معرفت

معیارهاى شایسته سالارى در اسلام

                        قادرعلى واثق¹

چکیده

امروزه مهم ترین عنصر سازمان، نیروى انسانى است و چون همه نیروهاى انسانى سازمان، کارآمد نیستند، از این رو، نمى توان به هر یکى از آنها، هر کارى را واگذار کرد، بلکه باید افراد را بر اساس معیارهاى خاص گزینش کرد. بر این اساس، مسئله شایسته سالارى مطرح مى شود. شایسته سالارى عبارت است از: واگذارى کارى به افراد، تحت شرایط، معیارها و شاخص هاى خاص. البته شایسته سالارى از نظر قرآن کریم داراى معیارهایى ویژه مانند ایمان، تقوا، علم، عدالت، راستگویى، بصیرت بینش سیاسى، اخلاق نیکو، رفق و مدارا، قاطعیت، انتقادپذیرى، تغافل، ایجاد امیدوارى، صبر و استقامت مى باشد که در این نوشتار مورد بررسى قرار مى گیرند. این مقاله با روش توصیفى ـ تحلیلى  و با ابزار فیش بردارى، به مطالعه متون تفسیرى پرداخته و هدف از آن، استخراج معیارها و ملاک هاى شایسته سالارى است.

کلیدواژه ها : انتخاب، شایستگى، شایسته سالارى، روایت، قرآن، مدیریت، معیار.

 مقدّمه

زیبایى نظام آفرینش در این است که هر چیزى در جاى مناسب خودش قرار گرفته است؛ مثلا، یکى از آفریده هاى خداوند چشم انسان است که بحق در جایگاه بسیار مناسب و شایسته اش قرار داده شده است، به صورتى که اگر در این موقعیت قرار نمى داشت، قطعآ این کارایى را نداشت. بدیهى است که اگر چشم در قسمت فوقانى صورت انسان قرار نمى داشت، بلکه در تنه آدمى بود، دیگر نمى توانست نقاط دور دست را ببیند یا اگر در کف پا قرار داشت، در این صورت، هیچ چیزى را نمى دید و هیچ گونه کارایى نداشت یا اگر در فرق سر قرار داشت، جز قسمت فوقانى، هیچ چیزى دیگر را نمى دید. بنابراین، با قرار گرفتن چشم در جاى مناسب خودش کارایى بسیار خوبى دارد؛ هم دور را نمى تواند ببیند و هم نزدیک را و با چرخش مناسب، مى تواند سمت چپ و راست و جهات دیگر خود را نیز مشاهده کند.

افراد در سازمان نیز باید نقش چشم را داشته باشد؛ یعنى همان گونه که خداوند چشم را با توجه به توانایى هاى ویژه آن در جایگاه خاص خودش قرار داده است، همچنین مدیران نیز باید با الهام از این الگو که خاستگاه فراسوى طبیعت را دارد، افراد سازمان را در جاى مناسب خودشان قرار دهند تا همچون چشم همه قلمرو کارى خود را مشاهده نموده و آنچه نادیدنى است، آن بیند. بدیهى است که با قرار گرفتن افراد در جاى مناسب خود، دل به کار داده و کارایى و اثربخشى لازم را خواهند داشت. اعضاى سازمان اگر احساس کنند که موقعیت متناسب با شأنشان به او داده نشده، قطعآ در کارها کوتاهى نموده یا دیرتر به کار مى آید یا زودتر کار را تعطیل مى کند یا غیبت مى کند، در نهایت سازمان را ترک خواهد گرفت. بدین ترتیب، مى توان گفت افرادى که در جایگاه شایسته خود قرار نگرفته اند، هیچ گاه مفید، اثربخش و کارا نخواهند بود. به بیان دیگر، در سازمان باید شایسته سالارى حاکم باشد و افراد در پست هایى که شایسته و لایق آنهاست قرار گیرند، وگرنه امید چندانى به موفقیت آنها و به تبع، موفقیت سازمان نمى رود.

اکنون سؤال این است که معیارهاى شایسته سالارى کدام است؟ مدیران براى گزینش افراد در سازمان باید چه معیارها و شاخص هایى را مورد توجه قرار دهند تا با رعایت آنها بر سازمان، شایسته سالارى حاکم شده و افراد همچون چشم انسان در جایگاه و موقعیت متناسب شأنشان قرار گرفته باشند؟

نگارنده در این نوشتار در پى پاسخ به این پرسش ها از دیدگاه اسلام است. امید مى رود که این نوشتار براى مدیران دولتى و خصوصى مفید واقع شده و با استفاده از آن بتوانند سازمان خود را اثربخش و کارا کنند.

معناى شایسته سالارى

شایسته سالارى از دو کلمه «شایسته» و «سالار» ترکیب یافته است. «شایسته» صفت است و به معناى لایق و سزاوار آمده است.²  «سالار» نیز به معناى سردار، رئیس، بزرگ، پیشرو و قافله و لشکر مى باشد.³  بنابراین، شایسته سالارى در لغت به معناى پیشرو بودن در لیاقت و شایستگى هاست. به بیان دیگر، شایستگى در لغت به معناى «داشتن توانایى، مهارت، دانش، لیاقت و صلاحیت» است.⁴  اما در اصطلاح، شایسته سالارى عبارت است از: انتخاب مدیران شایسته بر اساس توانمندى هاى معنوى، علمى و فنى، اجرایى و تجربه کارى.⁵  به عبارت دیگر، شایسته سالارى عبارت است از: استخدام افرادى که از نظر «آگاهى و توانایى» شایستگى لازم را دارند.⁶  شایسته سالارى مجموعه اى است از باورها، توانایى ها، دانش، مهارت، خصوصیات شخصى و شخصیتى و علایق فرد یا هوشمندى و استعداد که بعضى بیشتر قابل یادگیرى و برخى دیگر نیز کمتر قابل یادگیرى هستند.⁷  در نهایت، شایسته سالارى با توجه به آیات و روایات و همچنین اندیشمندان اسلامى ـ که در مباحب بعدى مورد ملاحظه قرار مى گیرند ـ عبارت است از مجموعه معیارها، شاخص ها و صلاحیت هایى در حوزه اخلاقیات، باورها، گفتارها و رفتارها که اگر کسانى از اعضاى سازمان واجد آن باشند، نسبت به افرادى که فاقد آنهاست، اولى براى تصدى پست هاى سازمانى و حکومتى است.

اهمیت و ضرورت شایسته سالارى

عملکرد افراد در سازمان متأثر از دو نوع رابطه است. در صورتى که این روابط براى افراد سازمان رضایت بخش باشد عملکرد آنها و همچنین اثربخشى و کارآیى آنها در سازمان به شدت افزایش پیدا مى کند. اما اگر این روابط براى افراد سازمان رضایت بخش نباشند، نه تنها عملکرد افراد در سازمان ضعیف شده و هیچ گاه اثربخش و کارآ نمى باشند، بلکه چه بسا موجب غیبت متناوب و مستمر افراد شده که در نهایت سازمان را ترک خواهند کرد. این دو نوع روابط عبارتند از :

1. پاداش درونى افراد و رضایت بخشى : میان پاداش درونى افراد و رضایت بخشى او رابطه مستقیمى وجود دارد. هرقدر این رابطه واقع بینانه تر باشد؛ یعنى افراد از درون خود با تمام وجود نسبت به کار، حوزه کارى، و مقام و موقعیت خود در سازمان احساس رضایت کند، به همان میزان عملکرد افراد بهبود خواهد یافت.

2. پاداش بیرونى افراد و رضایت بخشى : همچنین میان پاداش بیرونى و رضایت بخشى افراد رابطه وجود دارد؛ یعنى به هر اندازه اى که افراد دیگر همانند دیگر اعضاى سازمان، افراد جامعه، خانواده و هم سن و سالان، هم دوره ها و نخبگان علمى، نسبت به کار، حوزه کارى و مقام و موقعیت افراد، نگاه مثبت داشته باشد به همان اندازه افراد احساس رضایت مى کند. به هر اندازه اى که افراد در سازمان احساس رضایت کند به همان اندازه عملکرد آنها بهبود یافه و در نتیجه اثربخشى و کارآیى سازمان افرایش پیدا مى کند.

اکنون سؤال اصلى این است که چه عواملى پاداش درونى یا بیرونى به اعضاى سازمان و موجب رضایت بخشى افراد در سازمان مى شود؟ یکى از مهم ترین عواملى که موجب رضایت بخشى سازمان مى شود، «شایسته سالارى» است؛ یعنى اینکه افراد از درون خود و با تمام وجود احساس کند که با توجه به تجربه و تخصص کارى، سابقه مدیریتى و تحصیلاتى که دارند، در جایگاه واقعى و شایسته خود قرار گرفته اند، همچنین افراد دیگر نیز همین نگاه را به این افراد داشته باشد؛ یعنى اعضاى دیگر سازمان، خانواده ها، هم سن و سالان، همکلاسى ها و... نیز این قضاوت را داشته باشند که این افراد با توجه به تجربه ها، مهارت ها و تخصص هایى که دارند، در جایگاه شایسته خود قرار گرفته اند. در این صورت است که عملکرد افراد بهبود پیدا کرده و اثربخشى و کارآیى افراد به شدت افزایش پیدا مى کند. بنابراین، شایسته سالارى و اینکه افراد در جایگاه واقعى و شایسته خود قرار گیرند، از اهمیت زیادى برخوردار است.

جایگاه شایسته سالارى در اسلام

از نظر دین مقدس اسلام «شایستگى» و «شایسته سالارى» مقام رفیعى است که دست یابى به آن کارى بسیار شاق و طاقت فرسا مى باشد، به گونه اى که اگر کسى به آن دست پیدا کند، به بالاترین مقام و جایگاه دست یافته و بزرگ ترین افتخار را کسب کرده است. از این رو، بسیارى از پیامبران از خدا تقاضا مى کردند که آنها را در زمره شایستگان قرار دهد.⁸  مثلا، حضرت یوسف پس از رسیدن به

برترین پیروزى هاى ظاهرى، به پیشگاه خدا عرض مى کند: (تَوَفَّنِی مُسْلِمآ وَأَلْحِقْنِی بِالصَّالِحِینَ) (یوسف : 101)؛ مرا مسلمان بمیران و به شایستگان ملحق کن. حضرت سلیمان نیز با تمام حشمت و جاه و جلالش عرض مى کند: (وَأَدْخِلْنِی بِرَحْمَتِکَ فِی عِبَادِکَ الصَّالِحِینَ) (نحل: 19)؛ خداوندا، مرا به رحمتت در بندگان شایسته ات داخل کن. حضرت شعیب، آن پیامبر بزرگ، هنگامى که قراردادش با موسى تمام مى شود مى گوید: (سَتَجِدُنِی إِن شَاء اللَّهُ مِنَ الصَّالِحِینَ) (قصص: 27)؛ به خواست خدا مرا از شایستگان خواهى یافت. حضرت ابراهیم † نیز از خدا تقاضا مى کند که او را در زمره شایستگان قرار دهد: (رَبِّ هَبْ لِی حُکْمآ وَأَلْحِقْنِی بِالصَّالِحِینَ.) (شعراء : 83) ایشان همچنین تقاضا مى کند که فرزندان شایسته داشته باشد: (رَبِّ هَبْ لِی مِنَ الصَّالِحِینَ.) (صافات : 100) در آیات بسیارى، هنگامى که خداوند مى خواهد پیامبران بزرگ را مدح ژکند آنها را به قرار گرفتن در زمره شایستگان توصیف مى نماید. اهمیت شایستگى در اسلام به حدى است که به همه مؤمنان دستور داده شده است که در قنوت نمازهاى عید فطر و عید قربان به صورت دست جمعى از خداوند آن چیزى را بخواهند که بندگان شایسته آن را مى خواهند و از چیزى پناه ببرند که بندگان شایسته خدا پناه مى برند: «الهم انى اسئلک خیر ماسئلک عبادک الصالحون، و اعوذ بک مما استعاذ منه عبادک الصالحون.»⁹

از مجموع این آیات و دعاها به خوبى استفاده مى شود که صالح بودن، عالى ترین مرحله تکامل یک انسان است. اما منظور از صالح بودن که تمامى اولیاى الهى علاقه مند به دست یابى به آن هستند، چیست؟ آیت اللّه مکارم شیرازى در تفسیر نمونه پاسخ این پرسش را داده است. ایشان مى فرماید: منظور از «صالح بودن»، شایستگى از نظر اعتقاد و ایمان، شایستگى از نظر عمل، و شایستگى از نظر گفتار و اخلاق و غیر آنهاست.¹⁰  همان گونه که ملاحظه مى شود آیت اللّه مکارم شیرازى براى «صالح بودن» که در قرآن کریم آمده است، چهار شاخص را مورد توجه قرار داده است: 1. اعتقادى؛ 2. اخلاقى؛ 3. گفتارى؛ 4. کردارى. ایشان به این باور است که از نظر قرآن کریم آدم شایسته و صالح به کسى گفته مى شود که شاخص هاى چهارگانه مزبور را دارا باشد. پیامبران بزرگ الهى هم تلاش مى کردند و هم از خداوند کمک مى خواستند تا در این چهار شاخص مزبور شایستگى لازم را کسب کنند.

