معرفت

خاتمیت و عقل

در آثار شهید مطهّری

عصمت همّتی
(دانش آموخته حوزه علمیه و کارشناس ارشد فلسفه و کلام)

چکیده

استاد مطهّری فیلسوف و متکلّمی آگاه به زمان بود که با احساس مسئولیت الهی، هر جا نیاز بود سؤالی پاسخ داده شود و حقیقتی از حقایق دین تبیین گردد، با سلاح تفکر و اندیشه پای در میدان می نهاد و به حق، با سرفرازی از آن بیرون می آمد. یکی از مباحثی که به عنوان یک موضوع جدید کلامی در زمان حیات ایشان مورد تحلیل قرار گرفت، بحث «خاتمیت و جاودانگی دین اسلام» بود. این بحث در واقع، پاسخی است در مقابل این سؤال، که با تغییر شرایط و مقتضیات زمان، چگونه می توان به اعتقاد و عمل به قوانین ثابت اسلام در طول ادوار و زمان های کاملاً متفاوت، دعوت کرد؟ اسلام چه ویژگی هایی دارد که شریعت خاتم تلقّی می گردد و چه تفاوتی بین ختم نبوّت وجود دارد؟ تغییر چهره زندگی بشر به دلیل اختراع ماشین و گسترش این تحوّلات به تمام شئون فردی و اجتماعی انسان، نزد عده ای به منزله نیاز به تغییر یا بی اعتنایی به دین تلقّی می گردد. اما استاد مطهّری در تبیین خاتمیت، با عنایت به تمایز نیازهای ثابت و متغیّر بشر، اساس جاودانگی اسلام را بر تطابق تام اسلام با فطرت انسان و امور ذیل می داند: توانایی انسان در دریافت و حفظ برنامه کلی حیات، حجیّت داشتن عقل در کشف و درک مصالح و مفاسد؛ و به رسمیت شناختن اجتهاد به منزله موتور محرّک اسلام که امکان تطبیق شرایط جدید را با اصول کلی فراهم می سازد. در این مقاله، تلاش شده است این خطوط مورد بررسی قرار گیرد.

کلیدواژه ها: کلام، حسن و قبح عقلی، نبوّت عامه، تواتر، مقتضیات زمان.

مقدّمه

تبیین خاتمیت از مسائل کلامی مسلمانان است. هر مسلمانی با ایمان آوردن به اسلام، ضرورتا به نصّ قرآن کریم، به خاتمیت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهو به تبع آن به جاودانگی شریعت اسلام اقرار می کند. فرض ایمان به پیامبر بدون اقرار به خاتمیت مستلزم تناقض است؛ زیرا لازمه ایمان، تصدیق و تسلیم به تمام دعاوی پیامبر صلی الله علیه و آله است و یکی از این دعاوی ادعای «خاتمیّت» است. تصدیق پیامبر با انکار خاتمیت یعنی: ایمان آوردن و در همان حال، تکذیب ایشان، که عین ایمان نیاوردن، و تناقضی آشکار است.

تبیین خاتمیت

تبیین خاتمیت به دو شیوه ممکن است:

1. این مطلب به عنوان یکی از فروع نبوّت خاصه با نگاه درون دینی¹ مورد توجه قرار گیرد؛ یعنی پس از اثبات پیامبری رسول اکرم صلی الله علیه و آله، بر اساس ادلّه موجود، آیات و احادیث ذی ربط در تأیید خاتمیت نقل شود و اعتقاد به آن، جزئی از اعتقادات اجماعی مسلمانان تلقّی گردد. شیوه معهود نزد بیشتر متفکران اسلامی چنین است و در کتب تفسیری، ذیل آیه 40 سوره احزاب، که قرآن می فرماید: «مَا کَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِن رِجالِکُمْ وَلَکِن رَسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِیِّینَ»، در باب اینکه لفظ «خاتَم» یا «خاتِم» در معنای «ما یختم به» مشترکند و تفاوت قرائت تفاوتی در معنا ایجاد نمی کند، درباره معنای «نبی» و «رسول» و ترادف و عدم ترادف معنا و کاربرد این دو واژه در قرآن، بحثی مستوفا صورت گرفته و در نهایت، به خاتم النبیین و خاتم الرسل بودن پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهتصریح گردیده است.²

2. صورت دوم کاری است که در آثار برخی، همچون

مطهّری می بینیم، یعنی تلاش برای تبیین عقلی مسئله خاتمیت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله. در واقع، سیر بحث چنین است که ابتدا تلاش می شود ضرورت نیاز به پیامبر (نبوّت عامّه) اثبات شود. در استدلال بر نبوّت عامّه، بر مبنای پذیرش و یا عدم پذیرش حسن و قبح عقلی، بحث ضرورت و یا جواز ارسال پیامبر مطرح می گردد.

