معرفت

عوامل تضعیف
خودباورى فرهنگى(2)

محمد فولادى
محمدعزیز بختیارى

 

اشاره

آنچه در پى مى آید، حاصل تحقیقى است که به همت دو تن از محققان مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى(رحمه الله) درمرکز پژوهش هاى اسلامى صدا و سیما تدوین یافته است. به دلیل اهمیت موضوع، بخش دوم این تحقیق تقدیم ارباب معرفت مى گردد. لازم به ذکر است از آنجایى که این تحقیق چند سال پیش نگارش یافته، لذا برخى آمارها و اطلاعات موجود از جمله وضعیت سیما و نیز مطبوعات تغییرات اعم از مثبت و یا منفى چشمگیرى یافته اند.

معرفت

د: رسانه هاى جمعى و نقش آن ها در تضعیف خودباورى فرهنگى

بدون تردید، در هیچ دوره اى از تاریخ بشریت، جریان اطلاع رسانى همانند امروز سریع و گسترده نبوده است. به همین دلیل، برخى از مهم ترین ویژگى هاى این دوره تاریخى را سرعت، گسترش و اهمیت فوق العاده اطلاعات دانسته، دوره معاصر را «عصر انفجار اطلاعات» مى نامند. به راستى، امروز وفور اطلاعات و حضور گسترده آن در همه جا و همه وقت، حیرت آور است. اکنون یک آسیایى با گرفتن یک شماره مى تواند با شخص مورد نظر خود در امریکا، اروپا و یا هرجاى دیگر مستقیماً ارتباط برقرار نماید، یک افریقایى با نگاه به صفحه اول روزنامه خود، خبرهاى مربوط به تمام جهان را بخواند، یک اروپایى با روشن کردن تلویزیون خود، مناظر زیباى جنگل ها، حیوانات وحشى و یا اقوام بدوى افریقا را تماشا کند و بالاخره، یک امریکایى به وسیله رایانه شخصى خود، از آخرین تحقیقات انجام شده در مراکز تحقیقاتى اروپا، ژاپن و یا هر جاى دیگر آگاه شود.

امروز اطلاعات نه تنها در مراکز معیّنى قابل دست رسى است، بلکه حتى از درهاى بسته و دیوارهاى ضخیم خانه ها نیز به داخل نفوذ مى کند. تمام امواج صوتى و نورى اطراف ما حامل پیام ها و اطلاعات است و هیچ جایى از نفوذ آن ها در امان نیست.

اطلاعاتى که از طریق رسانه هاى جمعى به دست مردم مى رسد، آن ها را با دنیاى اطرافشان آشنا مى سازد، بر دانش و آگاهى آن ها مى افزاید و آن ها را با آداب، رسوم و فرهنگ ملت هاى دیگر آشنامى کند. رسانه هاى گروهى انسان ها را به سرعت، در جریان مسائل عمده روز قرار مى دهند: اتفاقات و رویدادهاى سیاسى، نظامى، اقتصادى، اجتماعى، علمى و هنرى و... علاوه بر خبررسانى، رسانه هاى گروهى از طریق ارائه تفسیر رویدادها و حوادث و پخش مطالب دلخواه، مى توانند به روشنگرى مردم بپردازند و آن ها را به تصمیم گیرى هاى مطلوب هدایت نمایند. رسانه ها مى توانند در خدمت رشد و شکوفایى دینى و فرهنگى ملت ها قرار گیرند و به بالندگى معنوى آن ها کمک نمایند. وظیفه مهم دیگرى که براى رسانه ها ذکر کرده اند ایجاد سرگرمى براى مردم و پرکردن اوقات فراغت آن هاست.

آنچه بدان اشاره شد تنها یک طرف قضیه است. طرف دیگر قضیه چهره خطرناک و زیانبخش رسانه هاى گروهى است. رسانه هاى گروهى، به خودى خود ابزارى هستند که مى توان از آن ها براى برقرارى ارتباط و ارائه پیام استفاده نمود و در این حد، از هیچ گونه بار ارزشى برخوردار نیستند و کاملاً خنثى مى باشند. اما در مورد محتواى پیام و انگیزه هاى به کارگیرى این وسایل، مفید و مضر بودن و نیز خوب و بدن بودن آن ها مطرح مى شود. به عبارت دیگر، در مورد وسایل ارتباط جمعى تنها مى توان گفت کدام یک رساناتر از دیگرى است و چرا، و از این حیث، یکى را بهتر از دیگرى دانست. اما پیامى که توسط این وسایل ارتباطى پخش مى شود براساس ارزش ها و باورها مى تواند مفید و خوب یا بد و مضر باشد.

