معرفت

فلسفه ویتگنشتاین (قسمت اول)

علیرضا قائمی نیا

1. اهمیت فلسفه ویتگنشتاین

فلسفه ویتگنشتاین (188.1951) ludwig Wittgenstein نقش بسزائی درشکل گیری فلسفه های حاکم بر غرب معاصر داشته و نقطه عطفی در تحولات فکری اروپائیان بحساب می آید و حاکی از بحران خاص تفکر فلسفی در قرن حاضرمی باشد، نظریات وی از فلسفه «اتمیسم منطقی ((Logical Atomismراسل نشأت گرفته و جهت معیّنی رادر حوزه این فلسفه ترسیم می کند، البته علاقه میان راسل و ویتگنشتاین قدری پیچیده می باشد که راسل دراین علاقه فکری نقشهای گوناگون و متناقضی راایفاءنموده است: نخست راسل نقش استادی وافاده کننده را بازی می کند که در مقابل ویتگنشتاین شاگرد و استفاده کننده است. دومین نقش راسل نقش دوست مشفق است و سومین نقش وی نقش دشمنی و مخالفت می باشد البته دو نقش اولی با ظهور «رساله منطقی فلسفی» (Logico_Philosophicus Tractutus) پایان یافته ونقش اخیر تا اخر ادامه یافته است.

اهمیت فلسفه ویتگنشتاین از سه جهت می باشد:

1. نظریات وی ترسیم کننده خط اصلی گرایش «فلسفه علیه فلسفه» می باشد: البته این گرایش در افکار بسیاری از اندیشمندان غرب مانند راسل و مور ((G. Mooreبوده و هر کدام بنحوی در مقابل متافیزیک موضع خصمانه اتّخاذ کرده اند، اما گرایش ویتگنشتاین بطور کلی متفاوت است زیرا آنها نوعاً با خطوط و روشهای معینی از متافیزیک عناد ورزیده اند اما با متافیزیک بطور عمومی عنادی نداشته اند نئورئالیسم راسل ومور جنبشی علیه ایده آلیسم بود ویتگنشتاین هم دراین جنبش سعی بلیغ داشته ولی در نهایت این سعی نه تنهابه ویران کردن ایده آلیسم بلکه به ویرانی کل متافیزیک انجامیده است، «تیغ اکام» سعی می کرد تمام زیاده ها را از فلسفه حذف کند اما نظر ویتگنشتاین درباره لغت تبری شد که با آن درخت فلسفه از ته کنده می شد¹، ویتگنشتاین که می خواست ویرانگر فلسفه سنتی باشد شاید بی آنکه خودش بخواهد بنیانگزار متافیزیک نوینی شد که در آن تمام بحرانها و کمبودها و تضادهای فکری انسان متعلق به غرب منعکس است. لذا نظریات وی را بایستی «متافیزیک علیه متافیزیک» نامید.

2. اهمیت دیگر فلسفه ویتگنشتاین از جهت تأثیری است که در تشکیل و گسترش نئوپوزیتیویسم حلقه وین، و پوزیتیویسم منطقی دارد. خود وی از اعضاء حلقه وین نبود اما ارتباط وی با این حلقه از دو طریق بود یکی از طریق «شلیک» ((Moritz Schlick و «وایزمان» ((Friedrich Waismanو دیگر از طریق رساله «منطقی فلسفی».

3. اهمیت دیگرفلسفه ویتگنشتاین بخاطر فلسفه تحلیلی ((Analytical Philosophyیا فلسفه زبان می باشد که از دهه سوم به بعد قرن حاضر در آکسفورد پدید آمد زیرا این مکتب نظریات اساسی خود را مدیون ویتگنشتاین است. ²

حال به بیان ونقد قسمت عمده نظریات ویتگنشتاین می پردازیم: تفکرات فلسفی ویتگنشتاین را به دو مرحله تقسیم می کنند نخست مرحله ای که در رساله «منطقی فلسفی» تبلور یافت و دوم مرحله ای که در آن کتاب «پژوهشهای فلسفی» ظاهر می شود. ما هم نخست نگاهی اجمالی بر نخستین مرحله از تفکر او داریم و سپس گذری بر بنیادی ترین محتویات «پژوهشهای فلسفی» وی خواهیم کرد:

2. نظری براصول کلی «رساله منطقی. فسلفی»

این نوشته بسیار کوتاه می باشد که دراصل از هشتاد و چند صغحه تجاوز نمی کند³ و: «به صورت مجموعه ای از کلمات قصار است درک معنی آن مشکل است و هنوز برسراینکه چگونه باید خوانده شود توافق حاصل نیست» راسل هم مقدمه ای برترجمه انگلیسی آن دارد که ویتگنشناین آنرانپسندیده است. این رساله دارای هفت تز کلی است و نیز مشتمل بر شرحهایی است که با نظام اعشاری ترتیب یافته است این هفت تز⁴ عبارتند از:

1. عالم مجموع همه چیزهائی است که واقعیت دارد.