وجوه نیاز انسان به پیامبر

در باب وجوه نیاز انسان به پیامبر و یا فواید بعثت نیز تفاوت هایی میان فِرق کلامی و فلسفی وجود دارد (که در اینجا بدان پرداخته نمی شود.) در هر حال، با قبول این مقدّمات، که خداوند حکیم است و نظام جهان نظام احسن است و هر نیازی پاسخی در خور یافته است و اگر پیامبر نباشد پیمودن راه کمال و سعادت ممکن و متصوّر نیست، راه تشخیص نبی از غیر نبی، که عمدتا معجزه است، مورد بحث قرار می گیرد و در نهایت، با استناد به تواتر³ معجزات پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و اعجاز خود قرآن به عنوان سند پیامبری ایشان، اثبات می شود که حضرت محمّد صلی الله علیه و آلهرسول برگزیده خداوند است.⁴ اکنون سؤال اساسی در خاتمیت این است که اگر ما نیاز بشر به پیامبر را با هر یک از طرق استدلال بپذیریم و تصدیق کنیم که پیمودن راه کمال برای بشر بدون پیامبر میسّر نیست، در این صورت، نیاز به وی همیشگی خواهد بود. پس معنای «ختم نبوّت» چیست؟

تغییر مقتضیات زندگی و دین ثابت

از سوی دیگر، نمی توان انکار کرد که از زمان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهتاکنون، شرایط و مقتضیات زندگی بشر بسیار تغییر کرده است. روشن است که احکامی در اسلام مطرح شده که تابع زمان نزول بوده؛ مانند قوانین و احکام مربوط به «امه و عبد»، که در حال حاضر، موضوعیت ندارد و مسائلی در دنیای کنونی مطرح است که احکام مربوط به آنها در متون دینی بعینه یافت نمی شود.

حال این سؤال مطرح می شود که آیا تغییر مقتضیات زندگی تغییر دین را لازم نمی آورد؟ گاهی این سؤال نزد عده ای با این استبعاد مطرح می شود که چگونه انسان عصر اطلاعات و فضا را می توان دعوت کرد که از دستورات و قوانینی پیروی کند که مربوط به 1400 سال پیش است؟ آیا می توان این همه تفاوت را نادیده گرفت؟ پس معنای «یک دین برای همه زمان ها تا قیامت» چیست؟ در این صورت، پذیرش معنای «خاتمیت اسلام» باز هم نیازمند دلیل و بیان خواهد بود.

به نظر می رسد بیان حقیقی مسئله بدون توجه تام به نوع استدلال در بحث «ضرورت نیاز به پیامبر» امکان پذیر نباشد. اگر کسی قایل به ناتوانی ذاتی بشر در فهم و دریافت راه کمال و سعادت باشد و مطلقا عقل را در این مسئله خلع صلاحیت کرده، معتقد باشد بشر در درک هر خیر و شر و سره ازناسره ای باید چشم به راه آسمان باشد، در این صورت، با پذیرفتن این مقدّمه که حدّاقل مصادیق خیر و شر با تغییر شرایط زمان متغیّر خواهد بود، در تبیین عقلی خاتمیت اسلام، به معضلی بزرگ گرفتار خواهد شد.

به همین دلیل، ضروری است نوع براهین در نبوّت عامّه مورد توجه واقع شود تا دیدگاه خاص استاد مطهّری و تفاوت آن با سایر دیدگاه ها در مسئله «خاتمیت» مشخص گردد.

دیدگاه های استاد مطهّری درباره نبوّت عامّه

در نوشته های استاد، دیدگاه هایی درباره نبوّت عامّه مطرح شده و مورد نقد قرار گرفته که برخی از آنها عبارتند از:

1. دیدگاهی که اصولاً دین و نبوّت را برای بشر، نه تنها مفید و مورد نیاز نمی داند، بلکه مضرّ و مخرّب توصیف کرده و جمله مشهور «دین افیون توده هاست» نماینده این دیدگاه شناخته می شود. در آثار استاد مطهّری، این نظریه نقد و ردّ قطعی شده⁵ و چون این نظریه مورد قبول هیچ یک از پیروان ادیان نیست ورود بدان در این مقال، جایگاهی ندارد.

2. نگرش تاریخی به دین که حکم می کند: «دین متعلّق به دوران طفولیت بشر بوده و در آن دوره، کاری شبیه کار عقل را در دوره شکوفایی عقل و علم به عهده داشته و طبعا با رشد و شکوفایی عقل بشر و دستاوردهای علمی بی شمار، تاریخ مصرف دین تمام شده تلقّی می شود.» این جریان از اعتقاد به بی نیازی مطلق بشر معاصر به دین آغاز و به اینجا ختم شده است که دین به عنوان ابزاری سودمند، تنها در برخی حوزه ها و بیشتر در حوزه اخلاق و روان، می تواند جایگاه داشته باشد. خاستگاه این تفکر غرب است و البته با تعارض بعضی یافته های علوم تجربی با تأویل و تفسیر کلیسا از کتب مقدّس، شاید بتوان ادعا کرد که مهم ترین مسئله کلامی مسیحیت در دهه های اخیر، تبیین جایگاه دین و تفکیک حوزه های گوناگون معرفت از جمله علوم تجربی و ایمان دینی بوده که این خود انواع مکاتب و نظریه ها را به وجود آورده است.⁶

قسمت اول این نظریه ـ یعنی اختصاص دادن دین به دوران رشدنایافتگی بشر ـ به نظر استاد، باید به منزله ختم مطلق دیانت تلقّی شود،⁷ که البته پذیرفتنی نیست. اما در رابطه بین علم تجربی و دین، در آثار استاد مطهّری بحث های گوناگونی ارائه شده است. استاد مسئله حدود و کاربرد علوم تجربی و نارسایی آنها را در پاسخ گویی به سؤالات اساسی بشر، مورد بحث قرار داده و نیازمندی بشر به علم و ایمان را توأمان پذیرفته است.⁸ ایشان نظریه کسانی که پیشرفت علم را به منزله عقب نشینی دین تلقّی کرده اند، مورد نقّادی جدّی قرار داده و این خلط را در غرب، نتیجه نارسایی مفاهیم فلسفی و دینی مسیحیت علاوه بر برخورد خشن کلیسا با دانشمندان⁹ و جدا نکردن حوزه های گوناگون معرفت بشری دانسته و درباره اسلام فرموده:

خیال نکنید که اگر علم آمد دین می رود؛ اسلام دینی است که در محیط علم بهتر از محیط جهل رشد می کند. اگر ما می دانستیم که جهل و جهالت چه بر سر ما و چه بر سر اسلام آورده، از جهالت و نادانی و بی سوادی وحشت می کردیم.¹⁰

3. نظریه کسانی که انسان را نیازمند وحی و نبوّت می دانند. این دیدگاه، که مشترک بین تمام هواداران ادیان است، در تبیین حدود و چگونگی این نیاز، مشرب های متفاوتی را شامل می شود. در واقع، مسئله مهم «رابطه عقل و وحی» در میان متکلّمان مسیحی و مسلمان، از تفاوت این تبیین ناشی می شود.

نظریات مطرح در جهان اسلام درباره نبوّت عامّه

صرفا با طرح دو دیدگاه در جهان اسلام، نظر استاد مشخص می شود:

الف. نظر کسانی که بشر را در همه چیز نیازمند وحی می دانند و معتقدند: اسلام برای پاسخ گویی به تمام نیازهای انسان در تمام زمان ها آمده است و تعبّد و انجام دستورات دینی را برای سعادت دنیا و آخرت کافی می داند. سؤال جدّی، که مخالفان این نظریه ـ که از دینداران نیز هستند ـ مطرح می کنند، نقش و جایگاه عقل در زندگی است؛ می پرسند: اگر دین آمده که به تمام نیازهای انسان پاسخ دهد پس عقل به چه کار می آید؟! آیا خداوند، که به بشر عقل عنایت نموده، نخواسته است بشر از عقلش استفاده کند و آیا ما در یافتن پاسخ تمام مشکلاتمان، باید به کتب دینی مراجعه کنیم؟ آیا بواقع، کتب مقدّس دینی ـ به فرض، قرآن ـ مشتمل بر حلّ تمام مشکلات بشر در تمام زمینه هاست؟

به نظر می رسد ابهام در این بحث، در مسئله «تمام نیازها» باشد. با این نظریه، تبیین خاتمیت چیزی بیش از تبیین جامعیت و همه جانبه بودن دین اسلام نخواهد بود. این سؤال که با تغییر شرایط زمان و مکان، نیازهای بشر نیز تغییر می کند، و چگونه نیازهای متغیّر و مستحدث، که در متون دینی نیامده اند، پاسخ داده خواهند شد و چگونه می توان پذیرفت اسلام به تمام نیازها و مشکلات و سؤالات بشر تا آخرالزمان پاسخ بالفعل داده، و آیا به نظر نمی رسد با این نظریه دست کم، حجم قرآن باید چندین برابر حجم کنونی باشد و سؤالاتی از این دست، پذیرفتن این نظریه را مشکل می سازد.

ب. دیدگاه های بعدی درباره نبوّت، مربوط به کسانی است که نیاز بشر به دین را صرفا در حوزه تبیین زندگی اخروی و معرفی خداوند می دانند و معتقدند: در سایر حوزه ها، عقل و خرد بشر تواناست و بشر می تواند با تکیه بر خرد جمعی، در تعمیر و تأمین دنیا موفق باشد و در این زمینه، نیازی به پیامبر و دستورات دینی ندارد. تنها حوزه ای که بشر هرقدر تلاش کند، نمی تواند جهل خود را کنار بزند معاد و زندگی پس از مرگ است، و پیامبران آمده اند تا پشت این پرده را به بشر معرفی کنند، و اگر پیامبری مانند پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در مسائل اجتماعی و حکومتی و سیاسی دخالت کرده از باب اضطرار بوده است، وگرنه این مسئله ربطی به هدف بعثت ندارد.¹¹

این نظریه گذشته از مقوله سازگاری و عدم سازگاری اش با مدعیات خود دین اسلام، سؤالاتی جدّی در باب خاتمیت نیز ایجاد می کند؛ زیرا اولاً، اگر هدف تنها این بوده باشد پس چه فلسفه ای برای تجدید نبوّت های تشریعی باقی می ماند؟ ثانیا، دینی مانند اسلام، که تقریبا در تمام حوزه های زندگی بشر دستوراتی دارد، با این بخش دین چه باید بکند و آنها را چگونه باید تفسیر کند؟ ثالثا، هر دینی که پیام آخرت را به انسان برساند، می تواند دین حق و به نوبه خود، خاتم ادیان باشد و بنابراین، امتیاز بین ادیان برای کسی که می خواهد دینی را بپذیرد، چیست؟ رابعا، تمایز ذاتی مفروض بین سعادت دنیا و آخرت از کجاست؟ مگر نه این است که سعادت آخرت در همین دنیا و نحوه زندگی در آن حاصل می شود؟ پس چگونه می توان بدون اعتنا به زندگی دنیایی، به تعمیر آخرت پرداخت؟ خامسا، اضطراری که برای پیامبر مفروض تلقّی می شود، چگونه اضطراری است که ایشان را به مدت ده سال وادار می کند به عملی مبادرت ورزد که وظیفه رسالت او نبوده است؟ در این صورت، حجت بودن سیره و سنّت پیامبر چه معنایی دارد؟ و آیا با این سخنان، ما نباید به دینی جدید غیر آنچه تاکنون به عنوان اسلام می شناسیم، روی آوریم؟ (این دیدگاه اصول مشترک با مقوله «پلورالیزم دینی» دارد که پرداختن به آن مجال دیگری می طلبد.)

