معرفت

اخلاق و عرفان اسلامی

استاد محمّدتقی مصباح

چکیده

به راستی هدایت‏یافتگان و دلدادگان نور الهی به چه سان بدین مرتبه نایل می‏آیند؟ دغدغه اصلی آنان در این دنیا چیست؟ چگونه می‏توان دلداده معبود بود، در عین حال در این کره خاکی زیست؟ شهوات و هوس‏ها حجاب دل‏اند و آدمی را از درک حقایق هستی دور می‏کنند. شیطان هوس‏های زودگذر و شهوات دنیوی را برای انسان می‏آراید و همین‏ها را دغدغه اصلی زندگی او قرار می دهد. اما مؤمنان هرچند در این دنیا می‏زیند و از لذایذ دنیوی نیز بهره می‏گیرند، اما این التذاذات هدف و مقصد نهایی آنان نیست. از این اسباب برای رسیدن به قرب الهی بهره می‏برند. نفس خویش را از کمند شهوات رهانیده، از انبازی با دنیاخواهان پرهیز می‏کنند. تاریکی را از قلب خویش می‏زدایند، تقوا و عقل خویش را معیار شناخت مصالح در زندگی دنیایی خویش قرار می‏دهند و بدین‏سان، در زمره رهپویان ره عشق و دلدادگان حق قرار می‏گیرند.

کلیدواژه ‏ها: نفس، دنیا، شهوات، عقل، عشق، بندگی، عبادت، هدایت.

دوستان خدا: هدایت‏ یافته و هدایتگر

«فَخَرَجَ مِنْ صِفَةِ الْعَمی وَمُشَارِکَةِ أَهْلِ الْهَوی وَصَارَ مِنْ مَفَاِتیحِ أْبْوَابِ الْهُدی وَمَغَالِیقِ أَبْوَابِ الرَّدی»؛¹ از کوردلی و از انبازی اهل هوا و هوس بیرون آمده است و خود کلیدی شده است گشاینده درهای هدایت و هم قفلی بر درهای هلاکت و سقوط.

دغدغه ‏های متفاوت دلدادگان دنیا و بندگان خدا

در گفتار پیشین گذشت که ممکن است محور افکار و انگیزه‏های اصلی انسان در رفتار و حرکاتش شهوات و خواسته‏های نفسانی باشد: او با تلاش خود پول به دست می‏آورد و آن را در راه ارضای شهواتش صرف می‏کند؛ درس می‏خواند تا مدرک بگیرد و از آن در جهتی بهره برد که به ارضای خواسته‏های نفسانی‏اش بینجامد؛ اگر پست و مقامی داشته باشد، از آن برای ارضای هوس‏ها و خواسته‏های نفسانی‏اش بهره‏برداری می‏کند. به هر حال، شهوات و هوس‏ها چون حجاب و لباس او را احاطه کرده‏اند. اما بنده‏ای که عزیز و محبوب خداست، لباس شهوات را از تن بیرون کرده است و حرکات و رفتارش برای ارضای شهوات و هوس‏هایش نیست: او از خواستنی‏ها و لذت‏های دنیا استفاده می‏کند، اما آنها بر دل او احاطه ندارند و محور افکارش را تشکیل نمی‏دهند و دغدغه اصلی و هدف زندگی‏اش به شمار نمی‏آیند. خواستنی‏ها و لذت‏های دنیا برای او مانند رویه و پوشش شیرینی است که گرداگرد دارویی تلخ قرار می‏دهند تا تلخی آن را بپوشاند، یا شیرینی‏ای است که پیش از خوراندن داروی تلخ در دهان کودک می‏گذارند تا تلخی آن را احساس نکند، و منظور اصلی، مصرف داروست که به بهبود کودک می‏انجامد.