همان گونه که ملاحظه خواهید کرد، معیارهاى شایسته سالارى از دیدگاه اسلام همانند ایمان، تقوا، علم، عدالت، راستگویى، بینش سیاسى، اخلاق نیکو، رفق و مدارا، قاطعیت، انتقادپذیرى، تغافل، ایجاد امیدوارى، صبر و استقامت که در این نوشتار مورد بررسى قرار گرفته اند به نحوى به این چهار شاخص برمى گردند. البته معیارها و شاخص هایى که در این نوشتار مورد بررسى قرار گرفتند در برخى آیات قرآن کریم به صورت اجمال تحت عنوان «صالح بودن» بحث شده و در برخى آیات دیگر ـ که در صفحات بعدى ملاحظه خواهید کرد ـ به صورت تفصیل تحت عناوین دیگر مورد بررسى قرار گرفته است. این اجمال و تفصیل یا به عبارت دیگر، «القرآن یفسر بعضه بعضآ» در قرآن کریم از دیدگاه اندیشمندان اسلامى یک امر پذیرفته شده است.

بدیهى است مدیرى که این شاخص ها و معیارها یا برخى از آنها را داشته باشد، نسبت به کسانى دیگر که فاقد آنها مى باشند از شایستگى بیشترى برخوردارند. همان گونه که ملاحظه مى شود بسیارى از ناهنجارى هاى سازمانى و اجتماعى مانند فساد ادارى، کم کارى و ناکارآمدى به دلیل این است که مدیران فاقد چنین شاخص ها، معیار و شایستگى ها در رأس کار قرار دارند. بنابراین، تأثیر این معیارها و شاخص ها بر کارایى و اثربخشى مدیریتى براى اهل خرد بسیار روشن است.

لازم به یادآورى است که در قرآن کریم «صالح» به معناى شایسته، گاهى در مقابل «فاسد» به کار مى رود. شایسته است؛ یعنى: فاسد نیست. البته این فساد شامل تمامى انواع ظلم ها و ستم ها و زشتکارى ها مى شود. و گاهى صالح در برابر «سیئه» به کار مى رود. شایسته است؛ یعنى: گناه کار نیست.¹¹  از این بیان و تقابل قرآنى استفاده مى شود که مسئولیت هاى سازمانى و اجتماعى به آدم هاى فاسد و گناه کار واگذار نمى شود؛ زیرا آنان صلاحیت و شایستگى به عهده گیرى این مسئولیت ها را ندارند. چنان که در قرآن کریم در داستان حضرت ابراهیم † آمده است که آن حضرت پس از گذراندن آزمون هاى الهى، از ناحیه خداوند بزرگ پیشواى جامعه انسانى قرار گرفت: (وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّی جَاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِمَامآ.) آن گاه حضرت دست به دعا برداشت و فرمود: خدایا! این مسئولیت را به فرزندم نیز عنایت کن: (قَالَ وَمِن ذُرِّیَّتِی) خداوند فرمود افراد فاسد و ظالم شایستگى به عهده گرفتن چنین مسئولیت را ندارند: (قَالَ لاَ یَنَالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ.) (بقره: 124)

همان گونه که ذکر شد، انبیا و اولیا از صالحان و شایستگان هستند. یکى از این پیامبران حضرت نوح† بوده و او خطاب به خداوند مى فرماید : خدایا! فرزندم از اهل و خانواده من بوده و همان گونه که نعمت ها، عنایات و رحمتت شامل حال من بوده شامل حال او نیز بگردان: (وَنَادَى نُوحٌ رَّبَّهُ فَقَالَ رَبِّ إِنَّ ابُنِی مِنْ أَهْلِی وَإِنَّ وَعْدَکَ الْحَقُّ وَأَنتَ أَحْکَمُ الْحَاکِمِینَ) (هود: 45) خداوند در جواب مى فرماید : (قَالَ یَا نُوحُ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صَالِحٍ فَلاَ تَسْأَلْنِ مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنِّی أَعِظُکَ أَن تَکُونَ مِنَ الْجَاهِلِینَ) (هود: 46) فرزندت از اهل تو نیست؛ زیرا او آدم ناشایست، گناه کار و فاسد بوده و سزاوار اینکه نعمت هاى من (مانند نجات یافتن از غرق شدن) شامل حال او بگردد، نمى شود.

از این بیان قرآنى استفاده مى شود که نه تنها مسئولیت هاى بزرگ سازمانى و اجتماعى به افراد ظالم، فاسد و ناشایست واگذار نمى شود، بلکه مزیت ها و نعمت هاى نسبتآ اندک شخصى و اجتماعى (مانند نجات یافتن از هلاکت غرق شدن) نیز به افراد ناشایسته تعلق نمى گیرد. این امر بیانگر اوج اهمیت و جایگاه شایستگى و شایسته سالارى از نظر قرآن کریم مى باشد.

معیارهاى شایسته سالارى از نظر اسلام

دین اسلام نسبت به سایر ادیان، اعم از الهى و یا غیرالهى، از کمال، تمامیت و شایستگى برخوردار است تا جایى که قرآن کریم مى فرماید: «دینى غیر از اسلام پذیرفته نمى شود.»¹²  همچنین رهبران این دین نسبت به رهبران سایر ادیان شایستگى بیشترى دارند. امام صادق† مى فرماید: فردى یهودى از پیامبر پرسید: آیا شما افضل هستید یا موسى بن عمران که با خداوند صحبت کرد و دریا را برایش شکافت و ابرها بر او سایه افکند و عصا در دستش اژدها شد؟ پیامبر اکرمˆ فرمودند: تعریف از خود درست نیست، ولى همین مقدار بدان که اگر توبه آدم قبول شد، و کشتى نوح در دریا غرق نشد، حضرت ابراهیم در آتش نسوخت، حضرت موسى از اژدها شدن عصایش نترسید، به خاطر توسل به من و خاندان من بود. اى یهودى، اگر موسى در زمان من بود و ایمان به نبوت من نمى آورد، ایمان او به خدا سودى نداشت و پیامبر بودنش نفعى نمى رسانید.¹³  و همچنین پیروان اسلام نسبت به پیروان سایر ادیان شایستگى بیشترى دارند: (کُنتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ) (آل عمران: 110)؛ شما بهترین امتى هستید. بنابراین، اگر اسلام از تمام این جهات شایسته است، قطعآ در باب حکومت و اداره جامعه نیز نسبت به سایر نظام ها برترین است. اسلام در مورد حکومت دارى معیارهایى دارد که بر اساس آنها مى توان افراد شایسته را از ناشایسته بازشناخت و با حاکمیت و مدیریت افراد شایسته، ضریب موفقیت سازمان و کارایى و اثربخشى آن را به شدت افزایش داد. در این قسمت، معیارهاى شایستگى از دیدگاه اسلام و بخصوص قرآن کریم مورد بررسى قرار مى گیرند.

1. ایمان

یکى از معیارهاى شایستگى از نظر اسلام، «ایمان» است. ایمان ـ همان گونه که حضرت على † در پاسخ به سؤالى درباره تعریف آن، مى فرماید ـ عبارت است از: شناخت با قلب، اقرار با زبان، و عمل با اعضا و جوارح. «وَ سُئِلَ عَنِ الْاِیمَانِ فَقَالَ الْاِیمَانُ مَعْرِفَةٌ بِالْقَلْبِ وَ إِقْرَارٌ بِاللِّسَانِ وَ عَمَلٌ بِالْأَرْکَانِ.»¹⁴  از نظر آن حضرت، نشانه هاى ایمان این است که راست بگویى، آن گاه که تو را زیان رساند، و دروغ نگویى آن گاه که تو را سود رساند، آنکه بیش از مقدار عمل سخن نگویى، و چون از دیگران سخن گویى از خدا بترسى: «وَ قَالَ (ع) الْاِیمَانُ أَنْ تُؤْثِرَ الصِّدْقَ حَیْثُ یَضُرُّکَ عَلَى الْکَذِبِ حَیْثُ یَنْفَعُکَ وَ أَلَّا یَکُونَ فِى حَدِیثِکَ فَضْلٌ عَنْ عَمَلِکَ وَ أَنْ تَتَّقِىَ اللَّهَ فِى حَدِیثِ غَیْرِکَ.»¹⁵

همان گونه که ملاحظه مى شود، ایمان با ماهیتى که دارد (شناخت و عمل بر اساس آن)، و ویژگى هایى که دارد (رفتار صادقانه و متعادل با دیگران)، زمینه را براى یک تعامل و ارتباط دوستانه میان افراد و بخصوص اعضاى سازمان ها فراهم کرده و جوى آکنده از اعتماد را بر سازمان حاکم مى کند. بدیهى است کسانى که واجد چنین معیارى باشند، نسبت به کسانى که فاقد آن هستند از شایستگى بیشترى برخوردارند. خداوند متعال نیز در مورد شایستگى افراد مؤمن نسبت به سایر افراد مى فرماید: (لَیْسَ الْبِرَّ أَن تُوَلُّواْ وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَـکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَالْمَلائِکَةِ وَالْکِتَابِ وَالنَّبِیِّینَ.) (بقره: 177)؛ نیکوکارى آن نیست که روى خود را به سوى مشرق و ]یا [مغرب بگردانید، بلکه نیکى (و شایستگى در) آن است که کسى به خدا و روز بازپسین و فرشتگان و کتاب ]آسمانى[ و پیامبران ایمان آورده باشد. این آیه در واقع، علاوه بر بیان ارزش اصل ایمان، مصادیق ایمان (خدا، معاد، ملائکه، قرآن و انبیا) را نیز بیان نموده و اظهار مى دارد که افراد با اعتقاد به آنها شایستگى پیدا مى کنند. دلیل اینکه ایمان موجب شایستگى افراد مى شود این است که فرد مؤمن هدفش روشن بوده و راهى که او را به آن هدف مى رساند نیز روشن است و او هیچ گاه راه مستقیم را رها نکرده و به بى راهه نمى رود. طبیعتآ چنین کسى، با افراد سازمان و جامعه روراست و صادق بوده و هیچ گاه تلاش نمى کند آنها را با هر نیرنگ و حیله اى که شده در راستاى منافع خود، هدایت کند. در مقابل، افراد غیرمؤمن تلاش مى کنند دیگران را در جهت منافع خود جهت بدهند. آیه دیگرى که بیانگر شایستگى افراد مؤمن نسبت به افراد غیرمؤمن مى باشد، آیه 22 سوره ملک است که مى فرماید: (أَفَمَن یَمْشِی مُکِبّآ عَلَى وَجْهِهِ أَهْدَى أَمَّن یَمْشِی سَوِیّآ عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ)؛ آیا کسى که به رو افتاده حرکت مى کند، به هدایت نزدیک تر است، یا کسى که راست قامت در صراط مستقیم گام برمى دارد و پیش مى رود؟

همان گونه که ملاحظه مى شود این آیه افراد مؤمن و کافر را با هم مقایسه مى کند. برخى، مظهر آن دو (مؤمن و کافر) را پیامبرˆ و ابوجهل مى دانند.¹⁶

در این آیه، فرد بى ایمان به کسى تشبیه شده است که از جاده اى ناهموار و پر پیچ و خم مى گذرد، در حالى که به رو افتاده، و بادست و پا، یا به سینه حرکت مى کند؛ نه راه را به درستى مى بیند، و نه قادر بر کنترل خویشتن است، نه از موانع با خبر است و نه سرعتى دارد؛ کمى راه مى رود و درمانده مى شود. ولى مؤمن را به فرد راست قامتى تشیبه مى کند که از جاده اى هموار و صاف با سرعت و قدرت و آگاهى تمام، به راحتى پیش مى رود.¹⁷  بدیهى است افرادى که هدف و راه رسیدن به آن را بهتر مى شناسند و در یک مسیر هموار، با سرعت بالا و با قدرت کامل حرکت مى کنند، شایستگى بیشترى نسبت به کسانى دارند که هدف را درست نمى شناسند و موانع آن را درست درک نمى کنند و راه رسیدن به آن را درست نمى بینند و سرعت و دقت لازم را ندارند.