در این جا، منظور بحث درباره ویژگى ها و کارکردهاى رسانه هاى گروهى که خود بحث هاى مفصّل و دامنه دارى دارد نیست، بلکه طبق مقتضاى موضوع مورد بررسى، تنها جنبه هاى منفى و ا ثرات مخرّب رسانه ها مورد توجه است. این مسأله نخست با تأکید بر انگیزه هاى استعمارگرانه قدرت هاى بزرگ و سوء استفاده هاى آن ها از این وسایل براى تسلط همه جانبه برملل ضعیف تر، مورد بحث قرار مى گیرد و سپس رسانه هاى داخلى پس از انقلاب از این زاویه بررسى خواهد شد که على رغم خدمات شایان توجه و بى بدیلى که به اسلام، انقلاب و شکوفایى فرهنگى انجام داده و مى دهند، چه نقشى به صورت ناخودآگاه در تضعیف فرهنگ خودى و ترویج فرهنگ بیگانه دارند. در برخى نخست بحث، اشاره به مطالبى چند ضرورى است تابتوان باروشن بینى بیش تر، به نتیجه دست یافت:

1ـ توزیع وسایل ارتباط جمعى در جهان

وسایل ارتباط جمعى مانند رادیو، تلویزیون، ویدئو، سینما، مطبوعات و... به عنوان محصولات صنعتى جدید، مانند تمام صنایع دیگر، در چند کشور پیشرفته اروپایى و امریکایى متراکم و انباشته شده، به گونه اى که سهم این چند کشور در میان کشورهاى دنیا بسیار چشمگیر است. بنا بر اصل تمرکز در جهان صنعتى نوین، وسایل ارتباط جمعى نیز هر روز به سوى تمرکز بیش تر به پیش مى رود. امروز چهار خبرگزارى بزرگ بیش ترین سهم را در ارائه گزارش اخبار و اطلاعات در سطح جهان بر عهده دارند. این غول هاى خبرى (یونایتدپرس و آسوشیتدپرس در امریکا، رویتر در انگلیس و فرانس پرس در فرانسه) از پیشرفته ترین وسایل ارتباطى، بیش ترین نیروهاى تخصصى، بهترین سازمان دهى و مدیریت، بالاترین امکانات مالى و عالى ترین نفوذ و اعتبار بین المللى برخوردار مى باشند. همچنین این چهار خبرگزارى از پشتیبانى همه جانبه کشورهاى متبوع خود که از قدرتمندترین کشورهاى جهان به شمار مى روند برخوردند. « این خبرگزارى ها بیش از %90 خبرهاى دنیا را تهیه و پخش مى کنند.»¹

این خبرگزارى ها، که به نام «چهار غول خبرى» معروف شده اند، روزانه قریب 000/850/32 واژه (آسوشیتدپرس 000/000/17، یونایتدپرس 000/000/11، فرانس پرس 000/350/3 و ، رویتر 5/1 میلیون واژه) به جهان مخابره مى کنند، در حالى که کل تولید خبرگزارى هاى آلمان (115 هزار)، ایتالیا (300 هزار)، اسپانیا (500 هزار)، تاینوگ یوگسلاوى (75 هزار)، واینترپرس (100 هزار) فقط به 000/90./1 واژه در روز مى رسد.²

قریب چهل کشور از کشورهاى عضو سازمان ملل خبرگزارى ملى ندارند.³ کشورهایى هم که خبرگزارى دارند وابستگى شدیدى به اطلاعات و اخبار خبرگزارى هاى بزرگ دارند. دلیل این وابستگى آن است که تهیه اخبار و اطلاعات براى این کشورها معمولاً مقرون به صرفه نیست. بنابراین، آن ها على رغم خطرات و مضرّات بسیارى که این کار برایشان دارد، به استفاده و دریافت گزارش هاى خبرى از خبرگزارى هاى بزرگ متکى هستند.