نقد استاد مطهّری به این دو نظریه

به نظر می رسد استاد هیچ یک از این دو نظریه را ـ بتمامه ـ نمی پذیرد، بلکه دیدگاه سومی عرضه می کند و آن را محور تبیین خاتمیت نیز قرار می دهد. درباره نظریه اول می فرماید:

هر اندازه که موجود زنده از لحاظ رشد و بلوغ علمی و عقلانی ضعیف است، خداوند از طریق الهامات فطری و غریزی، او را هدایت می کند، و به هر اندازه که در این ناحیه قوّت و نیرو پیدا می کند، در آن ناحیه ضعیف می شود؛ زیرا نیازش سلب می گردد. بنابراین، بشر در تمام امور نیازمند وحی و دریافت پیام الهی نیست، بلکه مواقع نیاز بشر به وحی، محدود و متناهی می باشد.¹²

علّامه طباطبائی در تفسیر المیزان، ذیل آیه شریفه 89 سوره نحل، که می فرماید: «وَ نَزَّلْنَا عَلَیْکَ الْکِتَابَ تِبْیَانا لِکُلِّ شَیْءٍ وَ هُدی وَ رَحْمَةً وَ بُشْرَی لِلْمُسْلِمِینَ»می فرماید: چون قرآن کتاب هدایت برای همه مردم است و شأن قرآن همین است، ظاهرا مراد از «تبیان هر چیزی» برمی گردد به امر هدایت، یعنی: آنچه مردم در مسئله هدایت به آن محتاجند؛ از قبیل معارف حقّه متعلّق به توحید و معاد و اخلاق فاضله و شرایع الهیّه (احکام) و قصص و مواعظ، که قرآن مبیّن تمام اینهاست. این مبنی است بر آنچه از کلمه «تبیان» و «بیان» آشکار می شود که همان اظهار مقصود از طریق دلالت لفظی است. بنابراین، ما از دلالت لفظ قرآن کریم، جز به کلیات اموری که گذشت، هدایت نمی شویم، ولی در روایات، آنچه دلالت می کند بر اینکه در قرآن علم آنچه هست و آنچه بوده و آنچه تا قیامت واقع می شود، هست ـ اگر روایات صحیح باشد ـ در این صورت، مراد از «تبیین» اعم از طریق دلالت لفظی خواهد بود و شاید در آنجا اشاره به غیر، دلالت لفظی است که حقایق و اسرار را دربر دارد که فهم متعارف را بدان راهی نیست.

درباره نظریه دوم استاد مطهّری، ضمن پذیرفتن اینکه با احتساب زندگی پس از مرگ، نیاز به پیامبران آشکار و صد در صد قطعی می شود،¹³ این موضوع را، که تنها نیاز انسان به نبوّت تبیین زندگی پس از مرگ است، رد می کند و نیاز بشر به عدالت اجتماعی و تکامل فردی را نیز از جمله نیازهای انسان به دین برمی شمارد. از نظر استاد، اصول مشترکی که در دعوت همه ادیان وجود دارد و نقاط نیاز بشر به وحی نیز هست عبارت است از: دعوت به خدا، یعنی برقراری رابطه میان بنده و خدا؛ شناساندن بشر به خودش که به واقع، غیر از انبیا هیچ کس قادر به انجام این کار نبوده است؛ معرفی و شناساندن معاد، تعدیل روابط بشر با بشر؛ تعیین روابط بشر با عالم.¹⁴

به بیان دیگر، اگر تمام روابط مطرح و مورد نیاز بشر را در چهار محور رابطه باخدا، رابطه با خود، رابطه با دیگران، و رابطه با طبیعت خلاصه کنیم، استاد مطهّری انسان را در هر چهار محور نیازمند دین دانسته، معتقد است: در تمام این موارد، دین برای انسان پیام آوری داشته است.

تبیین خاتمیت از نظر استاد مطهّری با عنایت به نقش عقل

پیش از ورود به این بحث، تذکر این نکته ضروری است که «ختم نبوّت» به معنای مسدود شدن پیامبری و خبرآوری از آسمان است و نه به مفهوم اتمام اتصال به غیب و شهود حقایق ملکوتی و شنیدن پیام سروش وحی. باب کشف و شهود و الهام مسدود نشده و در سلوک الی اللّه انسان ها می توانند تا حدّ دریافت پیام و خبر گرفتن بروند، اما خبر آوردن برای دیگران تمام شده و در واقع، آن را که خبر شود موظّف به باز آوردن خبر نمی گردد.

اما ختم نبوّت تبلیغی و تشریعی به اسلام، بر دو پایه اساسی مبتنی است: یکی ویژگی های انسان به طور مطلق و ویژگی های خاص انسان مقارن عصر خاتمیت، و دیگری ویژگی های خاص قوانین اسلام.