همان گونه که ملاحظه مى شود، در این آیه، کفر به منزله نادانى و بى راهه راه رفتن است، و کافر به هر اندازه به سرعت خود بیفزاید، از مقصد دورتر مى شود، ولى مؤمن با آگاهى کامل به راه راست که همان راه خداوند بزرگ و قرب به آن باشد، در حرکت است؛ از این رو، شایستگى بیشترى دارد و باید امور سازمان و بخصوص مأموریت هاى سازمان به او واگذار شود تا آن را از ابعاد مادى و معنوى در سطح کمال برساند. اما کافر که خود گمراه است و نمى تواند راه را از چاه تشخیص دهد تا چه رسد به اینکه دیگران را هدایت کند، شایستگى این کار را ندارد.

آیت اللّه خامنه اى درباره لزوم این ویژگى شایسته سالارى در سلسله مراتب نظامى مى فرماید :

فرماندهان باید در نیروهاى مسلح خصوصیات لازم را براى فرماندهى داشته باشند یا دارا شوند... این خصوصیات در درجه اول ایمان است. فرمانده بى ایمان، به درد فرماندهى نمى خورد، ظرفیت ایمانى به قدر شغل کارى که به او محول مى کنید، باید داشته باشد؛ اگر نداشت، فایده اى ندارد، بارها این را تکرار کردیم، ضربه اش را خوردیم، خوردید، دیدید. هر چه سطح کارایى بالاتر مى آید، بایستى ایمان بیشتر باشد.¹⁸

با توجه به این آیات و اظهارات رهبر معظّم انقلاب مى توان گفت: ایمان، یگانه و بهترین شاخصى است که سیاست هاى اسلامى را از غیر آن متمایز مى کند؛ زیرا انسان مؤمن شاخص ها و معیارهایى را در تصمیم گیرى ها، سیاست ها و خط مشى ها انتخاب مى کند که کاملا متفاوت از خط مشى هاى افراد غیرمؤمن است؛ زیرا یک سیاستمدار مؤمن نمى تواند آن باورها و اعتقادات اصولى خود را در سیاست گذارى ها نادیده بگیرد.

بنابراین، یکى از معیارهاى شایستگى ایمان است. کسانى که این ویژگى و خصوصیت را داشته باشند، نسبت به کسانى که فاقد آن هستند شایستگى بیشترى دارند. حتى این معیار مى تواند به عنوان یک شاخص ارزشیابى براى سایر معیارهاى شایسته سالارى نیز تلقّى شود؛ یعنى اگر ایمان بود، سایر معیارها نیز ارزش دارند و اگر این معیار نبود، برخى دیگر از معیارهاى شایستگى مانند «علم» در عین وجودشان، نه تنها مفید نیستند، بلکه مضر نیز مى باشند. شهید مطهّرى در این باره مى نویسد: «علم بدون ایمان تیغى است در کف زنگى مست؛ چراغى است در نیمه شب در دست دزد براى گزیده تر بردن کالا.»¹⁹

2. تقوا

یکى از معیارهاى شایستگى «تقوا» است. افرادى که از این ویژگى برخوردارند، نسبت به کسانى که فاقد آن مى باشند، شایسته ترند؛ چنان که خداوند مى فرماید: (یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاکُم مِن ذَکَرٍ وَأُنثَى وَجَعَلْنَاکُمْ شُعُوبآ وَ قَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِندَاللَّهِ أَتْقَاکُمْ) (حجرات: 13)؛ اى مردم! ما شما را از یک مرد و زن آفریدیم و شما را تیره ها و قبیله ها قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید، (اینها ملاک شایستگى نیست) گرامى ترین (شایسته ترین) شما نزد خداوند با تقواترین شما نزد خداوند دانا و آگاه است.

همان گونه که ملاحظه مى شود، این آیه شایستگى را در اصل و نسب و قبیله نمى داند، بلکه معیار شایستگى را تقواى الهى مى داند. بنابراین، از نظر قرآن معیار شایستگى انسان امتیازات ظاهرى و مادى، همچون انتساب به قبیله معروف و معتبر یا داشتن مال و منال، کاخ و قصر و خدم و حشم، و یا مقامات بلند اجتماعى و سیاسى نیست؛ زیرا همه اینها امور متزلزل و برون ذاتى و مادى زودگذر هستند و آیینى آسمانى همچون اسلام هرگز نمى تواند اینها را معیار شایستگى قرار دهد. اسلام، معیار شایستگى انسان را صفات ذاتى او بخصوص تقوا و پرهیزگارى و تعهد و پاکى قرار داده و حتى ـ همان گونه که در مورد ایمان گفته شد ـ براى موضوعات مهمى همچون علم و دانش (معیارهاى دیگر شایسته سالارى) چنانچه در مسیر ایمان و تقوا و ارزش هاى اخلاقى قرار نگیرند اهمیتى قایل نیست.²⁰  تقوا نه تنها پیش از علم و دانش و سایر

معیارهاى شایسته سالارى، قرار دارد، بلکه قبل و حتى در رأس همه ارزش هاى اخلاقى ـ که امروز در سازمان ها، بسیار مورد توجه هستند ـ قرار دارد. حضرت على† درباره اهمیت تقوا مى فرماید : «التُّقَى رَئِیسُ الْأَخْلَاق»؛²¹  تقوا در رأس همه ارزش هاى اخلاقى قرار دارد. آن حضرت میان تقوا و موفقیت و دست یابى به اهداف، رابطه قایل است و معتقد است که تقواپیشگان بهتر و زودتر مى توانند به مقصود نایل آیند: «فَمَنْ أَشْعَرَ التَّقْوَى قَلْبَهُ بَرَّزَ مَهَلُهُ وَ فَازَ عَمَلُهُ فَاهْتَبِلُوا هَبَلَهَا»؛²²  کسى که جامه تقوا بر قلبش بپوشاند، کارهاى نیکوى او آشکار شود، و در کارش پیروز گردد. پس در به دست آوردن بهره هاى تقوا فرصت را غنیمت شمارید. امیرالمؤمنین † در خطبه 193 نهج البلاغه صراحتآ یادآور مى شود که اهل تقوا نسبت به دیگران شایسته ترند؛ زیرا آنان رفتارى از خود نشان مى دهند که دیگران از آن عاجزند؛ چنان که مى فرماید: «فَالْمُتَّقُونَ فِیهَا هُمْ أَهْلُ الْفَضَائِلِ مَنْطِقُهُمُ الصَّوَابُ وَ مَلْبَسُهُمُ الِاقْتِصَادُ وَ مَشْیُهُمُ التَّوَاضُعُ ... قُلُوبُهُمْ مَحْزُونَةٌ وَ شُرُورُهُمْ مَأْمُونَةٌ وَ أَجْسَادُهُمْ نَحِیفَةٌ وَ حَاجَاتُهُمْ خَفِیفَةٌ وَ أَنْفُسُهُمْ عَفِیفَة»؛ اما پرهیزگاران در دنیا داراى شایستگى و فضیلت هاى برترند، سخنانشان راست، پوشش آنان میانه روى، و راه رفتنشان با تواضع و فروتنى است ... دل هاى پرهیزگاران اندوهگین، و مردم از آزارشان در امان، تن هایشان لاغر، و درخواست هایشان اندک، و نفسشان عفیف و دامنشان پاک است. حضرت على † تقوا را دواى هر نوع درد فردى، سازمانى و اجتماعى مى داند که افراد مى توانند تمامى دردهاى خودشان را با آن درمان کنند: «فَإِنَّ تَقْوَى اللَّهِ دَوَاءُ دَاءِ قُلُوبِکُمْ وَ بَصَرُ عَمَى أَفْئِدَتِکُمْ وَ شِفَاءُ مَرَضِ أَجْسَادِکُمْ وَ صَلَاحُ فَسَادِ صُدُورِکُمْ وَ طُهُورُ دَنَسِ أَنْفُسِکُمْ وَ جِلَاءُ عَشَا أَبْصَارِکُمْ وَ أَمْنُ فَزَعِ جَأْشِکُمْ وَ ضِیَاءُ سَوَادِ ظُلْمَتِکُمْ»؛²³

همانا تقوا و ترس از خدا، داروى بیمارى هاى دل ها، روشنى هاى قلب ها، و درمان دردهاى بدن ها، مرهم زخم جان ها، پاک کننده پلیدى هاى ارواح، و روشنایى بخش تاریکى چشم ها، و امنیت در ناآرامى ها، و روشن کننده تاریکى هاى شماست. بر اساس فرمایش حضرت على †، انسان متقى، درمانگرى است که بهتر مى تواند دردهاى سازمانى، سیاسى، اقتصادى، فرهنگى، روانى و اجتماعى را شناسایى کرده و به درمان آنها کمک کند. بدین سان، مى توان گفت که انسان متقى به مراتب نسبت به انسان غیرمتقى شایسته تر است. بنابراین، یکى از مهم ترین معیارها براى تشخیص شایستگى که باید در سازمان ها مورد توجه قرار گیرد، «تقوا» است.

3. علم

یکى از معیارهاى شایستگى «علم و آگاهى» است؛ یعنى کسى که علم و آگاهى دارد، نسبت به کسى که فاقد آن است، از شایستگى بیشترى برخوردار است.

براساس همین معیار است که در روایات ما علم نه تنها موجب شایستگى افراد تلقّى مى شود، بلکه علم منشأ هر نوع فضیلت و خوبى و مایه مباهات فرشتگان الهى بر اهل علم است. بر اساس روایات ما علم، زمینه  تخلق به اخلاق فراهم کرده و نیز باعث احیاى دین مى گردد. از این رو، در بسیارى از روایت، عالمان و وارثان پیامبران و حتى در برخى از روایات برتر از آنان تلقّى شده اند. رسول اکرم ˆ مى فرمایند: «عالمان وارثان پیامبرانند؛ زیرا پیامبران درهم و دینارى به ارث نگذاشته اند و تنها چیزى که به ارث گذاشته اند علم است که اگر کسى از آن بهره ور شود بهره فراوانى برده است.»²⁴  یا  مى فرماید: «حاملان علم در دنیا جانشین پیامبرانند و در آخرت در شمار شهدا قرار دارند.»²⁵  از این بیان، جایگاه رفیع و شایستگى علما نسبت به سایر افراد و همچنین رابطه آنها با انبیا به خوبى استفاده مى شود. بنابراین، کسانى که حامل این معیار است، نه تنها نسبت به سایر افراد شایستگى بیشترى دارند، بلکه حتى از بسیارى از انبیا سلف نیز شایسته ترند.

همچنین به موجب همین معیار است که خداوند طالوت را در میان بنى اسرائیل به عنوان حاکم انتخاب مى کند: (وَقَالَ لَهُمْ نَبِیُّهُمْ إِنَّ اللّهَ قَدْ بَعَثَ لَکُمْ طَالُوتَ مَلِکآ) (بقره: 247)؛ و پیامبرشان به آنها گفت: خداوند طالوت را براى زمام دارى شما مبعوث و انتخاب کرده است. مردم سؤال و انتقاد کردند که طالوت امکانات ندارد، پس چگونه به عنوان حاکم برگزیده شده است: (قَالُوَاْ أَنَّى یَکُونُ لَهُ الْمُلْکُ عَلَیْنَا وَنَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْکِ مِنْهُ وَلَمْ یُؤْتَ سَعَةً مِنَ الْمَالِ) (بقره: 247)؛ گفتند : چگونه او بر ما حکومت کند، با اینکه ما از او شایسته تریم، و او ثروت زیادى ندارد؟! (لازم به یادآورى است که انتقاد بنى اسرائیل بر انتخاب طالوت به عنوان حاکم و فرمانده به دلیل انحصارى بودن نبوت در میان فرزندان لاوى و سلطنت در میان فرزندان یوسف بود؛ اما چون طالوت به هیچ یک از این دو خاندان منتسب نبود، حاکمیت و شایستگى او را به عنوان زمامدار، زیر سؤال بردند.) خداوند در جواب مى گوید: خداوند به جاى این عناوین انتسابى و ثروت، دانش و تدبیر کشوردارى و نیروى جسمانى فوق العاده اى به طالوت بخشیده است²⁶  که شما  فاقد آنها هستید؛ از این رو، او نسبت به شما شایسته تر است: (قَالَ إِنَّ اللّهَ اصْطَفَاهُ عَلَیْکُمْ وَزَادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ وَاللّهُ یُؤْتِی مُلْکَهُ مَن یَشَاء وَاللّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ) (بقره: 247)؛ گفت: خدا او را بر شما برگزیده، و او را در علم و (قدرت) جسم، وسعت بخشیده است. به عبارت دیگر، از نظر قوم بنى اسرائیل معیار شایستگى تمکن مالى بود که طالوت فاقد آن به شمار مى آمد، ولى از نظر قرآن کریم معیار شایستگى دانایى و توانایى است که طالوت واجد آنها بود.²⁷  به دیگر سخن، قرآن کریم  خطاب به آنها مى فرماید: اینکه مى بینید خداوند طالوت را برگزیده و زمامدار شما قرار داده به خاطر این است که از نظر هوش و فرزانگى و علم، پر مایه است و از نظر نیروى جسمانى، قوى و پر قدرت. در واقع، قرآن کریم به آنها مى گوید: اولا، این گزینش خداوند حکیم است و ثانیآ، شما سخت در انتخاب معیار شایستگى رهبرى در اشتباهید؛ زیرا معیارهاى اساسى رهبرى، نَسَب عالى و ثروت نیستند (هر دو، امر اعتبارى و بیرون ذاتى اند)، بلکه معیارهاى شایستگى رهبرى علم و دانش و نیروى جسمانى هستند که طالوت واجد آنها بود. در حقیقت، این دو امتیاز واقعى و درون ذاتى هستند که تأثیر عمیقى در مسئله رهبرى دارند؛²⁸  زیرا رهبر باید با علم و دانش خود، مصلحت جامعه اى را که در رأس آن است تشخیص دهد و با قدرت خود آن را بموقع به اجرا درآورد، با علم و تدبیر خود نقشه صحیح براى پیکار با دشمن بکشد و با نیروى جسمانى آن را پیاده کند.