در زمینه تلویزیون نیز سلطه قدرت هاى بزرگ همچنان مشهود است. بر اساس گزارش یک تحقیق، که در سال 1974 از سوىیونسکوانتشار یافت،بسیارى از کشورهاى جهان سوم وابستگى شدیدى به فیلم ها و مجموعه هاى تلویزیونى امریکایى و اروپایى دارند. بر اساس این گزارش، «امریکا سالانه در حدود 200 هزار ساعت و انگلستان و فرانسه و آلمان غربى هرکدام به ترتیب، در حدود 30، 25 و 15 هزار ساعت برنامه تلویزیونى به کشورهاى دیگر دنیا صادر مى کنند».⁴ تحقیق دیگرى کهیونسکو در سال 1985 انتشار داد نیز نشان مى دهد که على رغم افزایش تولیدات تلویزیونى کشورهاى جهان سوم، سلطه جهانى برنامه هاى تلویزیونى امریکا همچنان پابرجاست.⁵

پرده هاى سینمایى کشورهاى جهان سوم نیز به وسیله برنامه هاى کشورهاى بزرگ، به ویژه امریکا پر مى شود. «فیلم هاى سینمایى امریکایى بیش از نصف تمام پرده هاى سینماهاى جهان را اشغال کرده اند و هر هفته حدود یک صد و پنجاه میلیون نفر در کشورهاى مختلف، فیلم هاى امریکایى مى بینند».⁶

علاوه بر وابستگى شدیدى که رسانه هاى گروهى کشورهاى جهان سوم به منابع غربى دارند، رسانه هاى غربى با استفاده از ماهواره و فن آورى پیش رفته، به صورت مستقیم نیز جهان را زیر پوشش گرفته، به طور وسیعى اقدام به پخش برنامه هاى دلخواه خود مى کنند. به عنوان نمونه، در این زمینه به فعالیت هاى شبکه C.N.Nامریکا توجه کنید:

60 درصد از 92 میلیون امریکایى صاحب تلویزیون، براى شبکه مشترک اند.

6 میلیون خانه در سطح جهان از طریق ماهواره به این شبکه متصل اند.

120 ایستگاه تلویزیونى در سطح جهان از این شبکه تغذیه مى کنند.

250 هزار اتاق از هتل هاى جهان به این شبکه وصل است. علاوه بر این، در همه جهان فقط یک آنتن بشقابى به راحتى مى تواند بینندگان را زیر چتر این شبکه ببرد.⁷

رادیو امریکا نیز با برنامه هاى متنوعى که به زبان هاى گوناگون جهان ارائه مى دهد، حضور بسیار فعّالى در سطح جهانى دارد: بیش از 5 هزار ایستگاه رادیویى در بخش هاى جهان سخن پراکنى هاى رادیویى امریکا را تقویت مى کنند.⁸

چنان که مشهود است، استعمارگران غربى، به ویژه امریکا، به دلیل دارا بودن فن آورى پیش رفته رسانه اى، در اختیار داشتن نیروهاى انسانى متخصص و همچنین پشتوانه سیاسى اقتصادى بسیار نیرومند، توانسته اند به طور مستقیم یا غیر مستقیم، بر روابط اطلاعاتى و رسانه هاى گروهى جهان مسلط شوند. آن ها به مرجع و منبع تام نرم افزارى و سخت افزارى اطلاعات تبدیل شده اند.

از سوى دیگر، کشورهاى جهان سوم به دلیل ضعف اقتصادى، نداشتن فن آورى پیشرفته و نیروى انسانى متخصص و کافى، نه تنها در سطح جهانى، بلکه در سطح منطقه اى و حتى در سطح کشور خویش نیز نمى توانند حضور فعّالى داشته باشند. ضعف و نقصى که بر این کشورها حاکم است زمینه مساعدى براى رشد و گسترش رسانه هاى نیرومند غرب به شمار مى رود. بدین ترتیب، براى استیلاى جهانى رسانه هاى غربى مقتضى موجود است و مانع نیز مفقود بنابراین همان گونه که مى بینیم آن ها بدون هیچ مزاحمتى، بلکه غالباً با تشویق و همکارى برخى کشورها بر رسانه هاى جمعى جهان مسلط مى شوند. کشورها، بر رسانه هاى جمعى جهان مسلط مى شوند.

