (حجرات: 21)

20. متلاشی شدن جهان در آستانه قیامت. (انفطار: 1تا 3 / انشقاق: 1تا 5 / انشقاق 1تا 5 / تکویر: 1 تا 4 و 6 و11و... )

21. سفرهای آسمانی و مسافرت های کیهانی (یوسف: 105 / رحمن 33)

22. نقصان زمین (انبیاء: 44 / رعد: 41)

23. تغییرات و تحولات کوه ها و زمین (طه: 105تا 107)

24. منفجر شدن منظومه شمسی و به صورت گرد و غبار در آمدن آن (انبیاء: 95تا 97)

25. حمله دو قوم وحشی شمالی چین (مغول و منچو) و تخریب چین به وسیله آنان (انبیاء: 95تا 97 (

26. پیدایش یک حکومت عالی جهانی در دنیا، و اعلام لزوم خدا پرستی به وسیله کلیه دانشمندان دنیا و ضرورت پیروی جهانیان از کلیه دستورات قرآن مجید (فصلت: 54 52)

27. حمایت ایرانیان و فارس زبانان از اسلام و قرآن (نساء: 133 / ابراهیم: 19 / توبه: 39 / محمد: 38 / جمعه: 3)

28. شیعه و مذهب تشیع (اعراف:181 / انعام: 132و 106 / رعد: 35)

29. فرق ضاله از مسلمانان (انعام: 184 / یوسف: 103و 106 / رعد: 35)

30. پیش گویی درباره عامّه مسلمین:

الف. کثره بلا و گرفتاری در عصر غیبت، از باب امتحان (بقره: 155 / آل عمران: 186)

ب. نزول عذاب از باب نقمة و نه امتحان (انفال: 33و34 / اعراف: 71 / هود: 113 / اسراء: 58 / ملک: 16و17)

31. حوادث طبیعی یا اشراط الساعه و برپایی قیامت (کهف: 93تا 99 / انبیاء: 96و 97و 109 / نمل: 82)

32. حتمیت ظهور حضرت مهدی (عج) و برپایی حکومت جهانی آن حضرت (اسراء: 81 / انبیاء: 105 / قصص:5 / توبه: 33)

33. رجعت و بازگشت به دنیا (نمل: 82تا 85 بقره: 56و243)

دو نکته پایانی:

1. کسانی که به طور مستقل و یا ضمنی درباره پیش گویی های قرآنی سخن گفته اند و به موارد گوناگونی اشاره نموده اند؛ تلاش ما در این نوشتار تنها بر این بوده است که از، گویاترین آن ها ذکری به میان آوردیم؛ ولی بررسی تفصیلی هر یک از آن ها را به مجال و فرصت دیگری واگذار می کنیم. امید است این گام نخستین موجب فراهم شدن زمینه تحقیق برای اهل فن گردد. البته معترفیم: در دلالت برخی از آیات ذکر شده، جای بحث و مناقشه وجود دارد؛ انتظار می رود با تحقیقی که محققان پر توان به عمل می آورند، این نقیصه، رفع و تکمیل گردد.

2. غالب پیش گویی های قرآنی به فعلیت رسیده و واقع گشته اند (برخی در زمان رسول اکرم(ص) و گروهی دیگر، پس از رحلت آن حضرت) اما دسته دیگری از آن ها، اگر چه هنوز به وقوع نپیوسته اند؛ ولی چون زمان مشخصی برای تحقق آن ها تعیین نگردیده، به طور یقین در آینده ای نه چندان دور به عرصه ظهور خواهند پیوست. بی تردید، با پدیداز شدن آن ها، یاوه گویی های جمعی از مغرضان و کج اندیشان و قلم به دستانی که عدم تحقق آن ها را در فاصله زمانی پس از نزول قرآن، بهانه قرار داده و بر این کتاب آسمانی خورده گرفته اند، آشکار خواهد شد.

انشاء الله

---

• پى نوشت ها

1. تحدی به معنی برابری کردن در کاری، نبرد جستن، به نبرد خواندن، و به مبارزه دعوت نمودن آمده است. (محمد معین، فرهنگ فارسی، ج1 و چ چهارم،1360، چاپخانه سپهر تهران، ص 1035).