درباره اینکه عالم نسبت به غیر عالم شایستگى بیشترى دارد، آیات بسیارى وجود دارند که در اینجا به برخى از آنها اشاره مى شود. قرآن کریم مى فرماید : (أَفَمَن یَهْدِی إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَن یُتَّبَعَ أَمَّن لاَّ یَهِدِّیَ إِلاَّ أَن یُهْدَى فَمَا لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ) (یونس: 35)؛ آیا کسى که به سوى حق رهبرى مى کند سزاوارتر است مورد پیروى قرار گیرد یا کسى که راه نمى نماید، مگر آنکه ]خود [هدایت شود؟ شما را چه شده؟ چگونه داورى مى کنید؟ در آیه دیگر مى فرماید: (قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ) (زمر: 9)؛ آیا کسانى که مى دانند و کسانى که نمى دانند یکسانند؟ همان گونه که ملاحظه مى شود، استفهامى که در این دو آیه شریف وجود دارد، استفهام انکارى است؛ یعنى هدایت کنندگان و عالمان را با هدایت شوندگان و جاهلان یکى ندانید، بلکه آنان نسبت به اینها به مراتب شایسته ترند.

با دقت در سلسله مراتب سازمانى اسلامى که از خداوند شروع شده و به زیر مجموعه ولى فقیه خاتمه پیدا مى کند، مى توان این مطلب را دریافت که هریک از آنها باید به قلمرو مدیریتى خودش آگاهى داشته باشد. براى مثال، قلمرو مدیریتى خداوند تمام عالم هستى است. او از تمام هستى آگاهى دارد؛ چنان که مى فرماید: (وَعِندَهُ مَفَاتِحُ الْغَیْبِ لاَ یَعْلَمُهَا إِلاَّ هُوَ وَیَعْلَمُ مَا فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَمَا تَسْقُطُ مِن وَرَقَةٍ إِلاَّ یَعْلَمُهَا) (انعام: 59)؛ و کلیدهاى غیب تنها نزد اوست، جز او ]کسى[ آن را نمى داند و آنچه در خشکى و دریاست مى داند. یا در آیه دیگر مى فرماید: (یَعْلَمُ مَا یَلِجُ فِی الْأَرْضِ وَمَا یَخْرُجُ مِنْهَا وَمَا یَنزِلُ مِنَ السَّمَاء وَمَا یَعْرُجُ فِیهَا) (سبأ: 2)؛ آنچه در زمین فرو مى رود و آنچه از آن برمى آید و آنچه از آسمان فرو مى شود و آنچه در آن بالا مى رود ]همه را [مى داند. همین علم جامع و کامل خداوند از قلمرو مدیریتى خود باعث شده است که افراد خاصى (پیامبران ˆ) را که مى توانند از پس کارها به درستى برآیند، به عنوان مدیر، براى انجام کارها مسئولیت دهد: (اللّهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسَالَتَه) (انعام: 124) و هر چیز را در جایگاه اصلى خودش قرار دهد؛ چنان که امام صادق† مى فرماید : «و وضع کلّ شىء منه موضعه بعلمه»؛²⁹  و با علم  خویش هر چیزى را در جاى خود قرار داده است.

لازم به یادآورى است که اگر ما در مسائل امامت، معتقدیم که ائمّه اطهار :، نسبت به افراد دیگر شایسته ترند، یکى از دلایلمان وجود همین معیار یعنى علم و همچنین معیار «عدالت» است که در ادامه، مورد بررسى قرار مى گیرد. با توجه به اینکه آنان نزد هیچ کسى جز پیامبر اکرم ˆ³⁰  تعلم  نکرده اند،³¹  در عین حال، از همه افراد عصر خود

عالم تر و همچنین از همه آنان عادل تر بوده اند.³²

اکنون سؤالى در اینجا مطرح مى شود: موضوع این علم (معلوم) که یکى از معیارهاى شایستگى در اداره سازمان و جامعه به شمار مى آید، چیست؟ آیا اگر کسى به چگونگى ملائکه عالم باشد و یا به اوصاف صانع ـ تبارک و تعالى ـ علم پیدا کند شایستگى اداره سازمان و جامعه را خواهد داشت؟ آیا اگر کسى همه علوم طبیعى را بداند و تمام قواى طبیعت را کشف کند، یا موسیقى را خوب بداند، شایستگى خلافت را پیدا مى کند؟ به طور مسلم پاسخ این پرسش ها منفى است؛ یعنى با این علوم، شایستگى براى اداره حاصل نمى شود. آنچه مسلم است این است که منظور از این علم، علم به احکام و قوانین اسلام و اجراى آن است.³³  از نظر امام خمینى 1 چون حکومت اسلام، حکومت قانون است، براى زمامدار علم به قوانین لازم مى باشد.³⁴

به عبارت دیگر، از نظر امام خمینى1 اولا، باید عالم به احکام اسلام، یعنى قانوندان باشد و ثانیآ، باید عدالت داشته و از کمال اعتقادى و اخلاقى برخوردار باشد. از نظر امام1 این امر علاوه بر دلایل شرعى، دلایل عقلى نیز دارد؛ زیرا حکومت اسلامى حکومت قانون است، نه خودسرى و نه حکومت اشخاص بر مردم. اگر زمامدار مطالب قانونى را نداند، لایق حکومت نیست؛ چون اگر تقلید کند، قدرت حکومت شکسته مى شود و اگر نکند، نمى تواند حاکم و مجرى قانون اسلام باشد.³⁵

4. عدالت

یکى از معیارهاى شایستگى «عدالت» است؛ یعنى کسى که عادل است، نسبت به کسى که ظالم است، شایسته تر است.³⁶  بر همین اساس وقتى خداوند  حضرت ابراهیم † را مورد آزمایش قرار داد و آن حضرت هم سرفراز از آن بیرون آمد، خداوند خطاب به او فرمود: من شما را امام قرار دادم: (وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّی جَاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِمَامآ.) (بقره: 124) حضرت ابراهیم† گفت: خدایا فرزندانم چه؟ آیا آنها را نیز به عنوان امام و پیشوا منصوب مى فرمایى؟ خداوند در جواب فرمود : مدیرانى را که من منصوب مى کنم باید عادل باشند، و چون فرزندان شما عادل نیستند، بلکه ظالم مى باشند، نمى توانند این مقام را تصاحب کنند. (قَالَ لاَ یَنَالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ.) از این آیه شریفه چنین استفاده مى شود که یکى از معیارهاى شایستگى، عدالت است؛ یعنى مدیرى که عادل است شایسته است. لازم به یادآورى است که ذریه و فرزندان حضرت ابراهیم† در نسل هاى بعدى، پس از آنکه شایسته شدند و این معیار از شایستگى را پیدا کردند، خداوند مقام امامت را به آنها داد؛ چنان که در قرآن کریم آمده است: (وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَقَ وَیَعْقُوبَ نَافِلَةً وَکُلّآ جَعَلْنَا صَالِحِینَ وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنَا) (انبیاء : 72ـ73)؛ اسحاق و یعقوب را ]به عنوان نعمتى [افزون به او بخشودیم و همه را از شایستگان قرار دادیم؛ و آنان را پیشوایانى قرار دادیم که به فرمان ما هدایت مى کردند. از این بیان استفاده مى شود که فرزندان حضرت ابراهیم† (یعقوب و اسحاق) پس از اینکه معیار لازم شایستگى همانند عدالت و علم را پیدا کردند، آن گاه خداوند این مقام را به آنها داد. همان گونه که ذکر شد، ذریه و فرزندان حضرت ابراهیم † پیش از دست یابى به معیار عدالت از این پست محروم بودند. این بیان قرآنى پیام مهمى براى جوامع انسانى و بخصوص اسلامى مى تواند داشته باشد و آن اینکه تا کسى شایستگى مقامى را پیدا نکند، بر اساس رابطه سالارى آن مقام را به او ندهید؛ زیرا چنین افرادى به جاى اینکه کارها را اصلاح کنند، خراب تر مى کنند. البته درباره این معیار از شایسته سالارى احادیث بسیارى از رسول خدا ˆ روایت شده است که در ذیل به برخى از آنها اشاره مى شود :

ـ قال رسول اللّه (ص): «انَّ اللّه احب الناس الى اللّه تعالى یوم القیامة و ادناهم منه مجلسا امام عادل و ابغض الناس الى اللّه تعالى و ابعدهم منه امام جائر»؛³⁷

رسول خدا فرمود: دوست داشتنى ترین کس نزد خداى در قیامت و کسى که از همه به او نزدیک تر است، پیشواى دادگستر است و بدترین و دورترین کس، پیشواى ستمگر است.

ـ قال رسول اللّه (ص): «ما من احد افضل عنداللّه من امام ان قال صدق و ان حکم عدل»؛³⁸  هیچ کس نزد خدا برتر نیست از زمامدارى که چون مى گوید، راست مى گوید و چون حکم مى کند، دادگرى مى کند.

ـ قال رسول اللّه (ص): «ایما وال ولى من امر امتى بعدى اقیم على الصراط و نشرت الملائکه صحیفته فان کان عادلا نجاه اللّه بعدله و ان کان جائرا انتقض به الصراط انتفاضة تزایل بین مفاصله حتى یکون بین عضوین من اعضئه مسیرة مأة عام ثم ینخرق به الصراط»؛³⁹  هر زمامدار که پس از من امرى از مسلمانان را به دست گیرد، در قیامت بر پل صراط او را نگاه مى دارند و نامه عملش را مى گشایند؛ اگر دادگر باشد، خداوند او را با دادگرى اش نجات مى دهد و اگر ستمگر باشد، صراط زیر پایش مى لرزد، به گونه اى که بندهایش از هم مى گسلد و میان اعضاى بدنش صد سال فاصله مى افتد و آن گاه از صراط به زیر مى افتد.

ـ «السلطان العادل المتواضع ظل اللّه و رمحه فى الارض یرفع له عمل سبعین صدیقا»؛⁴⁰  سلطان دادگر و فروتن، سایه و سلاح خداوند در زمین است و براى او پاداش عمل هفتاد راستگو را مى نویسند.

بنابراین، از این آیات و روایات استفاده مى شود که عدالت برترى مى آورد و کسانى که از این ویژگى برخوردارند، نسبت به کسانى که فاقد آن مى باشند، شایستگى بیشترى دارند.

5. راست گویى

یکى از معیارهاى شایستگى «راست گویى» است. این ویژگى در آیات بسیارى از قرآن کریم آمده است. براى مثال، در مورد حضرت موسى † آمده است که وقتى آن حضرت نزد فرعون آمد و او را دعوت به حق کرد، براى اینکه به عنوان یک مدیر اعتماد دیگران را به خود جلب کند، مى فرماید: من «راستگو» هستم؛ از این رو، شما به عنوان یکى از اعضاى سازمان من، باید سخنم را بپذیرید و دعوتم را اجابت کنید. یا خداوند خطاب به پیامبر اکرم ˆ مى فرماید: اگر تو به عنوان یک مدیر میانى سخنم را درست به زیرمجموعه هایت نرسانى و چیزى را بگویى که من آن را نگفته ام؛ یعنى «راستگو» نباشى، من رگ هاى قلبت را مى زنم و سرت را از تنت جدا مى کنم: (وَلَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنَا بَعْضَ الْأَقَاوِیلِ لَأَخَذْنَا مِنْهُ بِالْیَمِینِ  ثُمَّ لَقَطَعْنَا مِنْهُ الْوَتِینَ فَمَا مِنکُم مِّنْ أَحَدٍ عَنْهُ حَاجِزِینَ) (الحاقه: 44ـ47)؛ و اگر ]او [پاره اى گفته ها بر ما بسته بود، دست راستش را سخت مى گرفتیم؛ سپس رگ قلبش را پاره مى کردیم؛ و هیچ یک از شما مانع از ]عذاب[ او نمى شدید. حضرت على † پیامبر را توصیف به صدق کرده مى فرماید: «قد قال الرّسول الصادق فهو امینک المأمون»؛⁴¹  پیامبر  راستگو که امانتدار تو، و مورد وثوق تو مى باشد، گفته است. نیز امیرالمؤمنین † به عنوان مدیر پس از پیامبر ˆ درباره خود، خطاب به افراد تحت مدیریتش مى فرماید: «و الذى بعثه بالحق و اصطفاه على الخلق، ما أنطق الّا صادقا»؛⁴²  سوگند به آنکه او را به حق برانگیخت و بر آفریدگان برگزید، که جز به راستى سخن نمى گویم.