2ـ جریان آزاد اطلاعات

مدت هاست که دو نظر متفاوت در سطح جهانى وجود دارد؟ یکى از آزادى کسب و انتشار اخبار و اطلاعات بدون مراعات مرزها حمایت مى کند و دیگرى به عکس، خواستار آن است که جریان جهانى اطلاعات تحت قوانین و ضوابطى در آید تا به کشورهاى قدرتمند اجازه هرگونه تاخت وتازى داده نشود. کشورهاى پیش رفته غربى (به استثناى فرانسه) و در رأس آن ها ایالات متحده امریکا، از نظریه نخست و بیش تر کشورهاى در حال توسعه و عقب نگه داشته شده بلوک شرق (سابق) و فرانسه از نظریه دوم پشتیبانى مى کنند.

ظاهر قضیه امریکا و طرفدارانش را، که آزادى بیان و آزادى رسانه ها را یدک مى کشند، ذى حق جلوه مى دهد، ولى عملکرد آن ها نشان داده که در این ادعا صادق نیستند. همان گونه که ملاحظه مى شود، اخبار واطلاعات جهانى تقریباً به طور انحصارى در دست امریکا و چند کشور اروپایى قرار دارد و آن ها بهترین و پیشرفته ترین فن آورى رسانه اى را در اختیار دارند. این کشورها با شرکت هاى پیشرفته اطلاعاتى که در اختیار دارند، علاوه بر منافع کلان اقتصادى، مى توانند به منافع سیاسى نظامى خود در سطح جهانى نیز دست یابند. آن ها براى دست یابى به اهداف مورد نظر خویش، به وضع یک قانون بین المللى نیاز دارند که دست آن ها را در هرگونه فعالیت اطلاعاتى و خبرى باز بگذارد. بهترین قانونى که مى تواند آن ها را در این زمینه یارى رساند «جریان آزاد اطلاعات» است. این مسأله براى امریکا از اهمیت فوق العاده اى برخوردار است; زیرا مکمّل سلطه جهانى این کشور مى باشد. از این رو، امریکا سال هاست تلاش مى کند تا آن را به صورت یک قانون بین المللى درآورد. البته امریکا توانست آن را در اعلامیه جهانى حقوق بشر منعکس سازد، ولى تلاش هاى کشورهاى جهان سوم، بلوک شرق سابق و فرانسه پس از سال ها امریکا، را مغلوب ساخت و این کشور نتوانست در مقابل این کشورها ایستادگى نماید و ازیونسکو که مجرى نظریه جریان آزاد اطلاعات بود بیرون رفت.⁹

آزادى جریان اطلاعات در شرایطى که اطلاعات در قبضه چند کشور استیلاطلب و سلطه جو قرار دارد و غالب کشورها قدرت رقابت قابل ملاحظه اى در صحنه هاى اطلاعاتى و خبرى ندارند، شعار فریبنده اى بیش نیست. امریکا، که این موضوع را به عنوان یک حق انسانى در سطح بین المللى مطرح مى سازد، در واقع مى خواهد از آن براى استثمار انسان ها، پاى مال کردن حقوق انسان هاى ضعیف و استیلاى اقتصادى، سیاسى و نظامى خویش استفاده نماید. امریکایى ها در عمل، نشان داده اند که جریان آزاد اطلاعات را نمى خواهند، بلکه آزادى فعالیت رسانه هاى خود را مى خواهند. امریکا علاوه بر خودسانسورى نیرومند و پیچیده اى که بر رسانه ها حاکم کرده است، هرگاه لازم بداند از سانسور مستقیم نیز خوددارى نمى کند.

3ـ دروازه بان هاى خبرى

شاید تصور شود اخبار و اطلاعاتى که از رسانه ها پخش مى شود عین واقعیت است و باید آن ها را به همان صورت که عرضه مى شود، پذیرفت. رسانه هاى غربى با ادعاهاى فریبنده اى از قبیل آزادى بیان، عدم سانسور و مانند آن، این ذهنیت را براى افراد ایجاد مى نمایند که در این رسانه ها، هیچ عاملى براى تحریف اخبار و اطلاعات وجود ندارد و رسانه هاى غربى در سایه یک وضعیت اجتماعى و سیاسى بسیار مطلوب به ارائه واقعیت هاى ناب مشغول اند و هیچ گونه فشار، زور و ترفندى براى لکه دار کردن آیینه صاف واقعیت ها وجود ندارد. ولى متأسفانه واقعیت چیز دیگرى است. عوامل متعدد ذهنى، عینى، فردى و ساختارى وجود دارند که نمى گذارند خبرنگاران و تهیه کنندگان اخبار و اطلاعات واقعیت ها را بدون دخل و تصرف به سمع و بصر عموم برسانند.