( (Die Welt ist alles, was der fall ist

2. آنچه که وضع واقع است (یعنی امر واقع) وجود وضعیت چیزهاست.

(l istdie Tatsachen ist das Bestehen Von Sachverhalten)

تصویر 3. منطقی امور واقع، اندیشه است.

(Das logische Bild der Tatsacshen ist der Gedanke)

4. اندیشه همان گزاره معنی دار است.

( (Dea Gedanke ist der sinnvolle satz

5. گزاره تابع (یافونکسیون) ارزش (یا حقیقت) جمله های ابتدائی است.

( (Der satz ist die wahrhits funktion der Elementarsatze

6. صورت کلی تابع ارزش (یافونکسیون حقیقت) این است:

7. آنچه درباره اش نمی توان سخن گفت، باید درباره آن سکوت کرد.

(ber mus man Wovon man nicht spcechen kann,dar schweigen )

مطالب اصلی پیرامون این رساله رادر نکات زیر مطرح می کنیم:

1. ویتگنشتاین بابنیاد نهادن روشی تازه در تحلیل زبان می خواهد بگویدکه طرح مسائل فلسفی بر پایه بد فهمی از منطق زبان خودمان می باشد: «زیرابه عقیده او مسائل متافیزیک تنها نتیجه بدفهمی ما از زبان و کاربرد نادرست جمله های زبان، درباره مفاهیم و چیزهائی است که بیرون از مرزهای آن جا دارند. یابه دیگر سخن، منطق زبان فقط می تواند از چیزهای معینی ودرباره مفاهیمی معین سخن بگوید درحالیکه مسائل متافیزیک بیرون از مرزهای زبان اند و بدینسان به پهنه چیزهای ناگفتنی یابر زبان نیآمدنی تعلق دارند. براین پایه، ویتگنشتاین معتقداست، که مرزهای زبان ما، همان مرزهای جهان ما هستند، یا به تعبیری دیگر جهان تنها تا آن اندازه وتاجایی وجود دارد که می تواند در قالب زبان ما گنجانیده شود. در این باره خودش می گوید: «مرزهای زبان من، یعنی مرزهای جهان من» بنابراین ویتگنشتاین در جستجوی بنیادهای زبان است». ⁵

فلسفه ویتگنشتاین ازاین حیث خیلی به فلسفه کانت شباهت دارد همانطوری که کانت می خواست نقد تحلیلی فکرانسان را انجام دهد ویتگنشتاین می خواهد نقد تحلیلی زبان بشر رابر عهده گیرد او نیز مانند کانت عقیده دارد که فلاسفه اغلب من غیر عمد از حدود تجاوز می کنند، و مهملات ظاهر فریبی به هم می بافند که هر چند به نظر می آید که معنی دارد، اما در واقع بی معنی است می خواهد موضع دقیق خطی راکه کلام مستعمل را از کلام مهمل جدا می سازد پیدا کند تا مردم آنرا بشناسند و از تجاوز از آن اجتناب ورزند». ⁶

راسل در مقدمه ای که برترجمه رساله منطقی. فلسفی نوشته چنین گفته است: ⁷

در رابطه با لغت مسائل گوناگونی هست:

نخست: مسئله ای است درباره آنچه که در ذهنهای ما، هنگامی که لغت را بکار می بریم و قصد می کنیم که با لغت مقصودی را برسانیم، رخ می دهد و این مسئله متعلّق به روانشناسی است.

دوم: مسئله ای است در رابطه با علاقه موجود بین افکار و الفاظ و جمله ها و بین چیزی که الفاظ و جمله ها به آن اشاره می کند و یا دلالت می کند و این مسئله متعلق به نظریه شناخت «شناخت شناسی» است.

سوم: مسئله ای است در بکارگیری جمله ها برای اینکه از صدق «راستی» تعبیر بیاورد و آنرا بدیگران منتقل سازد بیشتر از آنچه کذب منتقل کند این مسئله هم متعلق به علوم خاصی است که درباره موضوعاتی بحث می کند که این جمله ها در قلمرو آن موضوعات هستند.

چهارم: این مسئله در رابطه با لغت مطرح است که «چه علاقه ای بایستی واقعی (مثلاً جمله) رابه واقعی دیگر مرتبط سازد بصورتی که ممکن باشد واقع نخست رمز برای واقع دوم باشد. این سؤالی که اکنون مطرح کردیم یک مسئله منطقی است، و آقای ویتگنشتاین به بررسی همین سؤال پرداخته است».