از مجموع این آیات و روایات این حقیقت به دست مى آید که شایسته است یک مدیر در گفتار و کردار خود صداقت داشته باشد تا هم آنانى که از نظر سلسله مراتب در مافوق او قرار دارند و هم افرادى که زیر نظر او فعالیت مى کنند، به او اعتماد کنند. بدیهى است که اعتماد متقابل شرط اساسى موفقیت در هر کار جمعى و ادارى مى باشد.

6. بصیرت

یکى از ابعاد شایستگى از نظر قرآن کریم «بصیرت» است. منظور از بصیرت، نورى است که خداوند ـ تبارک و تعالى ـ در ذهن افراد مؤمن و متقى ایجاد مى کند تا آنچه را که از طریق دانش مدیریت نمى توان دید، ببینند. بصیرت به این معنا، به عنوان معیارى مستقل و جداى از علم ذکر شده است؛ زیرا امرى درونى، ذاتى و خدادادى است که قابل کسب و یادگیرى نمى باشد، بلکه بیشتر از طریق تزکیه نفس و تقویت معنویات حاصل مى شود، بر خلاف علم که مى توان آن را از طریق آموزش و یادگیرى به دست آورد. به عبارت دیگر، منظور از بصیرت، احساس ویژه اى (نور) است که شکوفایى آن انسان را به انجام کار از طریق دیگران قادر مى سازد و او را داراى هنر مدیریت مى نماید.⁴³  از نظر قرآن کریم، کسانى که واجد این بصیرت و نور باشند، نسبت به کسانى که فاقد آن هستند، از شایستگى بیشترى برخوردار بوده و مى توانند نقش تعیین کننده در تصحیح برخوردهاى اجتماعى اداره سازمان و جامعه داشته باشند. خداوند در قرآن مى فرماید: (أَوَ مَن کَانَ مَیْتآ فَأَحْیَیْنَاهُ وَجَعَلْنَا لَهُ نُورآ یَمْشِی بِهِ فِی النَّاسِ کَمَن مِثَلُهُ فِی الظُلُمَاتِ لَیْسَ بِخَارِجٍ مِنْهَا) (انعام: 122)؛ آیا کسى که مرده ]دل[ بود و زنده اش گردانیدیم و براى او نورى پدید آوردیم تا در پرتو آن در میان مردم راه برود، چون کسى است که گویى گرفتار در تاریکى هاست و از آن بیرون آمدنى نیست؟ از این آیه استفاده مى شود که این نور بصیرت نقش نور چراغ را ایفا مى کند؛ همان گونه که نور چراغ راه را از چاه مشخص مى کند، نور بصیرت نیز به افراد بینش اجتماعى مى دهد که با افراد گوناگون سازمان، گروه ها و جامعه و همچنین با مسائل و پیشامدهاى مختلف سازمانى و اجتماعى چگونه برخورد کنند. این نور به رهبران و مدیران راه صحیح را ارائه مى نماید. از این رو، بسیارى از انبیا براى تأثیرگذارى بیشتر بر افراد جامعه، در روز عرفه خواهان این نور بصیرت از خداوند شدند، چنان که که از حضرت على † نقل شده که رسول اکرم ˆ فرمود: بیشتر دعاى من و دعاى پیامبران پیش از من این دعا بود... خداوندا! در قوه شنوایى من نور قرار ده و در قوه بینایى ام نور عنایت کن و دلم را نورانى فرما.⁴⁴  یا امام سجاد † مى فرماید: خدایا! نورى به من عنایت کن که در پرتو آن در جامعه حرکت کنم و با آن در تاریکى ها راه یابم.⁴⁵

اکنون سؤالى که ممکن است مطرح شود این است: خاستگاه این نور کجاست و چگونه این نور پدید مى آید تا افراد از طریق آن، آنچه نادیدنى است ببینند؟ جواب این است که خداوند با فراهم شدن سه شرط این نور را به بندگان خود عنایت مى کند :

الف. شرح صدر (گسترش ظرفیت فکرى و روحى) :⁴⁶  اگر بنده اى داراى شرح صدر شده باشد، خداوند این نور بصیرت را به او مى دهد: (أَفَمَن شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ فَهُوَ عَلَى نُورٍ مِن رَّبِّهِ) (زمر: 22)؛ آیا کسى که سینه اش را آماده براى پذیرش اسلام کرده و در نتیجه، همواره با نورى الهى قدم برمى دارد با کسى که این آمادگى را ندارد (و دلش را قساوت گرفته است) قابل مقایسه است؟ بر همین اساس، حضرت موسى† براى رسیدن به این نور بصیرت از خداوند طلب شرح صدر مى کند: (رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی) (طه: 25)؛ گفت: پروردگارا، سینه ام بگشاى. یا خداوند خطاب به پیامبر اکرم ˆ مى فرماید: (أَلَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ) (شرح: 1)؛ آیا من به تو این شرح صدر را ندادم؟

ب و ج. تقوا و ایمان : راه دیگر براى رسیدن به نور بصیرت، تقوا و ایمان است؛ یعنى اگر کسى ایمان به خدا، قیامت و پیامبران الهى، کتب آسمانى و فرشتگان داشته باشد و تقواى الهى را پیشه کند (واجبات الهى را انجام دهد و از محرمات او چشم پوشى نماید)، خداوند این نور بصیرت و قدرت تشخیص را به او عنایت مى کند: (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَآمِنُوا بِرَسُولِهِ یُؤْتِکُمْ کِفْلَیْنِ مِن رَّحْمَتِهِ وَیَجْعَل لَکُمْ نُورآ تَمْشُونَ) (حدید: 28)؛ اى کسانى که ایمان آورده اید، از خدا پروا دارید و به پیامبر او بگروید تا از رحمت خویش شما را دو بهره عطا کند و براى شما نورى قرار دهد که به ]برکت [آن راه سپرید. در آیه اى دیگر نیز مى فرماید: (یِا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ إَن تَتَّقُواْ اللّهَ یَجْعَل لَکُمْ فُرْقَانآ) (انفال: 29)؛ اى کسانى که ایمان آورده اید، اگر از خدا پروا دارید براى شما ]نیروى [تشخیص ]حق از باطل[ قرار مى دهد.

7. بینش سیاسى

یکى از معیارهاى شیاسته سالارى و شایستگى از نظر اسلام، داشتن «بینش سیاسى» است؛ یعنى کسى که واجد بینش سیاسى مى باشد نسبت به افرادى که فاقد آن مى باشند شایستگى بیشترى براى مدیریت سازمان و جامعه دارد. منظور از بینش سیاسى با توجه به معناى ریشه «سیاست»، یعنى تدبیر امور جامعه،⁴⁷  قیام به اصلاح امور آنها⁴⁸  و دوراندیشى،⁴⁹  این است که با شناخت دقیق مصالح افراد، سازمان ها و جامعه، به اصلاح آنها قیام نموده تا بتواند از این طریق در شرایط و موقعیت هاى مختلف امور آنها را به طور مناسب تر و شایسته تر تدبیر و مدیریت کند. بدین سان، مى توان گفت : «سیاست از لوازم اجتناب ناپذیر مدیریت است و تنها کسى مى تواند به طور شایسته از عهده اداره گروه، سازمان و حکومت برآید که بینش سیاسى داشته باشد.»⁵⁰  لازم به یادآورى است که بینش سیاسى متفاوت از معیارهاى هاى دیگرى مانند «علم» و «بصیرت» مى باشد؛ زیرا منظور از علم ـ همان گونه که گفته شد ـ قوانین و مقرّرات موجود مى باشد و منظور از بصیرت ـ همان گونه که بیان گردید ـ نورى است که خداوند به وسیله کسب معنویت در اذهان افراد قرار مى دهد. اما منظور از بینش سیاسى، آن چیزهایى نیست که در لایه هاى کتاب ها یا قوانین و مقرّرات به چشم مى خورد یا از جانب خداوند در اذهان افراد الهام مى شود، بلکه منظور از آن درک و فهم نکته هاى بسیار حیاتى و پیچیده است که از طریق نگاه جامع و نظام مند و تجزیه و تحلیل مجموعه پدیده هاى سیاسى و اجتماعى با توجه به حوادث گذشته، حال و آینده به دست مى آید. اینکه در روایات آمده است : «العالم بزمانه لاتهجم علیه اللوابس»،⁵¹  اشاره به  همین بینش سیاسى دارد. حضرت على † در این باره مى فرماید: «من حسنت سیاسته دامت ریاسته»؛⁵²  کسى که بینش سیاسى خوبى داشته باشد، ریاستش تداوم مى یابد. نیز مى فرماید: «آفة الزعماء ضعف السیاسة»؛⁵³  آفتى که زعما و متصدیان رهبرى را تهدید مى کند ضعف بینش سیاسى است.

بنابراین، از مباحث بیان شده این واقعیت به دست مى آید که یکى از معیارهاى شایستگى از نظر اسلام، داشتن «بینش سیاسى» است و کسانى که واجد آن باشند، از شایستگى بیشترى برخوردارند.

8. اخلاق نیکو

یکى از معیارهاى شایستگى از نظر اسلام «حسن الخلق» است. براى «حسن خلق» دو معنا ذکر شده است: 1. ملکه ثابت در نفس که صدور کارهایى را که از نظر عقلا و شرع نیکو هستند تسهیل مى کند؛⁵⁴

2. خوش برخورد بودن.⁵⁵

منظور از حسن خلق به عنوان یکى از معیارهاى شایستگى، معناى دوم آن است نه معناى اول. با توجه به معناى دوم است که امام صادق † در پاسخ شخصى که از ایشان خواسته بود تا حسن خلق را براى او تعریف کند، مى فرماید: «تُلینٌ جانبک، و تطیب کلامک و تلقى اخاک ببشر حسن»؛⁵⁶ ] حسن خلق یعنى [با مردم با فروتنى برخورد کنى، سخنت عطرآگین باشد، و با برادر دینى خود با چهره باز و بشاش ملاقات نمایى. یا پیامبر اکرم ˆ در مورد کسى که چهار بار از آن حضرت تقاضاى تعریف دین را کرده بود، بار اول، بار دوم و بار سوم مى فرماید : دین، یعنى حسن الخلق. و بار چهارم مى فرماید: دین، یعنى اینکه در برخورد عصبانى نشوى.⁵⁷  این ذکر خاص پس از عام در سخن پیامبرˆ به این معناست که دین یعنى همان برخورد نیکو با دیگران، به گونه اى که اگر کسى برخورد شایسته با دیگران نداشته باشد، اصل وجود دین او مورد تردید قرار مى گیرد.

همان گونه که ذکر شد، یکى از معیارهاى شایستگى حسن خلق است؛ یعنى افرادى که داراى حسن خلق بوده و خوش برخورد هستند نسبت به افرادى که فاقد آن ویژگى هستند، شایستگى بیشترى دارند که مسئولیت و مدیریت سازمان و جامعه را به عهده گیرند؛ زیرا مدیران با برخورد شایسته و بایسته خود بهتر مى توانند مدیریت کنند؛ یعنى، دیگران را به کار گیرند. انبیا و اولیا : در دوران رسالت خود خوش برخوردترین افراد با همه افراد جامعه بودند و بخصوص پیامبر اکرم ˆ با برخورد شایسته خود توانست «آن مردم نیمه وحشى و تندخو و بداخلاق و پراکنده را به خود جذب کند و از آنها امتى متحد و نیرومند و نمونه بسازد.»⁵⁸  و این سیره پیامبر اکرمˆ مى تواند الگوى خوبى براى شیوه برخورد مدیران با مراجعه کنندگان باشد که با آنان برخورد شایسته و مناسب کنند: (لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ.) (احزاب: 21) لازم به یادآورى است که امروزه «خوش برخوردى» یکى از عوامل موفقیت سازمان بخصوص سازمان هاى تجارى و بازارگانى، به شمار مى آید؛ یعنى آنها از طریق جذب افراد خوش اخلاق و خوش برخورد براى فروش و بازاریابى، سودهاى کلانى را عاید سازمان مى کنند. از نظر قرآن کریم، عمده ترین عامل جاذبه پیامبر ˆ برخوردهاى خوب و شایسته ایشان بود. قرآن کریم در این باره مى فرماید: (فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنتَ فَظّآ غَلِیظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّواْ مِنْ حَوْلِکَ) (آل عمران : 159)؛ پس به ]برکت [رحمت الهى با آنان نرمخو ]و پرمهر[ شدى و اگر تندخو و سخت دل بودى قطعآ از پیرامون تو پراکنده مى شدند.