هر چند در غرب، به ویژه امریکا، جز در مواقع اضطرارى رسانه ها مستقیماً مورد سانسور قرار نمى گیرند، ولى عدم سانسور مستقیم هرگز به معناى طرفدارى دولت ها و سرمایه داران غربى از آزادى اخبار و اطلاعات به معناى واقعى کلمه نیست بلکه آن ها ساختارى را به وجود آوده اند که در آن، همه چیز بر وفق مرادشان به پیش مى رود، بدون آن که نیازى به مداخله دولت و سانسور مستقیم باشد.این نوع مهار، که از آن، «خودسانسورى» یاد مى شود، بسى بهتر و مطلوبتر از سانسور مستقیم عمل مى کند. مهم تر از همه آن که در این وضعیت، مردم به گمان آن که قدرت ها در جریان اخبار و اطلاعات مداخله نمى کنند، به رسانه ها بیش تر اعتماد مى نمایند و بدین ترتیب، مطلوب نهایى قدرت حاکم و گروه هاى ذى نفع حاصل مى شود.

برخى از محققان عواملى را که موجب سلطه بر اخبار و اطلاعات مى گردد «فیلترهاى خبرى» و برخى دیگر «دروازه بان هاى خبرى» خوانده اند. اینان معتقدند که این عوامل مانند صافى (فیلتر) و یا دروازه بان در موارد گوناگونِ ساختن و پرداختن اخبار در کمین نشسته اند و تنها به اطلاعاتى اجازه عبور مى دهند که قابلیت گذشتن از صافى را داشته و یا داراى ملاک هاى مورد نظر دروازده بان بوده باشد. نوآم چامسکىوادوارد هرمان براى رسانه هاى امریکا پنج صافى ذکر مى کنند. آن ها مى گویند: خبرى که نتواند از تمامى این پنج مرحله به سلامتى بگذرد، نمى تواند ارزش خبر شدن پیدا کرده، از رسانه ها براى عموم انتشار یابد. بنابراین، چنین نیست که هر واقعیتى در داخل یا خارج امریکا وجود دارد شانس آن را داشته باشد که به وسیله وسایل ارتباط جمعى منعکس گردد. این پنج صافى، به طور خلاصه، به قرار ذیل است:

الف. مالکیت: در امریکا، وسایل ارتباط جمعى در مالکیت شمار اندکى از شرکت هاى بزرگ مالى قرار دارد. طبق یک گزارش تحقیقى، که در سال 1983 انتشار یافت، بیش تر وسایل ارتباط جمعى امریکا تا اوایل دهه 1980 به وسیله پنجاه شرکت و مؤسسه بزرگ اداره مى شده اند. همین محقق در سال 1987 گزارش دیگرى منتشر کرد که همان رسانه ها در این سال، به وسیله 29 شرکت اداره مى شدند. این شرکت ها مانند تمام مؤسسات اقتصادى دیگر، تنها دنبال به حداکثر رساندن سود خود مى باشند و بنابراین، از وسایل ارتباط جمعى فقط به گونه اى استفاده مى کنند که سود بیش ترى به دست دهند. علاوه بر آن، فعالیت این شرکت ها به رسانه ها محدود نمى شود و آن ها در حوزه هاى دیگر اقتصادى از قبیل بیمه، توتون، تولید سلاح، و انرژى هسته اى نیز فعالیت دارند.

ب. تبلیغات: بخش اعظم درآمدهاى وسایل ارتباط جمعى امریکا از طریق انتشار آگهى هاى تبلیغاتى به دست مى آید. روزنامه ها قریب 75 درصد، مجلاتى که در سطح عموم توزیع مى شود 50 درصد و رادیو تلویزیون 100 درصد درآمدهاى خود را از طریق آگهى هاى تبلیغاتى به دست مى آورند. رسانه ها از این طریق، زیر فشار قرار مى گیرند تا به عنوان سازندگان سود عمل کنند و بدین ترتیب، اطلاعاتى باید انتشار یابد که سود داشته باشد.