2. وی در نخستین تزش می گوید که عالم مجموع تمام چیزهایی است که واقعیت دارد، وی به پیروی از اتمیسم منطقی راسل جهان را نه کلیتی از اشیاء بلکه کلیتی از وقایع می داند میان شی ء «یا عین» و واقع (Fact) تمایز هست، وقتی می گوییم: «این کتاب بر روی میز است»، قرار داشتن این کتاب بر روی میز امر واقع است، اما خود کتاب و خود میز امر واقع نیست بلکه کتاب و میز شی ء هستند و مراد از اینکه عالم مجموع همه وقایع است نه اشیاء، واقع بهمین معناست. درعالم وقایعی که ویتگنشتاین تصورمی کند:قلمی که دردست دارد می نویسد وکاغذی که برروی آن می نویسد وصندلی که برروی آن نشسته است همه شی ءاند، اماهریک ازاین اشیاء به نوبه خود به اجزایی تحلیل می شوند که هریک از آن اجزاء نیزیک شی ءاند، فرض می کنیم یک فیزیکدان درآزمایشگاه یک اتم را به اجزاء اولیه اش تجزیه کرده باشد یکی از این اجزاء را «­X» می نامیم این X هرچند یک ذره جدا و مستقل درذات می باشد اما «عالم» (Die Welt)(d) نیست، هر چقدر هم که کوچک باشد، مگر اینکه در متنی با دیگر اشیاء ملاحظه شود، مثلاً در طرف راست یا چپ جزء دیگر باشد، یا از جزء دیگر بزرگتر باشد. لذا وی میان شی ء و واقع فرق می گذارد، واقع واحد هم مجموع اشیایی است که با یکدیگر ارتباط پیدا کرده اند از همین وقایع هم عالمی که انسان در آن زندگی می کند تکوّن می یابد، زبان هم بنظر وی می خواهد چنین عالمی را تصویر کند.

3. بنیاد زبان در نظر وی چیزی نیست جز جمله (Satz) و چنانچه خودش می گوید: «همه وظیفه اوعبارت است ازتوضیح ماهیت جمله ها» ⁸ البته در استعمال کلمه آلمانی (Satz) جمله در نوشته های وی تشویشی بنظر می رسد و در استعمال آن هماهنگی وجود ندارد، ما معمولاً میان جمله وگزاره «قضیه» فرق می گذاریم: جمله ساخت و ترکیب لفظی است که الفاط در آن به نحو خاصی ترکیب یافته ودارای مفاد ((Der sinnمعینی است اما گزاره ترکیب تامی است که دارای دلالت خارجی (Die Bedeutung)(d) می باشد «یا بهتر است بگوییم حیثیت حکایت واشاره دارد»، برای اینکه فرق این دو معلوم شود می گوییم که: عبارت فارسی «باران می بارد» وعبارت انگلیسی «­It is raining» و... همه جمله اند اما همه این جمله ها با مرادف هایشان در زبانهای دیگر تعبیر از یک گزاره هستند یعنی از نظر منطقی در اینجا گزاره هائی «بصورت جمع» نداریم که یکی موصوف به فارسی بودن و دیگری انگلیسی بودن و... باشد، بلکه در تمام این موارد فقط یک گزاره داریم که موصوف به صدق و کذب است اما در اینجا جمله هایی «بصورت جمع» داریم که هر کدام وصف خاصی «انگلیسی،فارسی... » دارند، خود این جمله ها موصوف به صدق و کذب نیستند چون با خارج مقایسه نشده اند لذا نمی شود پرسید آیا جمله انگلیسی «­It is raining» صادق است یا کاذب؟ موصوف به صدق و کذب فقط گزاره می باشد نه جمله، البته جمله ها به معنای دیگری موصوف به صدق یاکذب می شوند، بدین نحوه که وقتی سؤال می کنیم جمله مذکور صادق است یا نه، منظورمان این است که آیا بر طبق قواعد دستوری ساخته شده و مطابق آن می باشد یا نه، و این معنا در حوزه کار ادیب و لغوی می باشد.

اما ویتگنشتاین کلمه آلمانی «Satz» مرادف انگلیسی ­«Sentence» را گاهی به معنای گزاره (Proposition)(E) بکار می برد مثلاً وقتی گزاره بدوی (Elementarsatz) را بکار می برد «که راسل اصطلاح (Atomic proposition) را برای آن انتخاب کرده است، معنی آن دانسته خواهد شد»، کلمه «Staz» را در مورد چیزی بکار می برد که دارای دلالت خارجی است «یعنی حیثیت حکایت دارد» و برای بار دیگر این کلمه را بکار می برد تا دلالت کند بر چیزی که دارای مفهوم است و یا بر چیزی که مرکب از مجموع کلماتی است که دارای ترکیب خاصی است ولی به معنایی در خارج اشاره ندارد «یعنی حکایت از ماوراء نمی کند». ⁹

4. ساده ترین عنصر تشکیل دهنده جمله اسم است و هر اسمی در برابرش یک موضوع (Gegenstand)(d) دارد، در شماره 3/203 چنین می نویسد¹⁰: اسم بر موضوع «شی ء» دلالت می کند و موضوع همان معنای اسم است. موضوع هم چیزی است که در نهایت تحلیل به آن می رسیم و ساده ترین شی ء می باشد، «این موضوعها در نزد راسل به صورت افراد ((Individualsظاهر می شوند»، به عقیده وی موضوعها جوهر جهان را می سازند و بنابراین خودشان نمی توانند مرکب «یا برنهاده» باشند.