هدف مؤمن عبادت و بندگی خداست. اگر از عبادت خدا لذتی نیز ببرد، نظیر لذتی که از خوردن افطاری و

سحری روزه می‏برد، به هیچ وجه غرض و هدف او نیست. وی حتی اگر ازدواج می‏کند، غرضش درک لذت آمیزش نیست. همه انبیا و اولیای خدا، جز حضرت

عیسی و حضرت یحیی علیهماالسلام، که به دلیل وضعیت خاص و استثنایی‏شان موفق به ازدواج نشدند، ازدواج کردند و از آمیزش با همسر خود لذت می‏بردند؛ اما این التذاذ هدف آنان نبود. هدف آنان رسیدن به رضوان الهی و محبت پروردگار بوده است و چون توجه به لذت‏ها و شهوات، انسان را از رضوان الهی و محبت پروردگار باز می‏دارد، آنان خود را از بند شهوات و لذت‏ها رهانده بودند.

نکته دیگر اینکه وقتی انسان اسیر هوس‏ها و شهوات شد، غم‏ها و دغدغه‏ های فراوانی او را احاطه می‏کنند. چنین کسی برای سیر کردن شکمش هزار فکر و خیال در سر می‏ پرورد و لحظه‏ای از غم تأمین معاش خود آسوده نیست. تاجر برای رونق بخشیدن به تجارتش غم‏ها و دغدغه ‏های فراوانی دارد. او پیوسته در این اندیشه است که چه جنسی تهیه کند تا مورد اقبال مردم قرار گیرد؛ چگونه با رقبای خود کار کند؛ و کالایش را با چه قیمتی بفروشد که سود بیشتری ببرد. کسی که می‏خواهد ازدواج کند، یکسره در این اندیشه است که چگونه مقدمات ازدواج را فراهم کند، و... .

گاهی کسی برای رسیدن به پست و مقامی ده‏ ها سال زحمت می‏کشد و مقدماتی را فراهم می‏آورد، و وقتی به آن رسید، همواره در این فکر است که چگونه با رقبا کنار بیاید. به هر حال، هر امری از امور دنیا، دغدغه‏ها و غم و غصه‏ های فراوانی در پی دارد. کسی که به دنیا تعلّق خاطر دارد، نمی‏تواند از آنها رهایی یابد. اگر کسی رفتار و افکار این افراد را رصد کند، می‏بیند که چگونه در گرداب غم و غصه ‏ها دست و پا می‏زنند. اما اگر انسان به دنبال هدفی برتر بود و به دنیا نگاه ابزاری داشت، خود را از دغدغه ‏های آن می ‏رهاند و همّ و غمّش را مصروف هدف اصلی خود می‏سازد. او گرچه برای تأمین معاش و تأمین نیازهای خود می‏کوشد و به فعالیت‏های روزمره دنیوی می‏ پردازد، ولی چنان نیست که فکر آنها ذهنش را احاطه کند و شب و روزش را صرف دنیا کند؛ بلکه فکر او متوجه رسیدن به هدف اصلی است و لذت اصلی‏اش نیل به کمال و قرب الهی است. در مسیر انجام وظیفه و فراهم ساختن مقدمات آن هدف برتر، به فعالیت‏های دنیوی نیز می‏پردازد. نظیر کسی که می‏خواهد به حج مشرف شود. همه همّ و غمّ او حضور در جوار خانه خدا و انجام مناسک حج است؛ وی گرچه در پی تهیه ویزا و تأمین مقدمات سفر می‏رود، ولی توجه و همّ خویش را مصروف آنها نمی ‏کند.