ج. منبع: رسانه ها بخش زیادى از گزارش هاى خبرى خود را از مراکز دولتى دریافت مى کنند. آن ها باید با قدرت همکارى کنند، وگرنه از منابع خبرى محروم مى شوند. اطلاعاتى که دولت، به خصوص مقامات عالى رتبه، در اختیار آن ها قرار مى دهند، بدون آن که در مورد صحت و سقم آن تحقیقى شود، انتشار مى یابد; مثلاً، وقتى که ریگان رئیس جمهور وقت امریکا در ماه مارس 1986 اعلام کرد که حکومت نیکاراگوئه به طور گسترده اى در قاچاق مواد مخدّر دست دارد، رسانه ها بلافاصله آن را منتشر کردند. بدین ترتیب، رسانه هاى امریکا بدون آن که از نظر مالکیت، دولتى باشند، از لحاظ عمل کرد به بلندگوهاى دولتى تبدیل شده اند.

د. ضدیت و اعمال فشار: مراد از «ضدیت» در این جا، واکنش منفى نسبت به برنامه هاى رسانه هاى گروهى است. افراد، سازمان ها و نهادها ممکن است علیه برنامه هاى یک روزنامه، رادیو و یا تلویزیون اعتراض کنند. این اعتراض نیز ممکن است به صورت فرستادن نامه، تلگراف، تماس تلفنى، دادخواست، دعواى قانونى و مانند آن باشد. این ضدیت ها وسایل ارتباط جمعى را، که هرگز دوست ندارند دچار دردسر و جنجال شوند، وادار مى کند استانداردهاى محاقطه کارانه را نقض نکنند، وگرنه باید دردسرهایى را، که کم و بیش پرهزینه اند، انتظار داشته باشند.

هـ . ایدئولوژى ضد کمونیسم: ضدیت باکمونیسم جزء لاینفک فرهنگ سیاسى غرب است.¹⁰

پس از بیدارى مسلمانان در سطح جهان و استقرار جمهورى اسلامى در ایران، که با فروپاشى قدرت کمونیسم هم زمان بود، ایدئولوژى ضد کمونیسم به ایدئولوژى ضد اسلام تبدیل شده و امروز ضدیت با اسلام ناب محمدى(صلى الله علیه وآله) به عنوان یک معیار عام، که تمام رسانه هاى امریکا و غرب باید در انتشار اخبار و اطلاعات، همواره آن را مدّ نظر داشته باشند، مطرح است.

به طور کلى، مى توان گفت: مجموعه اى از عوامل دست به دست یکدیگر داده و ساختارى را به وجود آوده اند که در آن، افرادى که دست اندرکار تولید و پخش اخبار و اطلاعات اند آگاهانه یا ناخودآگاه، به نفع دولت و سرمایه داران غربى عمل مى کنند. در این ساختار، چند عنصر مهم تر از بقیه به نظر مى رسند: یکى از این عناصر، قوم مدارى غربى هاست. «غرب مدارى» شاید یکى از اساسى ترین معیارهایى است که در ساخت و انتشار اخبار و اطلاعات نقش دارد. هر خبرى که در جهان با سلطه غرب، به ویژه امریکا، سازگار باشد خوب است و باید انتشار یابد (هر چند به فقر، گرسنگى و حتى کشتار یک ملت بینجامد.) و هر خبرى که با سلطه آن ها در تضاد باشد و منافع آن ها را به خطر بیندازد بد است و باید مسکوت بماند و یا علیه آن شدیداً تبلیغ شود (اگرچه موجب آزادى، استقلال و پیش رفت یک ملت باشد.)

قوم مدارى غربیان اساس بسیارى از تحریف ها، دروغ پردازى ها و تبلیغات سوء علیه ملت ها و کشورهاى دیگر است. آن ها اصیل ترین حرکت هاى سیاسى اجتماعى جهان سوم را «ارتجاعى» مى نامند و قیام هاى ضد استعمارى آن ها را شورش، ترور و مانند آن مى خوانند. ولى انواع فساد و فحشا را، که در جوامع غربى رواج دارد و قلم از ذکر آن ها شرمگین است، به نام آزادى و برابرى تبلیغ مى کنند.