از ترکیب موضوعها به وضعیت اشیاء می رسیم، ویتگنشتاین برای وضعیت اشیاء کلمه ((Sachverhaltرا بکار برده که راسل آنرا به ((Atomic factترجمه کرده است. ¹¹ وضعیت چیزها یا واقع اتمی عبارتست از واقعی که قابل تجزیه به وقایع دیگر نباشد، در مقابل واقع اتمی که به وقایع دیگر تجزیه ناپذیراست «وضع واقع» یا «امر واقع» قرار دارد که خود مرکب از دویا چند واقع اتمی می باشد، برای وضع واقع هم او کلمه ((Tatsacheرا بکار برده که راسل به ((Melecular factترجمه کرده است. برای مثال: «رفتن من به تهران یا رفتن من به کرج» وضعیت اشیاء «یا واقع اتمی» نیست، بلکه مرکب از دو واقع اتمی: «رفتن من به تهران» و «رفتن من به کرج» می باشد. از اینجا تز دوم وی نیز معلوم می شود که: «آنچه که وضع واقع است «یعنی امر واقع» وجود وضعیت چیزهاست».

5. زبانی که ویتگنشتاین از آن بحث می کند زبان ایده آل و کاملی است که صرف نظر از زبان خاصِ متکلم به آن زبان، قدرت توصیف وقایع را دارد ¹²، برای اینکه این مطلب روشن شود این سؤال را مطرح می کنیم که نقش زبان یا کلام چیست؟ به نظر او لغت و کلام تصویر یا نمودار امور واقع است یعنی زبان تصویر اشیاء نیست بلکه تصویر ترکیب اشیایی است که مقوّم امر واقع هستند، گرچه راسل قبل از وی، وجود رابطه تناظر میان گزاره و واقع را بیان کرده ولی ویتگنشتاین به نکته ای متوجه بوده است که راسل از آن غافل بوده، وآن اینکه: «گزاره ها اسمهایی برای وقایع نیستند» ¹³ زیرا وظیفه گزاره «یا زبان بطور وسیع» تصویر واقع است، اما وظیفه اسم تسمیه «نامیدن» است یعنی برای نامیدن اشیاء بکار می رود، در مورد رابطه گزاره با واقع دو حالت اساسی داریم: یا گزاره صادق است و یا کاذب، اما در مورد رابطه اسم با مسمایش فقط یک حالت داریم و آن اینکه اسم برای مسمایش است و در غیر اینصورت صرف لفظی بدون معنا خواهد بود، اما گزاره با کاذب بودن عنوان گزاره را از دست نمی دهد زیرا وظیفه گزاره تصویر واقع است. نتیجه این سخن این است که ما فقط حق داریم یکی از دو شق را اختیار نماییم: «یا شی ء را تسمیه کنیم و یا امر واقع را تصویر نماییم».

6. گزاره هائی که «وضع امور» (یا وضعیت اشیاء) را تصویر می کنند ویتگنشتاین گزاره های بدوی «یا ابتدائی» ((Elementarsatzمی نامد «راسل گزاره اتمی می نامد ((Atomic Propositionواقع اتمی قابل تجزیه به وقایع دیگر نبود و گزاره بدوی قابل تجزیه به گزاره های دیگر نیست، و چنانکه در تحلیل واقع اتمی به موضوع یا شی ء می رسیم در تحلیل گزاره بدوی به اسم می رسیم، در تحلیل گزاره ها هم به گزاره بدوی می رسیم که از پیوند بی واسطه اسمها تشکیل می شود. امر واقع خود از دو یا چند واقع اتمی تشکیل می شود، در برابرش هم گزاره مولکولی((Melecular Proposition)(Eقرار دارد که از دو یا چند گزاره بدوی تشکیل شده است.