2. اگر درباره آنچه بر بنده خود (پیامبر) نازل کرده ایم شک و تردید دارید (لااقل) یک سوره همانند آن بیاورید و گواهان خود را غیر از خدا بر این کار دعوت کنید اگر راست می گویید. (بقره: 23)

3. بگو اگر تمام انس و جن اجتماع کنند تا کتابی همانند قرآن بیاورند، نمی توانند. اگر چه نهایت همفکری و همکاری را به خرج دهند. (اسراء: 88)

البته آیات: 13و14 از همین سوره، و همچنین آیه 38سوره یونس نیز به مسأله «تحدی» قرآن اشاره دارند.

4. جهت اطلاع بیش تر در این زمینه به کتب ذیل مراجع شود:

الف. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 17، چ دوم، 1403ه. ق، مؤسسه الوفاء بیروت، لبنان، ص18.188.

ب. جلال الدین عبدالرحمن السیوطی، الانفال، ج2، دار مکتبه الهلال، بیروت، لبنان، ص 11. 116.

ج. قاصی، ابوبکرمحمد بن طیب، معروف به باقلانی بصری، اعجاز قرآن، ص230.

د. محمد بن عبدالعظیم زرقانی، مناهل العرفان، ج2، چ سوم، داراحیاء التراث العربی، بیروت، لبنان، ص 24و25و268.

ه. جمعی از نویسندگان، تفسیر نمونه، ج11، چ جدید پاییز، 1368، ص 138.

5. (ماضل صاحبکم و ما غوی. و ما ینطق عن الهوی. ان هو الا وحی یوحی) نجم: 2تا4.

6. آیات و معجزات نزد خداست، من تنها بیم دهنده ای آشکارم.

7. بی تردید، منظور استاد شهید، این است که «اخبار غیبی» یکی از ابعاد اعجاز قرآن است، و نه آن که تمام وجوه معجز بودن این کتاب آسمانی منحصر در آن گردد. زیرا در آن صورت، باید آیات و سوری که در آن ها سخنی به میان نیامده است، از دایره اعجاز خارج باشد، و حال آن که چنین نیست، چون هر سوره و آیه ای از قرآن معجزه است.

8. به شما نمی گویم که گنج های خدا نزد من است، و غیب هم نمی دانم، و به شما نمی گویم که من فرشته ام، من تنها از آنچه به من وحی می شود پیروی می کنم. (انعام: 50)

9. اعراف: 188

10. مرتضی مطهری، وحی و نبوت، چ پنجم، بهار، 70، چاپخانه علامه طباطبائی، تهران، ص 67و 68.

11. جهت آگاهی بیش تر ر. ک: محمد رشیدرضا، تفسیر المنار، ج1، چ دوم، دارالمعرفه، بیروت، لبنان، ص20.204.

12. هرگز به هوی نفس سخن نمی گوید، سخن او هیچ غیر وحی خدا نیست، او را جبرئیل همان فرشته بسیار توانا (به وحی خدا) آموخته است. (نجم: 5 3)

13. جعفر سبحانی، علم غیب آگاهی سوم، چ اول، ربیع الثانی 1397ه. ق، ص 29 27.

14. فاوحی الی عبده ما اوحی. ما کذب الفواد ما رای: «پس خدا به بنده هود وحی فرمود آنچه که هیچ کس درک آن نتواند کرد، آنچه (در عالم غیب) دید دلش هم حقیقت یافت و کذب و خیال نپنداشت. » (نجم: 9و10)

15. در این باره ر. ک: زرقانی، پیشین، ص 263 / محمدباقر مجلسی، پیشین، ج17، ص 186.

16. رشید رضا، پیشین، ص 205 204.

17. به آیات ذیل مراجعه شود: (حجر: 85 / مؤمنون: 115 / روم: 8، ص: 28 / دخان: 38 / احقاف: 3)

18. علی (ع) در این باره فرمود: «و لم یرسل الانبیاء لعبا و لم ینزل الکتاب للعباد عبثا، و لا خلق السموات و الارض و ما بینهما باطلا... » و پیامبران را بیهوده نفرستاده و کتب آسمانی برای بندگان را عبث نازل نکرده است و آسمان و زمین و آنچه در میان آن هاست باطل و بی هدف نیافرید... (نهج البلاغه، کلمات قصار،ص78)

19. محمدباقر مجلسی/ پیشین، ص210 / سید ابوالقاسم خوئی، البیان، چ سوم، 1394ق، مؤسسه اعلمی بیروت، ص 34 الی 40.