بدین ترتیب، کسی که خود را از بند شهوات و دام دنیا رهانید، تنها یک دغدغه دارد و آن اینکه خداوند از او راضی شود، و جلب رضای خدا محور اصلی فکر و حرکت و تلاش اوست. سایر امور، جلوه‏هایی از همین هدف اصلی و مقدمات و راه‏های طبیعی نیل به آن به شمار می‏آیند. او اگر نماز می‏خواند، روزه می‏گیرد، زکات می دهد، درس می‏خواند و به مناجات می‏پردازد، هدفش تنها جلب رضای خداست و فکر و توجه خود را معطوف مقدمات آن هدف نمی‏سازد. او صبح که از خواب برمی‏خیزد، تنها در این فکر است که چه کند تا خداوند از او خشنود گردد. شب هنگام نیز وقتی به بستر می‏رود و سر بر بالین می‏نهد، در این اندیشه است که آیا توانسته است رضایت خداوند را جلب کند. بنابراین، روح خداخواهی در درون چنین کسی دمیده شده و در تمام افکار و رفتارش تجلی و ظهور یافته است. به هیچ وجه دغدغه و همّ و غم دنیا و آنچه ابزار نیل به رضایت خداوند است در ذهن نمی‏پروارند؛ نظیر کسی که سر سفره مهمانی نشسته و می‏خواهد از غذاهای لذیذ و رنگارنگ آن تناول کند. طبیعی است که چنین فردی هنگام غذا خوردن فعالیت‏هایی انجام می دهد. مثلاً قاشق را داخل غذا می‏برد؛ در دهان می‏نهد؛ غذا را می‏جود و...؛ اما اصلاً ذهن او به این رفتارها و حرکات توجهی ندارد. او اصلاً به این نمی‏اندیشد که چند لقمه در دهان گذاشته است. و گرچه این کارها را با اختیار و اراده انجام می دهد، توجهی به آنها ندارد. فکر او تنها معطوف به این است که از غذا لذت ببرد و خود را سیر کند. و اگر انسان عاقبت‏اندیشی نیز باشد، فکرش متوجه آن است که از آن غذا برای عبادت خدا و انجام وظایف و تکالیفی که برای او تعیین کرده است انرژی بگیرد.

پیراستگی دوستان خدا از کوردلی و انبازی با هوسرانان

مؤمن پاک‏نهاد تنها دل در گرو معبود دارد. هدفش تنها جلب رضای اوست. وی گرچه بنابر اقتضای زندگی، به کسب و کار، حشر و نشر با دیگران می‏پردازد، اما توجه و دغدغه اصلی او مصروف این امور نیست، از پراکندگی خواسته‏هایش پرهیز دارد؛ زیرا این پراکندگی‏ها و چندگانه‏نگری‏ها نمودهای شرک‏اند. ثمره کنار نهادن این دلبستگی‏ها و رهیدن از دام شهوات و خالی ساختن فکر و دل از دغدغه‏های غیر خدایی و توجه کامل به قرب حق و کسب رضوان الهی، نجات از گمراهی و مصونیت از کوری چشم درون است. از این‏رو، حضرت درباره دوستان محبوب و برگزیده خدا می‏فرمایند: «فَخَرَجَ مِنْ صِفَةِ الْعَمی وَمُشَارِکَةِ أَهْلِ الْهَوی»؛ از کوردلی و از انبازی اهل هوا و هوس بیرون آمده است.

الف) توصیف کوردلان در قرآن

در آموزه‏های دینی، کسانی که بر اثر مخالفت با خداوند از نور هدایت محروم گشته و در ظلمت گناهان و تاریکی حجاب‏های نفسانی گرفتار آمده‏اند، کور معرفی شده‏اند. خداوند در وصف‏آنان می‏فرماید: «وَمَن کَانَ فِی هَـذِهِ أَعْمَی فَهُوَ فِی الآخِرَةِ أَعْمَی وَأَضَلُّ سَبِیلاً»؛² و هرکه در این [دنیا ]کور[دل]باشددرآخرت[هم] کور[دل] وگمراه‏ترخواهد بود.

روشن است که منظور از کوری در این آیه، کوری چشم ظاهر نیست؛ بلکه منظور کوری دل و قرار گرفتن حجاب هوس‏ها و گناهان در برابر دل و محروم ماندن از هدایت الهی و درک حقایق متعالی است.

«أَفَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَتَکُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ یَعْقِلُونَ بِهَا أَوْ آذَانٌ یَسْمَعُونَ بِهَا فَإِنَّهَا لَا تَعْمَی الْأَبْصَارُ وَلَکِن تَعْمَی الْقُلُوبُ الَّتِی فِی الصُّدُورِ»؛³ آیا در زمین گردش نکرده‏اند تا دل‏هایی داشته باشند که با آن [به هوشیاری پند را] دریابند یا گوش‏هایی که با آن [اندرز را] بشنوند؟ آری، چشم‏ها[ی سر] نابینا نیست بلکه [چشم] دل‏هایی که در سینه ‏هاست کور و نابیناست.

در این آیه مبالغه صورت گرفته و آمده است که چشم‏های سر کور نمی‏شوند و تنها چشم دل کور می‏گردد. این بدان دلیل است که نابینا عصایی دارد یا کسی هست که دست وی را بگیرد و او بدین وسیله می‏تواند راه را بجوید و سالم به مقصد برسد. اما کسی که کوردل و محروم از نور هدایت باشد، جایگزینی برای چشم دل ندارد تا با آن مقصد را تشخیص دهد، و در نتیجه دچار انحراف و لغزش می‏شود و در ورطه هلاکت می‏افتد. چه بسا کسانی نابینایند، اما دلشان روشن است و بِدان حقایقی را می‏بینند که دیگران از مشاهده آنها محروم‏اند. نقل کرده‏اند مدرسه مروی تهران خادمی نابینا داشته که نیمه‏ شب قرآن را در دست می‏گرفته و تلاوت می‏کرده است. در آغاز کسی از این ماجرا خبر نداشته است، اما در نیمه ‏شبی برخی از طلبه ‏ها که برای وضو گرفتن به حیاط مدرسه رفته ‏اند، دیده‏اند آن خادم نابینا نیمه شب قرآن را بر روی دست گشوده و با نوری که از چشمان او بر صفحات قرآن تابیده، قرآن تلاوت می‏کند!

آری، از دیدگاه قرآن بینا کسی است که پیرامون خود و آثاری را که از گذشتگان و انسان‏های صالح و نیز گنهکاران بر جای مانده بنگرد و عبرت بگیرد. شنوا کسی است که نصایح و پند و اندرزها را بشنود و به آنها عمل کند. در برابر، کور واقعی کسی است که حقایق را نمی‏بیند و از نور هدایت محروم شده است، کر واقعی نیز کسی است که شنونده نصایح و پند و اندرز نیست و در نتیجه، به تعقل و تفکر نمی‏پردازد. خداوند در وصف مشرکان و کافرانی که دل در گرو آیین باطل و شرک‏آلود پیشینیان خویش دارند، می‏فرماید: «وَمَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُواْ کَمَثَلِ الَّذِی یَنْعِقُ بِمَا لاَ یَسْمَعُ إِلاَّ دُعَاء وَنِدَاء صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لاَ یَعْقِلُونَ»؛⁴ و مَثَل [دعوت‏ کننده] کسانی که کافر شدند چون مَثَل کسی است که به چیزی بانگ می‏زند که نمی ‏شنود مگر خواندنی و آوایی. کرند، لال‏اند و کورند؛ پس هیچ درنمی‏یابند.