7. قائل شدن به اینکه گزاره تصویر واقع است، تصدیق ضمنی بوجود شباهت و امر مشترک میان گزاره و واقع را در بر دارد، زیرا اگر گزاره تصویر و صورتی از واقع ارائه می دهد، باید بین اینصورت و ذی الصوره «یا چیزی که گزاره منعکس می کند» امر مشترکی باشد، این امر مشترک و وجه شباهت چیست؟ گفتیم وضع امور ترکیبی است از اعیان «اشیاء»، تصویر وضع امور هم ترکیب اسامی خواهد بود هراسمی مسمّایی دارد و هر شی ء «یا موضوع» اسمی مطابق خود دارد، ویژگی امر واقع این است که اشیاء در آن بصورت خاصی ترکیب یافته اند، ولی ویژگی گزاره این است که درآن اسمهای اشیاء بصورت خاصی ترکیب یافته اند، یعنی شباهت میان گزاره و وضع واقع در نحوه ترکیب عناصر درونی می باشد، نحوه ترکیب اسمها صورت منطقی گزاره نامیده می شود، پس واقع و گزاره دارای صورت منطقی واحدی هستند.

راسل در مقدمه اش می گوید¹⁴: برای اینکه گزاره واقع معینی را تصویر کند، بایستی ترکیب لغت هر جور که باشد. بین ساخت گزاره و ساخت واقع چیز مشترکی باشد. این مطلب به ظن قوی بحث اساسی در نظریه ویتگنشتاین می باشد. و این چیز که بایستی مشترک میان گزاره و واقع باشد. ویتگنشتاین چنین نظر دارد که به نوبه خودش نمی تواند شی ء در لغت باشد. آن چیزی است، که بنابر تعبیر وی، خود بخود تجلّی می کند و از آن خبر داده نمی شود زیرا هرچه ممکن باشد درباره آن گفتن، محتاج به خود ساخت خواهد بود.

زبان و لغت که درطی تاریخ تحول و رشد یافته است چنان دارای ابهام و پیچیدگی شده است صورت منطقی آنرا نمی توان به سادگی تشخیص داد و بایستی به یاری تحلیل های فلسفی آنرا کشف نمود، بارزترین مثال برای این نوع تحلیل هادرن نظر ویتگنشتاین در گزاره هائی مانند: «دایره مربع وجود ندارد» می باشد که راسل در نظریه وصفهای خاص اش(Theory of definite Descriptions) به تحلیل آن پرداخته است، راسل در این نظریه اش برای گریز از فرض وجود موضوعاتی از قبیل «دایره مربع» این گزاره رابه سه گزاره تحلیل می کند و در این تحلیل دیگر «دایره مربع» موضوع نیست، آن وقت نتیجه می گیرد که ساخت دستوری (Grammatical structure) با ساخت منطقی (Grammatical structure) تفاوت دارد و چه بسا چیزی که در ساخت دستوری در جای موضوع بوده، ولی در ساخت منطقی تغییر موضع داده و در جای موضوع قرار نگیرد. در اینجا هم می بینیم که ویتگنشتاین سخت تحت تأثیر نظرات راسل بوده است. در ذیل شماره (4/0031) چنین می گوید: ¹⁵ «فضل راسل در این است که روشن کرده است، صورت منطقی ظاهر گزاره، ضروری نیست که صورت حقیقی آن باشد».

8. به نظر ویتگنشتاین صورت منطقی فقط قابل ارائه است، نه قابل بیان به لفظ، زیرا هرگزاره وضع معینی از امور را خبر می دهد، لذا باید دارای همان صورت منطقی باشد که در واقع هست، و برای اینکه ببینیم گزاره ای صادق است یا نه، بایستی با واقعی مطابق هست یا نه، ولی برای سنجش آن با واقع بایستی نخست معنای آنرا بفهمیم، از اینرو هیچ گزاره ای نمی تواند از معنی خود خبر بدهد یعنی نمی تواند چیزی درباره صورت منطقی اش بگوید. البته ویتگنشتاین ادّعائی بیش از این دارد و می گوید که نه تنها هیچ گزاره ای نمی تواند درباره صورت منطقی خودش چیزی بگوید، بلکه هیچ گزاره دیگری هم نمی تواند درباره صورت منطقی آن چیزی بگوید.

گفتیم صورت منطقی با تحلیل های فلسفی روشن می شود و کار فلسفه همین است، امّا این بدین معنی نیست که فلسفه می تواند صورت منطقی را بیان کند، بلکه بدین معناست که فلسفه می تواند صورت منطقی را مکشوف سازد. در این جا تمایزی میان راسل و ویتگنشتاین می بینیم، چه راسل در تحلیل گزاره «دایره مربع وجود ندارد» می خواهد بگوید که صورت منطقی را بیان کرده است ولی به نظر ویتگنشتاین راسل و یا هر فیلسوف دیگری نمی تواند صورت منطقی گزاره را بیان کند، این وظیفه از عهده زبان خارج است. راسل در مقدمه اش در این باره چنین می گوید: ¹⁶