20. محمدجواد بلاغی، آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن، ج 1، دارالاحیاء التراث العربی، بیروت، لبنان، ص 4.

21. محمدباقر مجلسی، پیشین، ج11، ص 17.

22. ابی جعفر محمد بن الحسن الطوسی، التبیان، ج1، دارالاحیاء التراث العربی، چ بیروت، لبنان، ص3 / بلاغی نجفی، پیشین، ج1، ص 50 / خوئی، پیشین، ص40 الی 45.

23. رشید رضا، پیشین، ص 204و 205.

24. عروسی الحویزی و شیخ عبد علی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، ج2، چ علمیه قم، ح93، ص 154.

25. انفال: 36.

26. احزاب: 22.

27. طبرسی، امین الاسلام، الفضل بن الحسن، مجمع البیان، ج7، داراحیاء التراث العربی، بیروت، 1379، ص 349.

28. تفسیر نمونه، پیشین، ج 16، ص 368.

29. به کتب ذیل مراجعه شود: طبرسی، پیشین، ص 45 / بلاغی نجفی، پیشین، ص 15 / زرقانی، پیشین، ص 263.

30. مثلاً بدرالدین، محمد بن عبدالله زرکشی در کتاب «البرهان فی علوم القرآن»، ج1، چ اول، ص 106تنها به5مسأله از پیش گویی های قرآن اشاره نموده است.

31. در این باره می توان از کتب ذیل یاد نمود:

ملاحم القرآن، حاج میرزا القاسم بن میرزا کاظم موسوی زنجانی متوفی 1292ه. ق، و ملاحم القرآن، الشیخ ابراهیم الانصاری الزنجانی و پیش گویی های علمی قرآن، دکتر سید صادق تقوی، و چ هنر و پیش گویی های علمی قرآن مجید، سید جمال الدین شریف زاده، چ اثر ساری، فروردین 1352.

32. روم: .1.

33. واحدی نیشابوری، ابوالحسن علی بن احمد، اسباب النزول، چ اول، 1402ق، دارالکتب العلمیه، بیروت، لبنان،ص 197.

34. سید محمدحسین طباطبائی، المیزان، ج 16، چ دوم، 1393ق، بیروت، ص 162.

35. یعقوب جعفری، بینش تاریخی قرآن، چ اول، 1366، ص 57و58.

36. واحدی نیشابوری، پیشین، ص 197.

37. انفال: 7.

38. در این زمینه به منابع ذیل مراجعه شود :

الحویزی، پیشین، ج2، ص121الی136 / طبرسی، پیشین، ج4 / محمدباقر مجلسی، پیشین، ج19، ص 202الی 367 / رزقانی، پیشین، ج2، ص 272 / تفسیر نمونه، پیشین، ج 23، ص71الی 73.

39. قمر: 44.

40. همان، 45.

41. در سرزمین مدینه سه گروه از یهود زندگی می کردند: «بنی نضیر»، «بنی قریظه»، و «بنی قینقاع» و گفته می شود که آن ها اصلا اهل حجاز نبودند ولی چون در کتب مذهبی خود خوانده بودند که پیامبری از سرزمین مدینه ظهور می کند، به این سرزمین کوچ کردند، و در انتظار این ظهور بزرگ بودند. هنگامی که رسول خدا (ص) به مدینه هجرت فرمود با آن ها پیمان عدم تعرض بست، ولی آن ها هر زمان فرصتی یافتند از نقض این پیمان فرو گذار نگردند.

42. آل عمران: 12.

43. در این باره به منابع ذیل مراجعه شود:

محمدباقر مجلسی، پیشین، ج20 / الحویزی، پیشین، ج5، ص272 / تفسیر نمونه، پیشین، ج2، ص333و334وهمان، ج23، ص 499 484.