فطرت؛ عامل وحدت گوهر ادیان

بشر دارای فطرت است؛ یعنی نوع خاصی از آفرینش که از یک سو، او را از سایر موجودات در حوزه شناخت و گرایش متمایز می سازد، و از سوی دیگر، یکسان بودن این فطرت فلسفه ای بزرگ برای وحدت گوهر ادیان فراهم می سازد. استاد در این باره می فرماید:

دین در قرآن همواره مفرد است؛ زیرا آن چیزی که وجود داشته و دارد دین است و نه دین ها. به علاوه، قرآن تصریح می کند که دین مقتضای فطرت و ندای طبیعت روحانی بشر است.¹⁵

همچنین می فرماید:

مگر بشر چند گونه فطرت و سرشت و طبیعت می تواند داشته باشد؟ اینکه دین از اول تا آخر جهانْ یکی است، وابستگی به فطرت و سرشت بشر دارد و آن نیز بیش از یکی نمی تواند باشد. رازی بزرگ و فلسفه ای شکوهمند در دل خود دارد و تصوّر خاصی درباره تکامل به ما می دهد.¹⁶

با توجه به این اصل، تعلیمات پیامبران در عین برخی تفاوت ها، متمّم و مکمّل یکدیگرند. در این صورت، این سؤال مطرح می شود که اگر در انسان یک فطرت وجود دارد و دین نیز به مقتضای این فطرت آمده، پس راز کثرت و تعدّد پیامبران چیست؟ سرانجام، خود خداوند در قرآن از پیامبران متعدد صاحب شریعت سخن می گوید و نمی توان اختلاف احکام را در میان ادیان الهی نفی کرد. چرا از ابتدا، یک برنامه توسط یک پیامبر برای بشر فرستاده نشده است؟ استاد در پاسخ به این سؤال می فرماید:

بشر در مسیر تکامل خود، مانند قافله ای است که در راهی به سوی مقصد معیّنی حرکت می کند، ولی راه را نمی داند. هرچند یک بار، به کسی برخورد می کند که راه را می داند و با نشانه هایی که از او می گیرد، ده ها کیلومتر راه را طی می کند، تا به جایی می رسد که باز نیازمند راهنمای جدید است و با نشانی گرفتن از او، افق دیگری برایش روشن می شود و ده ها کیلومتر دیگر را با علاماتی که گرفته طی می کند تا تدریجا خود قابلیت بیشتری برای فراگیری پیدا می کند و می رسد به شخصی که نقشه کلی راه را از او می گیرد و برای همیشه، با در دست داشتن آن نقشه از راهنمای جدید بی نیاز می گردد.¹⁷

به نظر می رسد همان گونه که استاد مطهّری تصریح نموده، اگر خط سیر بشر متحوّل، متکامل، مستقیم و قابل مشخص کردن نباشد، و همان گونه که او در تکاپو و هر لحظه در یک نقطه از خط سیر است، خود او نیز دایم دست خوش تغییر و تبدیل باشد و نهایت و مقصد مسیر مشخص نباشد، نمی توان از وحدت گوهر ادیان به لزوم ختم نبوّت استدلال کرد. بنابراین، باید برای انسان مدار انسانیت قایل شد. این مدار مبتنی بر فطرت مشترک همه انسان هاست که اصول ثابت و لایتغیری دارد و از پایه های اصلی ختم نبوّت است.

تفاوت نیازمندی های اولیه و ثانویه انسان

انسان ها نیازمندی های اولیه و ثانویه ای دارند و استاد مطهّری در تفکیک آنها می فرماید:

نیازمندی های اولیه از عمق ساختمان جسمی و روحی بشر و از طبیعت اجتماعی وی سرچشمه می گیرد، تا انسان و تا زندگی وی زندگی اجتماعی است، آن نوع نیازمندی ها هم هست. این نیازمندی ها یا جسمی است یا روحی و یا اجتماعی. نیازمندی های جسمی از قبیل خوراک و پوشاک؛ روحی از قبیل علم و زیبایی؛ اجتماعی از قبیل معاشرت، مبادله و تعاون. نیازمندی های ثانویه نیازمندی هایی هستند که از نیازمندی های اولیه ناشی می شوند و تغییر نیازمندی ها و نو و کهنه شدن آنها مربوط به نیازمندی های ثانویه است.¹⁸

از نظر استاد مطهّری، «مقتضیات زمان» مفهومی متعلّق به نیازمندی های ثانویه است و در واقع، وابستگی بشر به یک سلسله احتیاجات مادی و معنوی و تغییر دایم عوامل و وسایل رفع کننده این احتیاجات و کامل تر و بهتر شدن دایمی آنها به نوبه خود، یک سلسله احتیاجات جدید به وجود می آورد و سبب می شود مقتضیات محیط و اجتماع در هر عصر و زمانی تغییر کند و انسان الزاما خود را با مقتضیات جدید تطبیق دهد. با چنین مقتضیاتی، نباید و نمی توان نبرد کرد.¹⁹ بنابراین، انسان دارای جنبه هایی متغیّر است. از یک نظر، باید از اصول ثابتی پیروی کند، ولی در قسمت هایی هم باید از اوضاع متغیّری تبعیّت نماید.

وضعیت خاص انسان معاصر خاتمیت

از نظر استاد مطهّری، انسان معاصر خاتمیت از رشد و بلوغ عقلی لازم برای حفظ دین و جلوگیری از تحریف و ترویج آن برخوردار گشته و همین از عوامل مهم ختم نبوّت بوده است. ایشان می فرماید:

تنها در زمان ظهور خاتم الانبیا بود که بشر به مرحله ای رسید که می توانست ارث دوره گذشته خودش را برای دوره آینده حفظ کند و دانش جانشین نبوّت تبلیغی شود.²⁰

استاد با اشاره به آیات اول سوره علق، می فرماید:

این آیه تلویحا می فهماند که در عهد قرآن، وظیفه تعلیم و تبلیغ و حفظ آیات آسمانی به علما منتقل شده است و علما از این نظر، جانشین انبیا می شوند. این آیه اعلام بلوغ و استقلال بشریت در این ناحیه است. قرآن در سراسر آیاتش، بشر را به تعقّل و استدلال و مشاهده عینی و تجربی طبیعت و مطالعه تاریخ و تفقّه و فهم عمیق دعوت می کند. اینها همه نشانه های ختم نبوّت و جانشینی عقل و علم به جای وحی تبلیغی است.²¹

در جای دیگر، می فرماید:

بلوغ عقلی و علمی بشر و طلوع دوره توانایی وی در دریافت حقایق تمام معارف و قوانین الهی و حفط مواریث دینی و مبارزه با تحریف ها و بدعت ها و دعوت و تبلیغ و اشاعه دین، زمینه اصلی پایان یافتن پیامبری است.²²

منظور این است که یکی از وجوه نیاز انسان به دین دریافت معارف حقیقی درباره خداوند و جهان است. معرفی خداوند به انسان و دعوت به پرستش او و بیان اسما و صفات و رابطه او با جهان و انسان از اموری است که بشر با عقل خویش، قادر به درک کامل آن نیست و خداوند این حقیقت را، که تمام اهل کتاب در آن مشترکند، به این زبان اعلام می دارد که: «قُلْ یَا أَهْلَ الْکِتَابِ تَعَالَوْاْ إِلَی کَلَمَةٍ سَوَاء بَیْنَنَا وَ بَیْنَکُمْ أَلاَّ نَعْبُدَ إِلاَّ اللّهَ وَلاَ نُشْرِکَ بِهِ شَیْئا وَلاَ یَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضا أَرْبَابا مِن دُونِ اللّهِ فَإِن تَوَلَّوْاْ فَقُولُواْ اشْهَدُواْ بِأَنَّا مُسْلِمُونَ»(آل عمران: 64) اما با اینکه تمام ادیان در دعوت به توحید و نفی هرگونه شرک از ساحت ربوبی مشترکند، حجم و عمق معارف توحیدی اسلام قابل مقایسه با عهدین نیست. خوشبختانه در دنیای امروز، با دین پژوهی هایی که صورت گرفته، امکان چنین مقایسه هایی برای همگان فراهم شده است و این سخن دیگر صرفا یک ادعا نیست. کافی است کسی توحید اسلام را با سایر ادیان مقایسه کند. هنوز هم تثلیث و تجسّد یک حقیقت در سه چهره از حقایق ایمانی مسیحیت تلقّی می شود که جز با ایمان آوردن به حضرت عیسی علیه السلامنمی توان آن را فهمید!²³ درباره خدایی که در عهد عتیق معرفی می شود که عضبناک می شود و بعد پشیمان می شود، نیازمند استراحت است و صرفا بنی اسرائیل را یاری می دهد و به شدت اوصاف بشری دارد، مطالب فراوانی در کتب تاریخ ادیان یافت می شود.²⁴

واقعیت این است که ادیان پیشین به دلیل رشدنیافتگی بشر، پس از گذشت زمانی محدود، با تحریف کتب مقدّس و راه یافتن تأویلات و توجیهات احبار و رهبانیان، به شرک گراییدند و معارف نابی که توسط پیامبران در اختیار بشر قرار گرفتند در زیر خرافه جهالت و تحریف کم رنگ می شوند. اما با کتابت قرآن در زمان خود رسول اکرم صلی الله علیه و آله و اهتمام کامل مسلمانان به حفظ دستاورد وحی، عملاً زمینه های تحریف حقایق و معارف دینی از بین رفت و معارف عمیق و اصیل آسمانی در اختیار بشر قرار گرفت؛ معارفی عمیق و ذوبطون که کمال علم و فهم بشر به عمق آن نمی رسد و از طراوت آن نمی کاهد. این در حالی است که به اعتراف مسیحیت اناجیل چهارگانه با فاصله زمانی بیست تا هفتاد سال پس از به اصطلاح به صلیب کشیده شدن حضرت عیسی مسیح علیه السلام (!) نگاشته شدند و تدوین برخی از کتب عهد قدیم، که جزو کتب مقدّس یهود و مسیحیت هستند، به فاصله های زمانی دویست و یا سیصد سال پس از خروج از مصر بازمی گردد.

ویژگی های قوانین اسلام

دین اسلام ویژگی های منحصر به فردی دارد؛ اما در این میان، برخی از آنها به وضوح، مبیّن خاتمیت این دین هستند:

1. اتّکا به فطرت

قبلاً ذکر شد که یکی از اسرار وحدت گوهر ادیان الهی وجود فطرت مشترک در انسان هاست. از نظر استاد مطهّری، اسلام کاملاً منطبق با فطرت بشر و مشخصه های این اتّکا در چند زمنیه قابل بحث است:

الف. بها دادن به عقل و وارد کردن آن در حریم دین: عقل مهم ترین مشخصه و ویژگی آدمی است، تا جایی که آدمی در تعریف ماهوی، «حیوان ناطق» خوانده شده؛ یعنی مدرک کلیات و به قول اهل منطق، نطقْ صورت نوعیه و فصل حقیقی انسان است. به قول مولوی:

ای برادر! تو همه اندیشه ای مابقی خود استخوان و ریشه ای²⁵
سازگاری اسلام با عقل و به رسمیت شناختن آن در آموزه های خود، از رموز اساسی جاودانگی دین خاتم است. استاد می فرماید:

هیچ دینی مانند اسلام، با عقل پیوند نزدیک نداشته و برای او حق قایل نشده است. فقهای اسلام میان عقل و شرع رابطه ای ناگسستنی قایلند و آن را قاعده «ملازمه» می نامند. عقل در فقه اسلامی، هم می تواند خود اکتشاف کننده یک قانون باشد و هم می تواند قانونی را تغییر دهد و تحدید کند و یا آن را تعمیم دهد و هم می تواند در استنباط از سایر منابع و مدارک، مددکار خوبی باشد. حق دخالت عقل از آنجا پیدا شده که مقرّرات اسلامی با واقعیت زندگی سروکار دارد و اسلام برای تعلیمات خود، رمزهای مجهول لاینحل آسمانی قایل نشده است.²⁶

ب. رابطه علّی و معلولی احکام اسلام با مصالح و مفاسد واقعی: استاد در این باره می فرماید:

ویژگی دیگر اسلام، که به انطباق بیشتر آن با فطرت بشری انجامیده، این است که احکام آن با مصالح و مفاسد واقعی رابطه علّی و معلولی دارد و احکام از این نظر، درجه بندی می شوند. از سوی دیگر، وجود یک سلسله قواعد کنترل کننده، که در کتب فقهی تحت عنوان «قواعد حاکمه» مورد بحث قرار می گیرند، امکان تطبیق قوانین را با شرایط مختلف فراهم می آورد.²⁷

2. وضع خاص قانون گذاری در اسلام

فرض تناقض میان قانون و احتیاجات نو به نو آن گاه پا می گیرد که قانون به جای اینکه خط سیر را مشخص کند، به تثبیت شکل و ظاهر زندگی بپردازد و ـ مثلاً ـ وسایل و ابزارهای خاصی را که بستگی تام و تمام به درجه فرهنگ و تمدّن دارد، بخواهد برای همیشه تثبیت نماید. استاد در این باره می فرماید:

اسلام هرگز به شکل و صورت ظاهر زندگی نپرداخته است. تعلیمات اسلامی همه متوجه روح و معنا و راهی است که بشر را به آن هدف ها و معانی می رساند. اسلام هدف ها و معانی و ارائه طریق رسیدن به آن هدف ها و معانی را در قلمرو خود گرفته و بشر را در غیر این امر آزاد گذاشته و به این وسیله، از هرگونه تضادی با توسعه و فرهنگ پرهیز کرده است.²⁸

در جای دیگر می فرماید:

رسالت پیامبر اسلام با همه رسالت های دیگر این تفاوت را دارد که از نوع قانون است و نه برنامه؛ قانون اساسی بشریت است و مخصوص یک اجتماع تندرو و یا کندرو یا راست رو یا چپ رو نیست.²⁹

اسلام برای احتیاجات بشر قوانین ثابت، و برای اوضاع متغیّر وضع متغیّر پیش بینی کرده است. استاد در این زمینه می فرماید:

نظامی که انسان باید به غرایز خود بدهد که «اخلاق» نامیده می شود، نظامی که باید به اجتماع بدهد، «عدالت» خوانده می شود. رابطه ای که باید با خالق خود داشته باشد و ایمان خود را تجدید و تکمیل کند، «عبادت» نامیده می شود. از قبیل امور ثابتی است که اسلام به عنوان احتیاجات ثابت و دایم بشر، قوانین ثابت و لایتغیّری برای آنها در نظر گرفته و از طرفی، برای احتیاجات متغیّر، وضع متغیّری به این صورت در نظر گرفته که این اوضاع متغیّر را با اصول لایتغیّر مربوط کرده و آن اصول ثابت در هر وضع جدیدی، قانون فرعی خاص و متناسبی تولید می کند.³⁰

3. باز بودن باب اجتهاد

استاد مطهّری «اجتهاد» را موتور مولّد اسلام می داند و علما و مجتهدان واقعی را رکن خاتمیت و به منزله مهندسان اداره کارخانه عظیم اسلام برمی شمارد. ایشان می فرماید:

وظیفه دیگر علما غیر از وظیفه حفظ مواریث انبیا که از حیث اهمیت، کمتر از آن وظیفه نیست، عبارت است از: جزئیات را بر کلیات منطبق کردن، فروع را بر اصول تطبیق دادن و برگردانیدن که نام آن «اجتهاد» است.³¹

در واقع، بدون در نظر گرفتن اجتهاد، آن بخش از نیازهای ثانویه بشر که با تغییر شرایط زمان و مکان تغییر می کند، برای همیشه بی پاسخ باقی می ماند و چنین دینی هرچند در اصول خود کامل باشد، اما خاصیت دوام و بقا در طول اعصار و زمان های مختلف را از دست خواهد داد. اجتهاد و تکاپوی فکری بشر بر اساس اصول و قواعدی معیّن و با مراجعه به منابع دینی، امکان تطبیق اسلام را با مقتضیات زمان و مکان فراهم می آورد و بخشی از فلسفه خاتمیت ـ در واقع ـ رسیدن بشر به آن میزان از رشد و بلوغ عقلی و فکری است که این وظیفه را خودش بتواند به عهده بگیرد. بنابراین:

یک طرح به شرط فطری، جامع و کلی بودن، و به شرط مصونیت از تحریف و تبدیل و به شرط حسن تشخیص و تطبیق در مرحله اجرا، می تواند برای همیشه، رهنمون و مفید و مادر طرح ها و برنامه ها و قوانین جزئی بی نهایت واقع گردد.³²