«... و بعد از هرچیز، ویتگنشتاین بحثهای طولانی درباره چیزی می کند که نمی توان آنرابه لفظ آورد، و بدین طریق به خواننده شکاک خودش الهام می کند که ممکن است در این سلسله مراتب لغات، یا از راه دیگر منفذ و مفرّی باشد. » این اصل بر کتاب فلسفی خود وی هم سایه می افکند: «خود ویتگنشتاین هم تصدیق دارد که در کتابش چیزهای غیر قابل بیان لفظی راگفته است، ولی می گوید که با این حال کتاب مزبور دارای غرض و مقصودی است که باید از آن استفاده کرد و سپس به دور افکند، یعنی مثل نردبان است که بعد از صعود به بام مقصود، باید آنرا به یک سو انداخت» ¹⁷

9. مطلب دیگری که ویتگنشتاین از آن صحبت کرده،تابع یا فونکسیون حقیقت ((Wahrheits Fanktionمی باشد. این تابع در یک گزاره ساده مانند عبارت است از گزاره ائی که صدق و کذب آن، تنها بوسیله صدق و کذب تعیین می شود، یا بعنوان مثال دیگر نقیض چنین نیست تابع حقیقتِ می باشد، زیرا صدق و کذب آن تنها بوسیله صدق و کذب تعیین می شود، تز پنجم وی این بود که: «هر گزاره ای تابع ارزش جمله های بدوی «یا ابتدائی» است» هر چند واحد منطقی کلام گزاره بدوی است، ولی بیشتر گزاره هائی که در کلام بکار می رود گزاره های بدوی نیستند، ولی این گزاره ها هم تابع حقیقت گزاره های بدوی هستند که این گزاره ها را تشکیل داده اند. مثلاً گزاره: «کتاب روی میز و صندلی کنار میز است» گزاره بدوی نیست، ترکیب عطفی دو گزاره بدوی «کتاب روی میز است» و «صندلی کنار میز است» می باشد اگر این دو گزاره با هم صادق باشند این گزاره که ترکیب عطفی است نیز صادق خواهد بود و در غیر اینصورت صادق نخواهد بود، در نظر ویتگنشتاین اگر ما بتوانیم پیوندها وساخت درونی دو گزاره را بیابیم، می توانیم دریابیم که یک پیوند منطقی میان این دو گزاره هست و دیگر نیاز به شناخت اصول منطقی دیگر نداریم، برای این هدف وی جدولهای ارزش رابکار می برد.

10. ویتگنشتاین گزاره ها را به سه نوع تقسیم می کند: نخست گزاره هائی هستند که همیشه صادق اند، یعنی به ازاء هر ارزشی که به گزاره های بدوی تشکیل دهنده آن داده میشود، صادق است مانند گزاره: «باران می آید یا باران نمی آید»، که بصور تنقیض می باشد جدول ارزش آن چنین است:

این گزاره ها را همانگونه «یا همیشه برقرار، یا تحصیل حاصل، یا تکراری «Tautologie» می نامد، تمام گزاره های منطق و ریاضیات از این قبیل اند، زیرا این قضایا با واقع سروکار ندارند، در واقع یا باران می بارد یا باران نمی بارد، اما «باران می بارد یا نمی بارد» در واقع نیست بلکه یک نحوه وجود منطقی است و لذا همیشه صادق است، به بیان دیگر: این گزاره همه احتمالات واقع را جمع کرده و لذا همه احتمالات با هم در خارج نیستند، به همین جهت صدق این گزاره ها مستقل از واقع می باشد و لازم نیست برای تحقیق از صدق آن به تجربه رجوع کرد، همچنین گزاره های ریاضی هم چیز جدیدی برای مانمی دهند،مثلاً در 2 + 2= 4 بعد علامت تساوی همان قبل اش می باشد و از اینرو تحصیل حاصل می باشد.

دوم گزاره هائی هستند که همیشه کاذبند مانند: «باران می بارد و نمی بارد» که بصورت نقیض 8 می باشد جدول ارزش آن چنین است:

اینها را گزاره های تناقض(Kontradiktion) می نامند. چنین گزاره ای هم اصلاً حکمی درباره واقع نمی دهد.

سوم: گزاره هائی هستند که گاهی صادق و گاهی کاذبند، اینها گزاره های محتمل(Kontingent) هستند، مانند اینکه: «باران می بارد یا هوا آفتابی است»، که بصورت 7 می باشد و جدول ارزش آن چنین است:

«ویتگنشتاین می گوید قضایایی درباره واقعیت،به ضرورت صادق یا کاذب نیستند و قضایایی که به ضرورت صادق یاکاذب باشند،خبری درباره واقعیت امورنمی دهند« ¹⁸