44. محمدباقر مجلسی، پیشین، ج 20، ص 159.

45. واحدی نیشابوری، پیشین، ص 68.

46. احزاب: 22، ر. ک. به: آیات بقره: 214 / آل عمران:27 / احزاب: 9تا 27 / انفال: 56 تا 58. نقل از واحدی نیشابوری، ص 35.

47. قصص: 85.

48. توبه: 14.

49. مراد مشرکان مکه است: اگر چه برخی احتمالات دیگری داده اند. در این زمینه به تفسیر نمونه، ج7، چ 1368، ص 306تا 308 مراجعه شود.

50. به تفسیر نمونه، ج 23، ص 71تا 73، چ بهار 1369مراجعه شود.

51. آل عمران: 55.

52. تفسیر نمونه، پیشین، ج2، ص 432.

53. «ابتر» یعنی دم بریده و بلاعقب.

54. این که مراد از «کوثر» چیست؟ محمد الرازی، فخر الدین و ابن العلامه، در تفسیر کبیر، ج32، 1405، دارالفکر بیروت، ص124تا 128، حدود پانزده قول ذکر نموده است.

55. کوثر: 1تا 3.

56. تفسیر نمونه، پیشین، ج 27، ص 375.372.

57. فخرالدین الرازی، پیشین، ج 32، ص 124.

58. ر. ک: واحدی نیشابوری، پیشین، ص260 / طبرسی، پیشین، ج10، ص 549 از ابن عباس نقل می کنند کسی که بر پیامبر خرده می گرفت و زخم زبان می زد عاص بن واثل بوده است، ولی در تفسیر علی بن ابراهیم قمی، ج 2، ص 445 از عمرو بن العاص نام برده شده است.

59. نفس زکیه لقبی است برای محمد بن عبدالله فرزند امام حسن مجتبی (ع) که به دست منصور دوانقی در سال 145هجری به شهادت رسید.

60. عبدالله بحرانی اصفهانی، عوالم العلوم و المعارف و الاحوال، چ2، 1411، منشورات الامام المهدی7، ص53و54.

61. تفسیر علی بن ابراهیم قمی، پیشین، ص 449.

62. آنچه در این فهرست آمده منتخبی از مجموعه عناوین در کتب ذیل: ملاحم القرآن، ابراهیم انصاری زنجانی و پیش گویی های علمی قرآن، سید صادق تقوی، چ هنر، و پیش گویی های علمی قرآن، سید جمال شریف زاده، چاپ اثر ساری.

63. علی بن ابراهیم، پیشین، ص 57و 170 / مائده: 54.

64. مسعودی، ابی الحسن علی بن الحسین بن علی (متوفای 346ق)، ج3، چ سوم، 1384سعاده، قاهره، ص 250.

65. ر. ک. به: طبرسی، پیشین، ج6، ص 346و 347 / خوئی، پیشین، ص 68و 69 / زرقانی، پیشین، ج 2، ص 266.

66. ر. ک: واحدی نیشابوری، پیشین، ص 261 / طبرسی، پیشین، ص559 / طبرسی، اعلام الوری، پیشین، ص 40.

67. ر. ک: زمخشری، جارالله، محمود بن عمر، کشاف، چ دار الکتاب عربی، بیروت، ص 647 الی650 / طبرسی، پیشین، ص 384الی 389 / زرقانی، پیشین، ج 22، ص 276.

68. زرقانی، پیشین، ص 270 269.

69. ر. ک: مجلسی، پیشین، ج 6، ص 299.

70. ر. ک: محمدباقر مجلسی، پیشین، ج 51، ص 64.

71. ر. ک: ابو جعفر محمد بن بابویه قمی صدوق، اعتقادات صدوق، ترجمه محمد علی بن سید محمد الحسن قلعه کهنه، چ رضوی، ص 73الی 77.

فی وصیه امیرالمومنین لولده الحسن:

اعلم یا بنی ان احب ما انت اخذ به من وصیتی الیک تقوی الله و...

حضرت علی در وصیت خود به فرزندش امام حسن می فرماید:

بدان ای فرزندم به درستی که بهترین وصیت من به شما پرهیزگاری خداوند است و... (وسائل الشیعه، ج 18، ص 125)