ب) نقش پیروی از هوای نفس در کوری چشم دل

از دیدگاه قرآن ریشه کوردلی، و ناشنوایی نصایح و سخنان حق، و نیز عدم تعقل و تفکر درباره حقایق و امور عبرت‏آموز و فراموشی آخرت، پیروی از هوای نفس و خواست دل است. بر این اساس، راه سالم ماندن قوای ادراکی دل و عقل، و نجات از تیرگی‏ها و ظلمت‏ها، و دست‏یابی به سعادت، پرهیز از هوای نفس است؛ چنان‏که خداوند به حضرت داود می‏فرماید: «یَا دَاوُودُ إِنَّا جَعَلْنَاکَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ فَاحْکُم بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَلَا تَتَّبِعِ الْهَوَی فَیُضِلَّکَ عَن سَبِیلِ اللَّهِ إِنَّ الَّذِینَ یَضِلُّونَ عَن سَبِیلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ بِمَا نَسُوا یَوْمَ الْحِسَابِ»؛⁵ ای داود، همانا تو را در زمین خلیفه (نماینده خود) ساختیم. پس میان مردم به راستی و درستی حکم کن و از خواهش نفس پیروی مکن که تو را از راه خدا گمراه می‏گرداند. همانا کسانی که از راه خدا گمراه شوند به سزای آنکه روز حساب را فراموش کردند عذابی سخت دارند.

منظور از پیروی هوای نفس این است که معیار و محرک انسان در رفتارهایش خواست دل باشد. پاره‏ای از تکالیفی که خداوند بر انسان واجب کرده است خوشایند دل او نیز هستند. مثلاً خداوند روزه را واجب کرده و انسان پس از انجام این فریضه، از نشستن سر سفره افطار و خوردن غذا لذت می‏برد؛ یا وقتی می‏خواهد به تکالیف الهی درباره معاشرت و ارتباط با همسر عمل کند، ارتباط با همسر لذت‏ بخش و خواسته دلش نیز هست. بی‏شک در این موارد، که محرّک اصلی دستور و خواست خداوند است، ضمیمه گشتن خواسته و درخواست دل نکوهیده و نامطلوب نیست. جایی پیروی از خواست دل نکوهیده و ناپسند است که محرک اصلی و معیار رفتار، خواست دل باشد و فرد آنچه را دلش بخواهد انجام دهد، هرچند خداوند او را از آن کار باز داشته باشد. در این صورت، وی به دنبال خواست دل است و حلال و حرام خدا برایش تفاوتی نمی‏کند. او چون خواست خود را در عرض خواست خدا، و بلکه مقدم بر آن قرار داده، به نوعی، به خدا شرک ورزیده است. خداوند در این‏باره می‏فرماید: «أَفَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ وَأَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَی عِلْمٍ وَخَتَمَ عَلَی سَمْعِهِ وَقَلْبِهِ وَجَعَلَ عَلَی بَصَرِهِ غِشَاوَةً فَمَن یَهْدِیهِ مِن بَعْدِ اللَّهِ أَفَلَا تَذَکَّرُونَ»؛⁶ آیا دیدی کسی را که هوای نفس خویش را خدای خود گرفته است و خدا از روی دانش گمراهش کرد و بر گوش و دلش مُهر نهاد و بر چشمش پرده افکند؟ پس کیست که او را پس از [فرو گذاشتن] خدا راه نماید؟ آیا پند نمی‏گیرید؟

وقتی انسان چندین بار از هوای نفسش پیروی کرد و رفتارش با خواهش و خواست دلش هماهنگ شد و پیروی از هوای نفس ملکه و محرک اصلی رفتار و حرکاتش گردید، از درک حقایق عاجز می‏ماند و عقل و فکرش مغلوب هوای نفس شده، از فهم و درک صحیح باز می‏ماند. در برابر، اگر بر هوای نفس خود پای نهاد و پرهیزکاری پیشه کرد، دریچه ‏های فهم و درک حقایق و راه‏های رهایی از تنگناها به رویش گشوده می‏شود: «وَمَن یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَل لَّهُ مَخْرَجا»؛⁷ و هر کس از خدا پروا کند، برای او راه بیرون‏شدن [از هردشواری‏واندوهی] پدید آرد.