«به عقیده او، قضایا یا جمله های اصیل فقط به ما می گویند که چیزها یا امور چگونه اند، اما نه اینکه چگونه باید باشند. بدینسان ضرورتی وجود ندارد. ضرورت تنها در قالب همانگونه های منطقی و همچنین معادلات ریاضی یافت میشود، در حالیکه هیچ یک از این دو دسته چیزی درباره جهان به ما نمی آموزند. ویتگنشتاین تنها در چارچوب منطقی معتقد به ضرورت است. و به گفته خودش: «بیرون از منطق، همه چیز تصادفی است» (6/3) وی از اینجا نتیجه می گیرد که به هیچ نحوی نمی توان از وجود یک وضعیت اشیاء، وجود وضعیت اشیاء دیگری را که کاملاً با آن مختلف است، نتیجه گرفت. زیرا «یک پیوند علت و معلولی که چنین استنتاجی را توجیه کند، وجود ندارد» (5/1361)، زیرا اعتقاد به پیوند علت و معلولی، در واقع یک خرافه است. براین پایه،به عقیده او، شناخت آدمی نمی تواند آینده را، یا هیچ رویدادی در آن پیشگوئی کند، زیرا چنانکه می گفت، پیوند ضرورت تنها در قضایای منطقی یافت می شود، وگرنه به عقیده خود وی، آزادی اراده عبارت از این بود که اعمال آینده اکنون نمی توانند دانسته شوند، ماتنها هنگامی می توانستیم آنها را بدانیم که علیت یک ضرورت درونی ذاتی می بود، مانند آنچه که در استنتاج یا قیاس منطقی یافت می شود. پس، به عقیده ویتگنشتاین ما از شناخت وضعیت اشیاء یا رویدادهای کنونی، نمی توانیم بنحوی پیشگویانه به هیچ گونه وضعیت اشیاء یا رویدادهای دیگری برسیم. وی این اندیشه را بشکلی برنده در این جمله بیان می کند: «اینکه خورشید فردا طلوع خواهد کرد یک فرض است، و این بدان معناست که نمی دانم که آیا طلوع خواهد کرد». (6/36311) بدینسان ویتگنشتاین منکر اصالت هر قانومندی در طبیعت می شود». ¹⁹

11. ویتگنشتاین وجود هرگونه ارزشی را نیز منکر است، زیرا بر اساس نظریه تصویر جمله ها، هبچگونه گزاره اخلاقی نمی شوند وجود داشته باشند، چون به گفته خودش: ²⁰ (درشماره 6/41)

«معنای جهان باید بیرون از جهان قرار داشته باشد. و هر چیز در جهان، همان گونه می باشد که هست، و همان طوری رخ می دهد، که رخ می دهد در جهان هیچ ارزشی یافت نمی شود، واگر هم یافت شود، دارای ارزش نخواهد بود.

اگر ارزشی یافت شود که دارای ارزش باشد، باید بیرون از محدوده رخدادها و وجود چنینی باشد، زیرا همه رخدادها و چنین وجودهایی تصادفی هستند. و آنچه آنرا غیرتصادفی قرار می دهد، ممکن نیست در جهان وجود داشته باشد، «وگرنه این چیز نیز تصادفی خواهد بود. پس باید بیرون از جهان باشد».

و در شماره (6/42) چنین گفته است²¹: «از این جهت ممکن نیست که گزاره های اخلاقی نیز موجود باشند. زیرا گزاره ها نمی توانند بیان امور عالی تر رانمایند»

آنگاه این سؤال مطرح می شود که معیار ارزش در نظر ویتگنشتاین چیست؟

«از دیدگاه ویتگنشناین تنها معیار ذهن اندیشنده آدمی است. امّا از سوی دیگر این ذهن (Subjekt) بیرون از جهان است، یعنی فرا باشنده است. به تعبیر خود او: «ذهن اندیشنده تصور کننده، وجود ندارد» (5/631) و «ذهن فراباشنده است زیراذهن متعلق به جهان نیست». (5/632)

بدینسان خصلت درون ذهنگرائی (سوبژکیتویسیتی) فلسفه ویتگنشتاین در سراسر نظریات وی به چشم می خورد. این خصلت وی را ناگزیرتا واپسین و افراطی ترین مرز ایده آلیسم، یعنی تا مرز تنها منی(Solipcism) می کشاند²²

12. بر طبق نظر وی، حدود کلام و جهان خارج بر یکدیگر منطبق است، حدود منطقی زبان، حدود همان چیزی است که قابل بیان به لفظ است وهم حدود آنچه که قابل تعقّل است، لذا فقط راجع به امور واقع می توان اظهاری کرد اما راجع به کل عالم نمی توان چیزی گفت، اظهارنظر درباره کل عالم باطل نما «یاپارادکس» خواهد بود، در اینجا هم ویتگنشتاین تحت تأثیر نظریه تایپ های راسل((Theory of typesبوده است:

«قول به اینکه هیچ قضیه ای درباره کل عالم نمی تواند باشد، مرادف است با اینکه بگوییم درباره کل عالم نمی توان تفکری داشت و خواستن چنین فکری، خواستن فکری است که قابل تفکرنیست، و طلب دانستن چیزی است که قابل دانستن نیست. بدین سبب ویتگنشتاین چنین نتیجه می گیرد که آرزوی حکیم ما بعد الطبیعی که همانا دانستن عالم به طور کلی است، محکوم به نومیدی و حرمان است»²³

13. حال این سؤال مطرح می شود که وظیفه ونقش فلسفه چیست؟، درشماره (4/112) دراین باره چنین می گوید²⁴ «موضوع فلسفه، توضیح منطقی افکار می باشد، پس فلسفه نظریه ای ازنظریات نیست بلکه یک فعالیت می باشد ولذا کار فلسفی اساساً از توضیحات تکوّن می یابد، نتیجه، فلسفه هم تعدادی از گزاره های فلسفی نیست، بلکه فقط توضیح گزاره هاست... » وسرانجام روش درست فلسفه، درواقع عبارتست از اینکه:«هیچ نگوید، جز آنچه که می تواند گفته شود. یعنی جمله ها یاگزاره های دانش طبیعی. یعنی چیزی که با فلسفه اصلاً سروکار ندارد... » ²⁵(6/53)

14. ویتگنشتاین در آخرین تز خود به مفهوم «ناگفتنی» می پردازد، به نظر وی در جهان بسیاری از چیزها یافت می شوند که بر زبان آمدنی نیستند. جهان برای ویتگنشتاین یک امر مرموز یا عرفانی ((Mysticalاست و این امر عرفانی گفتنی نیست، منظورش از «امر مرموز یا عرفانی» آن است که بحث از آن یا حتی اندیشه درباره آن بی معنی باشد، زیرا بکاربردن زبان برای آن در عقل و منطق غیر مقدور می باشد، و چون این امرهای مرموز یا عرفانی ناگفتنی است، درنهایت به اینجا می رسد که «از آنچه نمی توان سخن گفت باید درباره آن سکوت کرد»²⁶ عجیب این است که ویتگنشتاین در پایان رساله حتی اصالت تحقیقات خودش رانیزنفی می کند و فقط ویژگی روشنگری به آنها می دهد و می گوید: (6/54) ²⁷

«گزاره های من برای توضیح نگرش ام برنحو آتی است که هر کس آنها را فهمید، آنها رادر پایان گزاره های بی معنا می یابد، هنگامی که آنها رابرای بالا رفتن برفراز بکار برد بایستی بگوییم بعد از اینکه بالا رفت،این نردبان را باید به دور بیاندازد».

ادامه دارد.

• پى نوشت ها

1. الدکتور محمد مهران، فلسفه برتراند رسل، دارالمعارف بمصر، ص 26.

2. بوخنسکی، ای. ام، فلسفه معاصر اروپای، ترجمه دکترشرف الدین خراسانی، همراه با ضمیمه ائی از مترجم، دانشگاه ملی ایران، ص9.

3. یوستوس هارت ناک، ویتگنشتاین، ترجمه منوچهربزرگمهر، ص 35.

4. لدفیج فتجنشتین، رسالة المنطقیة فلسفیة، ترجمه دکترعزمی اسلام، مکتبة الانجلو المصریة، ص 31و 32.

5. بوخنسکی، پیشین، ضمیمه ص 413.

6. یوستوس هارت ناک، پیشین، ص 6.

7. لدفیج فتجنشتین، پیشین، ص 73.

8. بوخنسکی،پیشین، ضمیمه ص 413.

9. الدکتور یحیی هویدی، الفلسفه الوضعیه المنطقیه فی المیزان، مکتبه النهضه المصریه، ص 7.73.

10. لدفیج فتجنشتین، پیشین، ص 73.

11. همان، تعلیقات ص 171.

12. الدکتور عبدالرحمن بدوی، موسوعه الفلسفه، المؤسسه العربیه للدراسات والنشر، الطبع الاولی، ج 2، ص 120.

13. محمد مهران، پیشین، ص 246و 247.

14. لدفیج فتجنشتین، پیشین، ص، 33.

15. همان، ص 83.

16. همان، مقدمه راسل، ص 51.

17. یوستوس هارت ناک،پیشین، ص 55.

18. همان، ص 60.

19. بوخنسکی، پیشین، ضمیمه ص 419.

20و21) لدفیج فتجنشتین، پیشین، ص 159و 160.

22. بوخنسکی، پیشین، ضمیمه ص 420.

23. یوستوس هارت ناک، پیشین، ص 65و66.

24. لدفیج فتجنشتین، پیشین، ص 91.

25و26و27. همان، 163.

(علامت d برای لغات آلمانی و E برای انگلیسی بکار رفته است).