یکى دیگر از عناصر مهم این ساختار حفظ منافع ملى است که از طریق سازمان ها و قوانین، نهادینه شده است و افراد به انحاى گوناگون، به حفظ و حمایت از منافع ملى وادار مى شوند.ویلیام ورثى، خبرنگار سیاه پوست امریکایى، در این باره معتقد است که در رسانه هاى امریکا، «معیار قضاوت در مورد کشورهاى جهان سوم، میزان مخالفت یا موافقت این کشورها با سیاست هاى امریکاست.»¹¹

در این مورد، به مثالى ازنوآم چامسکى، جامعه شناس و زبان شناس امریکایى توجه کنید. وى مى گوید: «زمانى که... مردم ایران براى انجام تظاهرات علیه رژیم وحشت و ارعاب شاه به خیابان ها ریختند، «مطبوعات آزاد» و سازش کار غرب این جبّار سفاک را به عنوان یک «رهایى بخش» بزرگ، که کوشش مى کند کشور عقب مانده خود را با وجود مخالفت مذهبى هاى متعصّب و دانشجویان چپ، از تمام مزایاى نوسازى برخوردار سازد، معرفى مى کردند... در صفحات مطبوعات بزرگ امریکا حتى یک مقاله و نیز یک گزارش هم نمى توان یافت که در آن، براى معرفى شاه کلمه «دیکتاتور» به کار رفته باشد.»¹²

پنج صافىهرمان چامسکى که قبلاً اشاره شد از عناصر دیگر ساختار مورد نظر در این بحث است. این عناصر و عناصر دیگرى که ممکن است با مطالعات دقیق تر تشخیص داده شوند ارتباط بسیار پیچیده اى با یکدیگر دارند، به گونه اى که این مجموعه ساختارى را مى سازد که مى تواند بر افرادى که دست اندرکار تولید و پخش اخبار و اطلاعات اند فشار وارد نماید تا انواع معیّنى از اطلاعات را پخش کنند، از پخش اطلاعات خاصى نیز خوددارى به عمل آورند و اطلاعات دیگرى را نیز وارونه جلوه دهند. ساختار موجود علاوه بر ایجاد انگیزه ها، علایق و تعصّب ها در افراد، از بیرون نیز بر آن ها، که به عنوان انسان هاى حسابگر خواهان ازدیاد منافع و اجتناب از ضرر هستند، فشار وارد مى کند تا به شیوه اى عمل نمایند که منافع افراد و سازمان هاى ذى نفع تأمین شود. این مطلب را براى دست یابى به وضوح بیش تر، مى توان به صورت نمودار نشان داد:

فنونى که این خبرسازان براى تولید و پخش اطلاعات و اخبار به کار مى برند بسیار ظریف، پیچیده و گوناگون است. آن ها از مخالفان خود با عناوینى مانند ارتجاعى، متعصّب، تروریست، شورشى، افراطى و مانند آن یاد مى کنند، اما از طرفداران و حامیان خود هیچ گاه با عناوین و برچسب هایى که نشانگر ماهیت آن ها باشد نام نمى برند; مثلاً، شیوخ خلیج فارس على رغم آن که مصداق بارز ارتجاع در جهان امروزند، هرگز چنین عنوانى را از سوى رسانه هاى غربى دریافت نمى کنند. رژیم غاصب اسرائیل، که هیچوقت سعى نکرده است حتى به ظاهر، خود را حامى حقوق بشر نشان دهد و سال هاست به کشتار و قتل عام فلسطینى هاى مظلوم مشغول است، در رسانه هاى غربى هرگز به نقض حقوق بشر و تعصّب متهم نمى شود، اما جمهورى اسلامى ایران با وجود داشتن بسیارى از استانداردهاى بین المللى در زمینه هاى حقوقى، سیاسى، اقتصادى و... در رسانه هاى غربى، غالباً با عناوینى مانند شورشى، تروریست، متعصب و ارتجاعى را به همراه دارد. دلیل آن نیز روشن است: تسلیم نشدن در برابر قدرت هاى بزرگ جهان و پیروى از اصول الهى و اسلامى.

غیر از روش برچسب، یکى دیگر از روش هایى که در رسانه هاى غربى به کار مى رود «سکوت» است. آن ها که بخش اعظم تولید خبرى دنیا را در دست دارند، در هر موردى که منافع شان اقتضا نماید سکوت اختیار مى کنند و سکوت آن ها مى تواند یک موضوع بسیار مهم جهانى را از اذهان جهانیان پاک و آن را خنثى نماید.