نقش تقوا و عقل در شناخت حقایق و مصالح

سرّ اینکه تقوا موجب درک حقایق، مصالح و منافع واقعی می‏شود و در نتیجه، انسان را از اشتباه در گزینش بازمی‏دارد، و در برابر، هوای نفس مانع درک حقایق و مصالح واقعی و انحراف از مسیر حق می‏شود این است که، هر کس تقوا دارد، عقلش سالم است و با تفکر و تعقل کارهایش را انجام می دهد. او وقتی می‏خواهد کاری انجام دهد، بدون گرایشی خاص و بدون پیش‏داوری، نفع آن را با زیانش و مصلحت آن را با مفسده‏اش می‏سنجد و اگر نفع و مصلحت آن بیش از زیان و مفسده‏اش بود انجام می دهد، وگرنه دست نگه می‏دارد و از لذت‏های زودگذر آن چشم می‏پوشد. اما اگر آدمی تقوا نداشت و تابع هوای نفس بود، هرچه دلش خواست و لذتی در آن دید انجام می دهد و منتظر تشخیص عقل نمی‏ماند. او حتی اگر درباره رفتار خود بیندیشد، چون اندیشه‏ اش با پیش‏داوری، قضاوت و پذیرش هوای نفس همراه است، معطوف لذت‏ها و منافع احتمالی می‏شود و زیان‏های آن رفتار را درنمی‏یابد. حتی اگر کسی او را متوجه سازد که زیان رفتاری بیش از فایده‏اش است و از وی بخواهد که به سنجش سود و زیان آن رفتار بپردازد، باز در مقام سنجش، نفع آن رفتار را بر زیانش ترجیح می دهد. به عبارت دیگر، او عقل خویش را بر رفتارش حاکم نساخته و هرچه را دلش پسندید و ترجیح داد مقدم می‏دارد.

وقتی انسان به درستی از عقل خویش استفاده می‏کند و بدون پیش‏داوری به سنجش سود و زیان رفتارش می‏پردازد که تابع هوای نفس نباشد؛ زیرا در غیر این صورت، پیش از آنکه به عقل میدان دهد تصمیم می‏گیرد و بدون در نظر گرفتن تشخیص عقل و مقایسه مصالح با مفاسد رفتار، و تنها به دلیل خواست دل و رسیدن به لذت‏های موقتی، عمل می‏کند. چنین شخصی اگر به بررسی رفتار خود بپردازد و مصالح آن را با مفاسدش مقایسه کند، یا آن کار را کاملاً مفید و به سود خود می‏یابد یا زیان‏هایش را کمتر از منافعش می ‏بیند. افزون بر این، چنین کسی به دلیل پیروی از هوای نفس، اسیر وسوسه‏های شیطانی است و شیطان لذت اندک را برای او بزرگ جلوه می دهد و او را به انجام آن رفتار ترعیب می‏کند: «وَلَـکِن قَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَزَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطَانُ مَا کَانُواْ یَعْمَلُونَ»؛⁸ ولی دل‏هایشان سخت شد و شیطان کارهایشان را در نظرشان بیاراست.

تزیین و آراستگی رفتار به دست شیطان، موجب می‏شود که قدرت تشخیص از عقل گرفته و چشم انسان به روی حقیقت بسته شود و گوش او پند و اندرزهای اولیای خدا را نشنود. بر این اساس، به تجربه دریافته ‏ایم که گاه انسان می‏پندارد که رفتاری لذت فراوانی دارد و به همین دلیل انجامش می دهد، اما پس از پایان آن و ارضای خواست دل، درمی‏یابد که لذت آن کار اندک و ناچیز بوده، و در قبال لذتی ناچیز، مصالح و منافع بیشتری را از دست داده است.