از عبارت (فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللّهِ) استفاده مى شود که «نرم خویى و خوش برخوردى» یک ویژگى قابل تعلیم از ناحیه مدیر مافوق (خداوند) مى باشد. خداوند این مرحمت و لطف را نسبت به پیامبر اکرم ˆ داشته، و او نیز با اختیار خود این گونه مهربان و خوش برخورد شده است؛ از این رو، خداوند در ادامه آیه شیوه برخورد با افراد تحت مدیریت را به پیامبر اکرمˆ مى آموزد: (فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِی الأَمْرِ) (آل عمران: 159)؛ پس از آنان درگذر و برایشان آمرزش بخواه و در کار]ها[ با آنان مشورت کن. یعنى: اى پیامبر، اگر در کارهاى سیاسى و اجتماعى از آنها کوتاهى دیدى و با تو همکارى صادقانه نداشتند، باز هم حق ندارى با آنها برخورد تندى داشته باشى؛ گذشته ها را نادیده بگیر و نسبت به آینده تلاش کن، از طریق شور و مشاوره به آنها شخصیت بده و رفتارشان را اصلاح کن. بنابراین، یکى از معیارهاى شایستگى افراد که باید در امر گزینش سازمان به طور جدى مورد توجه مدیران و دولت مردان قرار گیرد، حسن خلق، یعنى خوش برخوردى است. این ویژگى، همان گونه که در اولیا و انبیا به صورت بسیار برجسته وجود داشته و چه بسا با اخلاق نیکو و برخوردهاى شایسته شان، افراد بسیارى را جذب اسلام کردند، در مدیران جامعه اسلامى نیز باید مورد عنایت قرار گیرد. با مطالعه سیره آن بزرگواران، نمونه هاى بسیارى را مى توان در تاریخ اسلام یافت که هدایت افراد انسانى از طریق اخلاق نیکو رخ داده است.

9. رفق و مدارا

یکى از معیارهاى شایستگى «رفق و مدارا» است. منظور از رفق و مدارا «نرمش در برخورد با دیگران»» مى باشد.⁵⁹  البته رفق و مدارا تنها یک موضوع اخلاقى به معناى ملایمت در برخورد با دیگران نیست، بلکه به هدفى بزرگ تر، یعنى رهنمود سیاسى و حکومتى نیز اشاره دارد. روایات بسیارى درباره رفق و مدارا به عنوان یک موضوع حکومتى و مدیریتى وجود دارند؛ از جمله، حضرت على † مى فرماید: «سیاست مبتنى بر رفق، خوب سیاستى است.»⁶⁰

امام صادق نیز مى فرماید: «کسى که سیاست رفق و مدارا را در کارهایش به کار گیرد، هرچه از مردم بخواهد به آن نایل مى آید.»⁶¹

لازم به یادآورى است که رفق و مدارا در مجموعه سلسله مراتب که در اسلام وجود دارند مشاهده مى شود. همان گونه که گفته شد، این سلسله مراتب در اسلام از خداوند بزرگ شروع شده، با انبیا و اولیا و ولى فقیه ادامه پیدا کرده و با مجموعه تحت مدیریت فقیه خاتمه مى یابد.⁶²  از خداوند که در رأس سلسله مراتب قرار دارد، در دعاى «جوشن کبیر»، به عنوان «رفیق» یاد شده است؛ یعنى کسى که بسیار اهل رفق و مداراست: «اللهم انى اسئلک باسمک یا شفیق یا رفیق.»⁶³  انبیا از نظر سلسله مراتب اسلامى پس از خداوند قرار داشته و اهل رفق و مدارا هستند؛ چنان که پیامبر اکرم ˆ مى فرماید : «ما گروه انبیا از جانب خداوند مأموریت داریم که با مردم مدارا کنیم، همان گونه که مأموریم واجبات الهى را انجام دهیم.»⁶⁴

بنابراین، مى توان گفت: رفق و مدارا یکى از معیارهاى شایسته سالارى مى باشد؛ یعنى افرادى که از این ویژگى برخوردارند، نسبت به کسانى که فاقد آن هستند (یعنى با دیگران با سختى، خشونت و تندى برخورد مى کنند)، شایستگى بیشترى براى تصدى امور سازمان و جامعه دارند.

10. قاطعیت

یکى از معیارهاى شایستگى و شایسته سالارى، «قاطعیت» است. منظور از قاطعیت این است که کسى در اداره سازمان و افراد تحت مدیریت خود و همچنین در تصمیم گیرى قاطع بوده و هیچ گونه ضعف و تردیدى از خود نشان ندهد. به عبارت دیگر، منظور از قاطعیت در اینجا این است که وقتى تمامى جوانب قضایا مورد بررسى قرار گرفتند، آنچه را که تصمیم گرفت «و صلاح تشخیص داد باید قاطعانه انجام دهد.»⁶⁵  از نظر اسلام، کسى که این ویژگى را داشته باشد نسبت به کسانى که فاقد آن هستند، براى تصدى امور شایستگى بیشترى دارد. بر اساس همین ویژگى و معیار، حضرت على † در نامه خود به مالک اشتر توصیه مى کند که براى قضاوت افرادى را برگزیند که قاطع باشند: «و اصرمهم عند اتضاح الحکم»؛⁶⁶  و قاطع ترین آنها را هنگامى که حکم معلوم شد انتخاب کن. آیه شریفه نیز مى فرماید: (فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَى اللّهِ.) (آل عمران: 159) بر اساس توصیه امام و آیه شریفه، کسى در حکومت اسلامى شایستگى قضاوت و اداره جامعه را دارد که قاطع باشد؛ یعنى وقتى به این نتیجه رسید که چگونه حکم کند یا چگونه امور جامعه را اداره نماید، جوسازى ها او را دچار وسوسه و ضعف در تصمیم گیرى نکند، بلکه بدون هیچ ملاحظه و با قاطعیت کامل در امر قضاوت رأى خود را صادر نموده یا تصمیمات خود را به اجرا بگذارد.

لازم به یادآورى است که این قاطعیت هیچ گونه منافاتى با رفق و مدارا ـ که پیش تر مورد بررسى قرار گرفت ـ ندارد؛ زیرا در اسلام ـ همان گونه که ذکر شد ـ هم قاطعیت شرط مدیریت است و هم رفق و مدارا. به بیان دیگر، «مدیر شایسته کسى است که هم نرمش داشته باشد و هم برش»، هم در برخورد، نرم، ملایم و پرحوصله باشد و هم در تصمیم گیرى، قاطع و بُرّا.

11. انتقادپذیرى

یکى از معیارهاى شایستگى «انتقادپذیرى» است. منظور از انتقادپذیرى این است که «مدیر باید به همکاران و افراد تحت مدیریت خود اجازه انتقاد بدهد و انتقاداتى که به شیوه مدیریت و اقدامات او مى شود، با دقت و انصاف و حوصله مندى ملاحظه و مطالعه کند و اگر دید که انتقاد وارد است، به اشتباه خود اعتراف و حرکت خود را تصحیح کند.»⁶⁷

حضرت على † هم هرچند معصوم بود و برى از هرگونه خطا و اشتباه، اما به افراد تحت مدیریت خود توصیه مى کند چنانچه انتقادى نسبت به کارهاى او دارند بدون کوچک ترین دغدغه بیان کنند و مطمئن باشند از کسى، به خاطر انتقادش رنجیده خاطر نمى شود؛ چنان که مى فرماید: «با من به گونه اى که با جباران و گردنکشان سخن مى گویند سخن نگویید و انتقاداتى را که از افراد عصبانى پنهان مى کنند، از من پنهان نسازید، و با من با تملّق و چاپلوسى رفتار نکنید و نپندارید که اگر انتقاد درستى به من داشته باشید پذیرفتن آن بر من دشوار است، و گمان مبرید که من از شما درخواست بزرگ نمودن خود را دارم؛ زیرا کسى که شنیدن سخن حق و عدل بر او دشوار و سنگین مى آید عمل کردن به حق و عدل بر او دشوارتر است. پس، از گفتار حق و مشورت به عدل خوددارى نکنید؛ زیرا من نزد خود برتر نیستم از آنکه خطا کنم، و از خطا در کار خویش ایمن نیستم، مگر که خداوند کفایت کند مرا از آنچه او مالک تر است به آن از من.»⁶⁸

همان گونه که ملاحظه مى شود، امام † با وصف اینکه معصوم است، از مردم مى خواهد چنانچه در حکومت او کارى را ناحق تشخیص دادند بى پروا انتقاد کنند و شخصیت سیاسى و معنوى او مانع از انتقاد آنها نباشد. حضرت با این کار، مى خواهد اندیشه نقد و ژرف نگرى در اعمال مسئولان نظام اسلامى را به عنوان یک معیار مهم شایستگى در مردم مسلمان بیدار کرده و عملا انتقادپذیرى را در مدیریت هاى اسلامى رایج گرداند.

12. تغافل

یکى از معیارهاى شایسته سالارى و شایستگى «تغافل» است. تغافل از ریشه «غفلت» است. غفلت ضدآگاهى و به معناى غافل بودن و ناآگاه بودن است. از نظر روایات اسلامى، غفلت در مسائل فردى و اجتماعى از رذایل اخلاقى مى باشد. غفلت و ناآگاهى زیان بارترین دشمن انسان است. هیچ دشمنى به اندازه غفلت و بى خبرى صدمه نمى زند. بسیارى از عقب ماندگى کشورها و یا جنگ هاى داخلى در آنها ریشه در همین اصل دارد. حضرت على† در این باره مى فرماید: «الغفله اضرالاعداء»؛⁶⁹  غفلت زیان بارترین دشمنان است. بدین سان، باید از غفلت و ناآگاهى در رابطه با مسائل مختلف فردى و اجتماعى و بخصوص در رابطه با مدیریت به عنوان یکى از مهم ترین مسائل اجتماعى اجتناب ورزید.

بر خلاف غفلت، «تغافل» است. تغافل از ریشه غفلت بوده و به معناى تظاهر به غفلت و خود را ناآگاه نشان دادن است؛⁷⁰  مدیران و مسئولان در

بسیارى از موارد، چه در زندگى خانوادگى و چه در زندگى اجتماعى از مسائلى که اهمیت چندانى ندارند، چشم پوشى مى کنند و آنها را نادیده مى گیرند. بدیهى است که اگر والدین به هر نوع رفتار و کردار فرزندانشان اشکال بگیرند، یا اگر مدیران به مسائل پیش پاافتاده به افراد سازمان اشکال بگیرند و با آنها گلاویز شوند، اولا وقار و شخصیت خود را نزد فرزندان و افراد سازمان از دست داده و ثانیآ، آزادى افراد را سلب نموده و روح ابتکار و خلّاقیت از آنان گرفته مى شود؛ زیرا آنان هیچ گاه اجازه و جرئت نزدیک شدن به هیچ نوع کار را به خود نمى دهند و احتمال مى دهند که مورد سرزنش والدین یا مدیران قرار گیرند. شایان ذکر است که تغافل، در برخوردهاى اجتماعى نه تنها عیب نیست، بلکه یک هنر نیز هست، به ویژه در مدیریت یک امر ضرورى و اجتناب ناپذیر به شمار مى آید. حضرت على† در این باره مى فرماید: «اشرف اخلاق الکریم تغافله عما یعلم»؛⁷¹  شریف ترین صفات شخص بزرگوار،  تظاهر او به غفلت از چیزى است که مى داند. حضرت در مورد دیگر مى فرماید: «من اشرف افعال الکریم غفلته عما یعلم»؛⁷²  یکى از شریف ترین کارهاى شخص بزرگوار غفلت نمودن اوست از چیزى که مى داند. اصولا تغافل نه تنها یکى از معیارهاى شایستگى و همچنین یکى از ویژگى هاى انسان بزرگوار است، بلکه از آن رو که طبیعت زندگى در این جهان آمیخته با درد و رنج است، تغافل یکى از ضروریات زندگى این دنیا به شمار مى آید. اساسآ اگر داروى تغافل در زندگى مورد استفاده قرار نگیرد، زندگى گوارا نیست. از این روست که حضرت على† مى فرماید: «کسى که در بسیارى از کارها تغافل نکند زندگى بر او ناگوار مى گردد.»⁷³

سؤالى که در اینجا مطرح مى شود این است که تغافل چگونه یکى از معیارهاى شایستگى در سازمان و مدیریت به شمار مى آید؟ جواب این است که به دو دلیل تغافل از معیارهاى شایستگى به حساب مى آید؛ یعنى مدیر، با تغافل مى تواند دو کار مهم انجام دهد :

الف. جرئت برخورد با مشکلات : در این جهان، هیچ کارى، به ویژه کارهاى سازمانى و اجتماعى، بدون مشکلات نمى باشد. مدیر با استفاده از اصل تغافل مى تواند این مشکلات را ناچیز شمرده و به خود جرئت و جسارت برخورد با آنها و ادامه کار در سختى ها را بدهد. حضرت على † در این باره مى فرماید: «شخص عاقل نیمى از او صبر و تحمل و نیم دیگر او تغافل است.»⁷⁴  بر اساس فرمایش امام، موفقیت انسان در گرو دو چیز است: یکى، صبر و مقاومت در برابر مشکلات و سختى ها و دیگرى، تغافل.