نتیجه

طبق تحلیل بالا، اجتهاد شرط جاودانگی اسلام است و به نظر می رسد اجتهاد مختصّ حوزه احکام فرعی نیست؛ زیرا ادعا این است که اسلام خطوط کلی برنامه سعادت بشری در همه محورهای چهارگانه ارتباط با خدا، خود، دیگران و طبیعت را در اختیار انسان گذارده است. بنابراین، اسلام فقط در احکام فرعی خلاصه نمی شود. در بخش عقاید حقّه، که اسلام به انسان ها معرفی کرده، سؤالات متفاوتی در هر عصر و زمان مطرح می شوند که نیازمند تبیین و پاسخ گفتن هستند و باید مجتهدان با ارجاع به اصول اسلام، مسائل را تبیین کنند. در بحث اخلاقیات و معرفة النفس و رابطه آن با مسائل روان شناسی تجربی و تعیین خطوط و قواعد حاکم بر این علوم، نیازمند مجتهدانی آشنا با مبانی دین و یافته های جدید هستیم. در بخش عدالت اجتماعی، که در قرآن کریم جزو اهداف پیامبران معرفی شده و استاد نیز بدان استناد می کند، با توجه به تحوّلات و تغییرات اقتصادی نظام کنونی جهانی و ارتباطات پیچیده صنعتی، نیازمند ارجاع مسائل مستحدثه به اصول و کلیات دین هستیم. و اگر ادعا جامعیت دین اسلام است ـ که هست ـ باید توانایی ذاتی اسلام در هدایت و به سعادت رساندن انسان ها با همّت مجتهدان توانا به فعلیت درآید. این مهم به عهده حوزه های علمیه است. اکنون حقّانیت فریادی که بیش از 28 سال پیش استاد مطهّری در بحث «تخصصی شدن اجتهاد» سردادند بیش ازهمیشه احساس می شود.³³

• پى نوشت ها

  1ـ امام فخر رازى، محصّل افکار المتقدّمین و المتأخرّین، رجعه و قدّم و علّق علیه طه عبدالرؤف سعد بیروت، دارالکتب العربى، بى تا، الرکن الرابع، ص 301.

  2ـ سید محمّدحسین طباطبائى، المیزان فى تفسیر القرآن قم، جامعه مدرسین، بى تا، ج 16، ص 325 / فضل بن حسن طبرسى، تفسیر مجمع البیان، ترجمه حسین نورى و محمد مفتح (بى جا، نشر فراهانى، بى تا)، ج 2، ص 134 / سید عبدالحسین طیّب، اطیب البیان (قم، بنیاد فرهنگ اسلامى، 1352)، ج 10، ص 509 / ناصر مکارم شیرازى و دیگران، تفسیر نمونه (تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1362)، ج 17، ص 347 (در اینجا، به اختصار، درباره «قوانین ثابت و متغیّر» بحث شده است.)

  3ـ امام فخر رازى، پیشین، ص 303. در این باره، امام فخر رازى مى گوید: هرچند درباره تک تک معجزات تواتر حاصل نشود، ولى در این باره که پیامبر معجزه دارد، تواتر حاصل است.

  4ـ ابوالحسن شعرانى، ترجمه و شرح کشف المراد فى شرح تجریدالاعتقاد، تهران، کتابفروشى اسلامیه، 1351، ص 481.

  5ـ مرتضى مطهّرى، جامعه و تاریخ تهران، صدرا، 1357، ج 5، ص 183ـ185.

  6ـ علاقه مندان مى توانند بحث هاى تفصیلى را در کتب مربوطه پیگیرى کنند. (ایان باربور، علم و دین، ترجمه بهاءالدین خرّمشاهى «تهران، مرکز نشر دانشگاهى، 1362»، مقدّمه، ص 1.)

  7ـ مرتضى مطهّرى، وحى و نبوّت،چ دومقم،صدرا،بى تا،ص 37.

  8ـ همو، انسان و ایمان، صدرا، بحث «رابطه علم و ایمان».

  9ـ همو، علل گرایش به مادّیگرى، چ دهم، بى جا، صدرا، بى تا، ص 77 و 87.

  10ـ همو، ده گفتار قم، اسلامى، بى تا، ص 119 بحث «فریضه علم».

  11ـ مهدى بازرگان، آخرت و خدا تهران، رشاد، 1377، ص 28ـ30 بحث «هدف بعثت».

  12ـ مرتضى مطهّرى، خاتمیّت بى جا، صدرا، 1367، ص 34.

  13ـ همو، مجموعه آثار، چ چهارم تهران، صدرا، 1377، ج 4، ص 349.

  14ـ همو، خاتمیّت، ص 62.

  15ـ همو، ختم نبوّت بى جا، صدرا، بى تا، ص 39.

  16ـ همان، ص 18.

  17ـ همان، ص 20.

  18ـ همان، ص 26.

  19 و 20ـ همان، ص 50.

  21ـ همان، ص 48.

  22ـ همان، ص 87.

  23ـ ر.ک. ط. میکائیلیان، در جست وجوى حقیقت، ص 27 «تثلیث اقدس».

  24ـ ر.ک. جان بى. ناس، تاریخ جامع ادیان، ترجمه على اصغر حکمت، بخش «یهود».

  25ـ مولانا جلال الدین محمد مولوى بلخى، مثنوى معنوى.

  26ـ مرتضى مطهّرى، ختم نبوّت، ص 77.

  27ـ همان، ص 85.

  28ـ همان، ص 78.

  29ـ همان، ص 26.

  30ـ همان، ص 79.

  31ـ مرتضى مطهّرى، خاتمیت، ص 107.

  32ـ همو، ختم نبوّت، ص 37.

  33ـ همو، ده گفتار، ص 81.