آری، پیروی از هوای نفس موجب گمراهی انسان و انحراف او از مسیر حق می‏شود. کسی که نمی‏تواند بر هوای نفس خود تسلط یابد، حتی اگر بخواهد کار خدایی کند و در راه او قدم بردارد، چون محرّک اصلی او هوای نفس و شیطان است، تحت تأثیر حیله‏ ها و وسوسه ‏های شیطانی، عیب رفتار خود را نمی‏بیند و می‏پندارد که کار خوب و صالح انجام می دهد و خدا را عبادت می‏کند. اما بنده محبوب خدا و رسته از دام شهوات و اسارت شیطان، انگیزه ‏ای جز کسب رضایت خداوند ندارد و پیش از هر کاری به تعقل و تفکر می‏ پردازد و مصحلت آن را با مفسده‏اش، و منافع دنیوی و اخروی‏اش را با زیان‏های دنیایی و آخرتی‏اش می‏سنجد و اگر منافع و مصالحش را بیشتر دید بدان اقدام می‏کند.

ممکن است از جمله «فخرج من العمی» استفاده شود که، انسان‏ها نوعا کوردل‏اند؛ چون کوردلی برآیند و لازمه هوای نفس به شمار می‏آید که مقتضای طبیعت و بُعد مادی وجود انسان است، و هر کس خود را از هوی و هوس رهانید، از کوردلی خارج شده است و چشم دلش روشن می‏شود و در نتیجه، از مشارکت با هواپرستان دوری می‏گزیند.

هدایت گری دوستان خدا و نشانه ‏های تشخیص رفتار صحیح

اگر امر بر انسان مشتبه شد و نتوانست درستی یا نادرستی رفتاری را تشخیص دهد، یا نتوانست تشخیص دهد که آیا مصلحت و منفعت آن رفتار بیش از زیانش بوده، و مورد رضایت خداوند است یا نه، دو نشانه و علامت می‏تواند وی را از تردید خارج ساخته، حقیقت را بنمایاند: اول اینکه بنگرد آیا اگر لذت و شادکامی در آن رفتار نمی‏بود انجامش می‏داد؟ در صورتی که در نظر خودش لذت را ملاک ترجیح رفتار قرار نداده و تنها حس وظیفه‏گرایی وی را به انجام دادن آن رفتار واداشته، به گونه‏ای که اگر لذتی نیز در آن نمی‏بود وظیفه خود می‏دانست که بدان اقدام کند، اما با این حال تردیدش برطرف نشد، نوبت به نشانه دوم می‏رسد. دوم اینکه بنگرد چه کسانی از رفتار او خشنود می‏شوند. آیا دنیاپرستان، هوس‏آلودگان و بی‏بندوباران و کسانی که به رعایت احکام شرع مقیّد نیستند از رفتار او خوششان می‏آید، یا بندگان مؤمن و خودساخته خدا؟

«وصار من مفاتیح ابواب الهدی ومغالیق ابواب الردّی»؛ و خود کلیدی شده است گشاینده درهای هدایت و هم قفلی بر درهای هلاکت و سقوط.

روشن شد مؤمن دل‏باخته معبود، که محرکش اطاعت خدا و هدفش کسب رضایت و خشنودی پروردگار است، نفس خویش را از کمند شهوات می‏رهاند و از انبازی با هواپرستان و دنیاخواهان پرهیز می‏کند و در پرتو نور هدایت الهی، تاریکی‏ها را از قلب خویش می‏زداید و دریچه‏های فهم و درک انوار حق را به روی آن می‏گشاید. افزون بر آنکه خود نورانی می‏شود و به مسیر هدایت و نیل به تعالی و کمال رهنمون می‏گردد، وسیله هدایت دیگران و کلید گشاینده درهای هدایت و رستگاری می‏شود. او چون از گمراهی، هلاکت و تاریکی رسته است، خود قفلی می‏شود بر درهای گمراهی، و راه انحطاط را به روی دیگران می‏ بندد و آنان را به رهایی و سعادت راهنمایی می‏کند.

• پى نوشت ها

  1_نهج‏البلاغه، خ 87.

  2ـ اسراء: 72.

  3ـ حج: 46.

  4ـ بقره: 171.

  5ـ ص: 26

  6ـ جاثیه: 23.

  7ـ طلاق: 2.

  8ـ انعام: 43.