ب. سالم سازى فضاى برخوردها: از یک سو، در هر سازمان رسمى یک سازمان غیر رسمى شکل مى گیرد و این امر موجب مى گردد که میان اعضاى سازمان چند دستگى ایجاد شود و هر چند نفر بر محور یک نفر که از ویژگى هاى ممتازى ـ چه مثبت یا منفى ـ برخوردار است، دور بزنند. از سوى دیگر، میان اعضاى سازمان بر اساس منافع یا فرصت ها و تهدیدهایى که در سازمان مشاهده مى کنند، تعارض به وجود مى آید. مدیرى که مسئولیت سازمان را به عهده دارد اگر به صورت آشکار از هر یک از این گروه هاى موجود در سازمان حمایت کند، در واقع، به آتش اختلاف و درگیرى هاى بى مورد و کم اهمیت سازمان دامن زده است. از این رو، او مى تواند با استفاده از اصل تغافل جلوى این تعارضات و اختلافات را گرفته و از این طریق، فضاى سازمان را تبدیل به یک فضاى آرام و خالى از تنش نماید. با این کار، او فرصت بیشترى پیدا مى کند تا به کارهاى اساسى خود بپردازد. بر این اساس است که امام صادق† مى فرماید: «فضاى معیشت و معاشرت در صورتى سالم و صالح مى شود که مانند پیمانه اى با دو سوم زیرکى و یک سوم تغافل پر گردد.»⁷⁵

خلاصه اینکه یک مدیر هرقدر هم توانایى و شایستگى داشته باشد، نه قادر است با همه نقاط ضعف همکاران خود برخورد کند و نه مى تواند همه ضعف هاى آنان را نادیده بگیرد؛ زیرا اگر بخواهد با همه ضعف هاى ریز و درشت افراد تحت مدیریت خود برخورد کند، بى همکار مى ماند و اگر همه خلاف ها و ضعف هاى آنها را نادیده بگیرد مدیریت ممکن نیست. بنابراین، مقتضاى عقل و تدبیر این است که مدیر، زیرکى و تغافل را به گونه اى باهم بیامیزد که غلبه با زیرکى باشد و در عین حال، از تغافل هم غافل نماند.⁷⁶

13. ایجاد امیدوارى

یکى از معیارهاى شایستگى «ایجاد امیدوارى» است. منظور از ایجاد امیدوارى این است که فرد، هم خود امیدوار باشد و هم دیگران را به تحقق اهداف امیدوار کند. کسانى که از این ویژگى برخوردار باشند نسبت به کسانى که فاقد آن هستند، شایسته ترند؛ زیرا امید و آرزو موتور و محرک چرخ هاى زندگى انسان در ابعاد اقتصادى، سیاسى، اجتماعى و فرهنگى است. آرزو یکى از بزرگ ترین نعمت هاى الهى است که اگر این نعمت از انسان گرفته شود جنب و جوش و تلاش از او سلب مى گردد و رخوت و سستى او را احاطه مى کند و سرانجام، چرخ زندگى از حرکت باز مى ایستد.⁷⁷  پیامبر اکرم ˆ در این باره مى فرماید: «آرزو براى امت من رحمت است. اگر آرزو نبود، هیچ مادرى فرزندش را شیر نمى داد و هیچ کس درختى نمى کاشت.»⁷⁸  امید نقش اول را در کار و تلاش انسان در زندگى ایفا مى کند، به گونه اى که اگر این عنصر را در زندگى اش از دست بدهد، هیچ گاه زیر بار کار نرفته و تلاش نخواهد کرد. داستان ذیل، نقش «امید» را در زندگى انسان به خوبى نشان مى دهد :

روزى حضرت عیسى† پیرمردى را که با بیل سخت مشغول زیر و رو کردن خاک بود، تماشا مى کرد. حضرت عیسى† این تلاش را مرتبط با آرزوى پیرمردى در آستانه مرگ دانست. وى براى اینکه نظریه خود را به بوته آزمایش بگذارد، از خداوند خواست که آرزو را از او بگیرد. بلافاصله پس از این دعا ملاحظه کرد که پیرمرد بیل را بر زمین نهاد و دراز کشید. مدتى گذشت و پیرمرد هنوز مشغول استراحت بود. دوباره حضرت دعا کرد که خدایا! آرزو را به او باز گردان. بلافاصله پس از این دعا دید که پیرمرد از جا برخاست و مشغول کار شد. حضرت عیسى † براى اینکه پاسخ این آزمایش جالب را از زبان خود پیرمرد بشنود، جلو آمد و از او پرسید: دلیل اینکه ساعتى قبل بیل را بر زمین نهادى و دراز کشیدى و پس از مدتى دوباره مشغول کار شدى چیست؟ پیرمرد گفت: در حالى که مشغول کار بودم این فکر برایم پدید آمد که تا کى کار مى کنى، در حالى که پیرمردى هستى در آستانه مرگ؟ این بود که یأس بر من مستولى شد و از این رو، بیل را انداختم و دراز کشیدم. پس از مدتى فکر دیگرى در ذهنم خطور کرد؛ دیدم دارم با خود مى گویم: به خدا! تا زنده هستى براى تأمین زندگى چاره اى جز کار کردن ندارى؛ از این رو، دوباره به سراغ بیلم رفتم و مشغول کار شدم.⁷⁹

بنابراین، یک مدیر شایسته مدیرى است که هم خود به تحقق هدف امیدوار باشد و هم بتواند افراد تحت مدیریتش را در نیل به مقصود امیدوار سازد. لازم به ذکر است که هر چه عنصر امید بهتر و قوى تر در مدیریت به کار گرفته شود درصد احتمال تحقق هدف بالاتر مى رود. بر همین اساس است که خداوند بزرگ به عنوان شایسته ترین و بالاترین مقام مدیریتى در عالم هستى به افراد تحت مدیریت خود دستور مى دهد که هیچ گاه از رحمت و عنایت او مأیوس نشوند: (قُلْ یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِن رَّحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعآ) (زمر : 53)؛ بگو اى بندگان من که بر خویشتن زیاده روى روا داشته اید، از رحمت خدا نومید مشوید. در حقیقت، خدا همه گناهان را مى آمرزد.

در سلسله مراتب مدیریت اسلامى پس از خداوند، انبیاى الهى قرار دارند که آنها نیز هیچ گاه یأس، ناامیدى و سستى از خود نشان ندادند؛ چنان که در قرآن کریم آمده است: (وَکَأَیِّن مِن نَّبِیٍّ قَاتَلَ مَعَهُ رِبِّیُّونَ کَثِیرٌ فَمَا وَهَنُواْ لِمَا أَصَابَهُمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَمَا ضَعُفُواْ وَمَا اسْتَکَانُواْ وَاللّهُ یُحِبُّ الصَّابِرِینَ) (آل عمران:  146)؛ و چه بسیار پیامبرانى که همراه او توده هاى انبوه کارزار کردند و در برابر آنچه در راه خدا بدیشان رسید سستى نورزیدند و ناتوان نشدند و تسلیم ]دشمن[ نگردیدند و خداوند شکیبایان را دوست دارد. بر اساس آیات و روایات، یکى از معیارهاى شایستگى این است که هم مدیران خودشان امیدوار باشند و هم بذر امید را در ذهن دیگران کاشته و آن را آبیارى نموده و رشد و توسعه دهند.

14. صبر و استقامت

یکى از معیارهاى شایسته سالارى و شایستگى «صبر و استقامت در راه هدف» است؛ یعنى کسى که در راه رسیدن به اهداف مقاوم تر است، نسبت به افرادى که فاقد این ویژگى مى باشند، از شایستگى بیشترى برخوردار است. بر همین اساس است که حضرت على † صبر را یکى از بزرگ ترین عامل براى رسیدن به خواسته ها و اهداف مى داند: «الصبر فى الامور بمنزلة الرأس من الجسد فاذا فارق الرأس الجسد فسد الجسد، و اذا فارق الصبر الامور، فسدت الامور»؛⁸⁰  نقش صبر در کارها همچون نقش سر در بدن است. همان گونه که با جدا شدن سر از بدن، بدن فاسد مى شود، وقتى صبر را از کارها جدا کنیم کارها تباه مى شوند.

حضرت عیسى † نیز مى فرماید: «انکم لاتدرکون ما تحبون الا بصبرکم على ما تکرهون»؛⁸¹

تحقیقآ شما نمى توانید به آنچه دوست دارید برسید، مگر در صورتى که بر آنچه دوست ندارید صبر و مقاومت کنید. همان گونه که ملاحظه مى شود، بر اساس این دو حدیث، صبر و استقامت از بزرگ ترین عواملى است که به وسیله آن مى توان کارها را به سرانجام رساند و به اهداف فردى، سازمانى و اجتماعى دست یافت و کسانى که از این ویژگى برخوردار باشند، شایستگى بیشترى دارند.

بر اساس همین معیار است که مى توان گفت : پیامبر اکرمˆ پس از خداوند بزرگ شایسته ترین مدیر در تاریخ بشر تلقّى مى شود؛ زیرا او مقاوم ترین مدیر در طول تاریخ جامعه انسانى است؛ چنان که آن حضرت در پاسخ عمویش ابوطالب که خواسته مردم قریش را ـ مبنى بر اینکه محمّد باید از تبلیغ دین جدید دست بردارد ـ به او ابلاغ کرده بود، فرمود : «عمو جان! به خدا سوگند، هر گاه آفتاب را در دست راست من، و ماه را در دست چپ من قرار دهند (یعنى سلطنت تمام عالم را در اختیار من گذارند) که از تبلیغ آیین و تعقیب هدف خود دست بردارم، هرگز برنمى دارم و هدف خود را تعقیب مى کنم تا بر مشکلات فایق آیم، و به مقصد نهایى برسم؛ و یا در طریق هدف جان بسپارم.»⁸²  به یقین مى توان گفت :

اگر مقاومت و هدفمندى پیامبر اکرم ˆ و پشت گرمى حضرت خدیجه † و همکارى صادقانه و فداکارانه حضرت على † در اوایل ظهور اسلام نبود، اسلام پا نمى گرفت و به فتح هاى بزرگ دست نمى یافت.

آیت اللّه مکارم شیرازى مى فرماید: «براى انجام کارهاى مهم اجتماعى، مخصوصآ ایجاد یک انقلاب وسیع و گسترده در تمام شئون زندگى، قبل از هر چیزى یک نیروى صبور و مصمم انسانى لازم است که با اعتقاد راسخ، و آگاهى کامل، و تعلیمات لازم فکرى و فرهنگى، و پرورش هاى اخلاقى، براى این کار ساخته شده باشد. و این دقیقآ کارى بود که پیغمبر اسلام ˆ، در مکه در سال هاى نخستین بعثت، بلکه در تمام دوران عمرش انجام داد، و به همین دلیل و به خاطر وجود همین زیر بناى محکم، نهال اسلام به سرعت نمو کرد، و جوانه زد، و شاخ و برگ آورد.»⁸³

علاوه بر آیات و روایات، از سیره عملى انبیا و اولیا نیز این حقیقت آشکار مى شود که یکى از معیارهاى شایستگى، صبر و مقاومت در برابر سختى ها و مشکلات است. کسانى که این ویژگى را دارا باشند نسبت به کسانى که فاقد آن هستند، از شایستگى بیشترى برخوردار بوده و در بحران ها و تحولات پیروز و سربلند از صحنه بیرون مى آیند.

نتیجه گیرى

در این عالم هر چیز با یک نظم و چینش خاص، در جایگاه مناسب خودش قرار دارد.⁸⁴  این امر موجب شده است که آنها، کارایى لازم و متناسب خودشان را داشته باشند. اگر انسان ها بخواهند کارایى لازم و درخور شأن خود را در صحنه سازمان و جامعه داشته باشند، باید در جایگاه شایسته خود قرار گیرند. در این نوشتار، معیارهایى براى افراد شایسته بیان شد که عبارتند از: ایمان، تقوا، علم، بصیرت، عدالت، صداقت، اخلاق نیکو، رفق و مدارا، قاطعیت، انتقادپذیرى، تغافل، صبر و مقاومت، ایجاد امیدوارى. از دیدگاه اسلام، اینها مجموعه معیارهایى هستند که براى انسان مزیت و شایستگى مى آورد و کسانى که واجد این معیارها باشند نسبت به سایر افراد شایسته ترند. به ویژه این معیارها براى افرادى که در سطح بالاى مدیریتى قرار داشته باشند ضرورت بیشترى پیدا مى کند. لازم به یادآورى است که از دیدگاه قرآن کریم افرادى که داراى این معیارها هستند نه تنها شایستگى براى مدیریت و حاکمیت زمان فعلى دنیا را دارند، بلکه حتى حاکمیت آینده دنیا نیز از آنِ آنان و وراثت کل زمین خاص شایستگان مى باشد؛ چنان که قرآن کریم مى فرماید: (وَلَقَدْ کَتَبْنَا فِی الزَّبُورِ مِن بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُهَا عِبَادِیَ الصَّالِحُونَ) (انبیاء: 105)؛ ما در «زبور» پس از ذکر (تورات) نوشتیم که بندگان شایسته من وارث (حکومت) زمین خواهند شد.

در خاتمه باید یادآور شد که یک مدیر شایسته لازم است تمامى این ویژگى ها را دارا باشد و صرف داشتن یک یا چند ویژگى کافى به نظر نمى رسد. یعنى مدیرى شایسته مدیریت است که اولا، خود جامع جمیع این صفات باشد. ثانیآ، در انتخاب همکاران خود این ویژگى ها را مدّنظر قرار دهد و هرچه رتبه و مقام مدیریتى فرد بالاتر باشد دقت در انتخاب بر اساس این معیارها و ویژگى ها از اهمیت بیشترى برخوردار است.

• پى نوشت ها

  1 دانشجوى دکترى مدیریت، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى (ره). دریافت: 26/12/87 ـ پذیرش: 2/2/88.

  2 ـ حسن عمید، فرهنگ عمید، ج 2، ص 1284.

  3 ـ همان، ص 1150.

  4 ـ رضا حق پناه، «شایسته سالارى در نظام علوى»، اندیشه حوزه،ش 32و33، ص 193.

  5 ـ کریم اسدسنگابى، «شایسته سالارى»، صف، ش 118، ص 25.

  6 ـ بقره: 247.

  7 ـ میزگرد، «شایسته سالارى، بستر حضور در عرصه جهانى»،تدبیر، ش 155، ص 4.

  8 ـ ناصر مکارم شیرازى و دیگران، تفسیر نمونه، ج 16، ص 251.

  9 ـ امام خمینى، توضیح المسائل، ص 171.

  10 ـ ناصر مکارم شیرازى و دیگران، تفسیر نمونه، ج 16، ص 251.

  11 ـ همان.

  12 ـ آل عمران: 85.

  13 ـ على بن ابراهیم قمى و ابراهیم بروجردى، تفسیر جامع، ج 1،ص 151.

  14 ـ نهج البلاغه، ح 227.

  15 ـ همان، ح 458.

  16 ـ ناصر مکارم شیرازى و دیگران، تفسیر نمونه، ج 24، ص 349.

  17 ـ همان.

  18 ـ سیداحمد خاتمى، مدیریت از دیدگاه قرآن و حدیث، ص 27.

  19 ـ مرتضى مطهّرى، مجموعه آثار، ج 2 (ایمان)، ص 35.

  20 ـ ناصر مکارم شیرازى و دیگران، تفسیر نمونه، ج 22، ص 199.

  21 ـ نهج البلاغه، ح 410.

  22 ـ نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتى، خ 132.

  23 ـ نهج البلاغه، خ 198.

  24 ـ محمّدبن یعقوب کلینى، الکافى، ترجمه سیدجواد مصطفوى،ج 1، ص 42.

  25 ـ همان.

  26 ـ محمّد احمد جادالمولى و دیگران، قصه هاى قرآن، ترجمهمصطفى زمانى، ص 474.

  27 ـ عمادالدین حسین اصفهانى، زندگى چهارده معصوم، ج 2، ص533.

  28 ـ ناصر مکارم شیرازى و دیگران، تفسیر نمونه، ج 2، ص 238.

  29 ـ مرتضى فرید، الحدیث: روایاتى تربیتى از مکتباهل بیت :، ج 2، ص 191.

  30 ـ عمادالدین حسین اصفهانى، زندگانى چهارده معصوم :،ص 533.

  31 ـ محمّدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 5، ص 227.

  32 ـ همان، ج 5، ص 278.

  33 ـ امام خمینى، ولایت فقیه، ص 48.

  34 ـ همان.

  35 ـ همان.

  36 ـ عمادالدین حسین اصفهانى، زندگانى چهارده معصوم :،ص 533.

  37 ـ نهج الفصاحه، ص 317.

  38 ـ همان، ص 319.

  39 ـ همان.

  40 ـ همان.

  41 ـ محمدرضا حکیمى و دیگران، الحیاة، ترجمه احمد آرام، ج 2،ص 302.

  42 ـ همان.

  43 ـ محمّد محمدى رى شهرى، اخلاق مدیریت در اسلام، ص 47.

  44 ـ همان، ص 52.

  45 ـ صحیفه سجادیه، دعاى 21.

  46 ـ محمد محمدى رى شهرى، اخلاق مدیریت در اسلام، ص 60.

  47 ـ لویس معلوف، المنجد، ص 572، ذیل واژه السیاسه.

  48 ـ ابن اثیر، النهایة فى غریب الحدیث و الاثر، ج 3، ص 75.

  49 ـ على اکبر دهخدا، لغت نامه، ج 29، ص 741، ذیل واژه سیاست.

  50 ـ محمّد محمدى رى شهرى، اخلاق مدیریت در اسلام، ص 58.

  51 ـ ولى اللّه نقى پورفر، مجموعه مباحثى از مدیریت اسلامى، ص25.

  52 ـ محمّد محمدى رى شهرى، میزان الحکمه، ترجمه حمیدرضاشیخى، ح 9001.

  53 ـ همان، ح 8992.

  54 ـ ملّامحسن فیض کاشانى، محجة البیضا، ج 5، ص 96.

  55 ـ محمّد محمدى رى شهرى، اخلاق مدیریت در اسلام، ص 63.

  56 ـ محمّد محمدى رى شهرى، میزان الحکمه، ج 3، ص 142، ح5072.

  57 ـ محمّد محمدى رى شهرى، اخلاق مدیریت در اسلام، ص64ـ65.

  58 ـ همان، ص 66.

  59 ـ همان، ص 73.

  60 ـ محمد محمدى رى شهرى، میزان الحکمه، ح 9020.

  61 ـ همان، ح 7390.

  62 ـ قادرعلى واثق، بررسى اصول حاکم بر سازماندهى از منظرقرآن کریم، ص 225.

  63 ـ شیخ عباس قمى، مفاتیح الجنان، دعاى «جوشن کبیر»، بند 74.

  64 ـ محمد محمدى رى شهرى، میزان الحکمه، ح 7324.

  65 ـ محمد محمدى رى شهرى، اخلاق مدیریت در اسلام، ص 81.

  66 ـ نهج البلاغه، ن 53.

  67 ـ محمد محمدى رى شهرى، اخلاق مدیریت در اسلام، ص 86.

  68 ـ نهج البلاغه، خ 216.

  69 ـ همان، خ 193.

  70 ـ لویس معلوف، المنجد، ص 735، ذیل واژه غفل.

  71 ـ عبدالواحد تمیمى آمدى، غررالحکم و دررالکلم، ج 2، ش3256.

  72 ـ محمّدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 75، ص 69.

  73 ـ محمّد محمدى رى شهرى، میزان الحکمه، ح 14920.

  74 ـ همان، ح 14915.

  75 ـ همان، ح 14923.

  76 ـ محمد محمدى رى شهرى، اخلاق مدیریت در اسلام، ص 96.

  77 ـ همان، ص 99.

  78 ـ محمد محمدى رى شهرى، میزان الحکمه، ح 673.

  79 ـ محمد محمدى رى شهرى، اخلاق مدیریت در اسلام، ص 98،به نقل از: محمّدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 14، ص 329.

  80 ـ محمّد محمدى رى شهرى، میزان الحکمه، ح 10064.

  81 ـ همان، ح 10021.

  82 ـ جعفر سبحانى، فروغ ابدیت، ج 1، ص 268.

  83 ـ ناصر مکارم شیرازى و دیگران، تفسیر نمونه، ج 17، ص 209.

  84 ـ همان، ج 13، ص 522.

• منابع

• ابن اثیر، نهایة فى غریب الحدیث و الاثر، قم، اسماعیلیان، 1367.ـ اسدسنگابى، کریم، «شایسته سالارى»، صف، ش 118، آبان1381، ص 17ـ25.ـ اصفهانى، عمادالدین حسین، زندگى چهارده معصوم :،تهران، شرکت سهامى طبع کتاب، چ دوم، 1334.ـ امام خمینى، توضیح المسائل، قم، انتشارات اسلامى، 1370.ـ ـــــ ، ولایت فقیه، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى،1373.ـ تمیمى آمدى، عبدالواحد، غررالحکم و دررالکلم، تهران، مؤسسهانتشارات و چاپ، 1373.ـ جادالمولى، محمّداحمد و دیگران، قصه هاى قرآن، ترجمهمصطفى زمانى، قم، پژواک اندیشه، 1380.ـ حق پناه، رضا، «شایسته سالارى در نظام علوى»، اندیشه حوزه،ش 32و33، بهمن و اسفند 1380، فروردین و اردیبهشت 1381،ص 191ـ218.ـ حکیمى، محمدرضا و دیگران، الحیاة، ترجمه احمد آرام، تهران،دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1377.ـ دهخدا، على اکبر، لغت نامه، تهران، سروش، 1345.ـ سبحانى، جعفر، فروغ ابدیت، قم، دفتر تبلیغات اسلامى، 1363.ـ صحیفه سجادیه، قم، مؤسسة الامام المهدى (عج)، 1411ق.ـ عمید، حسن، فرهنگ عمید، تهران، جاویدان، 1355.ـ فرید، مرتضى، الحدیت: روایاتى تربیتى از مکتب اهل بیت :،تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1366.ـ فیض کاشانى، ملّامحسن، محجة البیضا، قم، انتشارات اسلامى،1362.ـ قمى، شیخ عباس، مفاتیح الجنان، تهران، دفتر نشر فرهنگاسلامى، 1368.ـ قمى، على بن ابراهیم و ابراهیم بروجردى، تفسیر جامع، تهران،کتابخانه صدر، 1366.ـ مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، تهران، دارالکتب الاسلامیه،1362.ـ محمدى رى شهرى، محمد، اخلاق مدیریت در اسلام، تهران،مؤسسه مطالعات و پژوهش هاى سیاسى، 1374.ـ ـــــ ، میزان الحکمه، ترجمه حمیدرضا شیخى، قم، دارالحدیث،1385.ـ مطهّرى، مرتضى، مجموعه آثار، تهران، صدرا، 1379، ج  2(ایمان).ـ معلوف، لویس، المنجد، تهران، صبا، 1380.ـ مکارم شیرازى، ناصر و دیگران، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتبالاسلامیة، 1362.ـ میزگرد «شایسته سالارى، بستر حضور در عرصه جهانى»، تدبیر،ش 155، بهار 1384، 4ـ11.ـ نقى پورفر، ولى اللّه، مجموعه مباحثى از مدیریت اسلامى، تهران،مرکز مطالعات و تحقیقات مدیریت اسلامى، 1382.ـ نهج البلاغه، ترجمه محمّد دشتى، قم، اوج علم، 1379.ـ نهج الفصاحه، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، جاویدان، 1360.ـ واثق، قادرعلى، بررسى اصول حاکم بر سازماندهى از منظر قرآنکریم، پایان نامه کارشناسى ارشد، مدیریت، قم، مؤسسه آموزشى وپژوهشى امام خمینى، 1385.