روش دیگرى که با سکوت نیز سنخیت دارد این است که یک واقعه را بکلى مسکوت نگذارند، ولى آن را برعکس آنچه هست، بسیار کم اهمیت و یا بسیار پراهمیت جلوه دهند. این روش نیز در رسانه هاى غربى رواج دارد.

حاصل آن که در کشورهاى صنعتى غرب، رسانه هاى گروهى جز در موارد اضطرارى، به طور مستقیم سانسور نمى شوند، اما این به معناى آن نیست که این رسانه ها شب و روز تلاش مى کنند تا واقعیت هاى جهان را بدون هیچ گونه غرضورزى به جهانیان عرضه نمایند. عوامل گوناگونى وجود دارند که تهیه کنندگان اخبار و اطلاعات را جهت مى دهند که چه نوع اطلاعاتى را منتشر سازند و کدام را منتشر نسازند. بدین ترتیب، بدون آن که نیازى به سانسور مستقیم باشد، رسانه ها به خودسانسورى وادار مى شوند.

وضعیت کنونى رسانه هاى جهانى

تا این جا سه مسأله را در مورد رسانه ها مورد بحث قرار گرفت. به عنوان نتیجه گیرى از آنچه تا این جا ذکر شد، مى توان گفت: بخش اعظم وسایل ارتباط جمعى در اختیار چند کشور قدرتمند قرار دارد و تولید و پخش اطلاعات و اخبار، تقریباً به طور انحصارى در اختیار آن هاست. کشورهاى ضعیف تر به دلیل ضعف امکانات و فن آورى لازم، نه تنها در سطح جهانى حضور فعّالى ندارند، بلکه در محدوده داخلى خود نیز غالباً قادر به رقابت با شرکت هاى بزرگ جهانى نمى باشند. این شرکت ها از طرفى، به رسانه هاى ملى این کشورها اطلاعات مى دهند و از طرف دیگر، با استفاده از ماهواره و مراکز پخش محلى، به پخش مستقیم برنامه هاى خویش مى پردازند. مهم تر آن که رسانه هاى غربى دقیقاً در راستاى سیاست هاى کلى کشورهاى صنعتى غرب حرکت مى کنند. آن ها با تلاش و هشیارى زیاد، سعى مى کنند به تبلیغ ارزش هاى حاکم بر جوامع غربى بپردازند و به مردم جهان تلقین کنند که جهان به سوى یک رنگ شدن پیش مى رود و فرهنگ هاى متعدد جاى خود را به یک فرهنگ جهانى خواهند داد. این گونه تبلیغات و تلاش هاى فراوان دیگرى که در این زمینه انجام مى گیرد، نشان مى دهد که اگر کشورهاى جهان سوم از حریم فرهنگى خود دفاع نکنند، رسانه هاى غربى، که از پشتوانه عظیم سیاسى، اقتصادى برخوردارند، موجودیت فرهنگى آن ها را به طور جدّى تهدید مى کنند. اگر چه تاکنون اعتراض هاى رسمى و تظاهرات مردمى از سوى کشورهاى گوناگون علیه تهاجمات فرهنگى رسانه هاى غربى صورت گرفته، ولى این واکنش ها تنها نشانگر آن است که ملت ها و دولت ها این تهاجم فرهنگى را احساس کرده اند، اما مبارزه با آن، روش هاى مخصوص خود را مى طلبد.

بارى، شرکت هاى بزرگ اطلاع رسانى غرب بر جریان جهانى اطلاعات کاملاً مسلط گردیده اند و این تسلط، هم از حیث سخت افزارى است و هم از حیث نرم افزارى. از سوى دیگر، آن ها از این وضعیت شدیداً سوء استفاده مى کنند. چنین تسلطى که از سوى رسانه هاى غربى، مسلّماً فرهنگ و تمام ابعاد جوامع عقب نگه داشته شده را تهدید مى کند، کم ترین اثرش آن است که افراد را نسبت به فرهنگ خویش بى اعتنا و نسبت به فرهنگ غرب متمایل مى گرداند که آن را «خود باختگى فرهنگى» مى نامند.

رسانه هاى داخلى

در این جا، رسانه هاى پیش و پس از انقلاب به طور جداگانه مورد بحث قرار مى گیرد، ولى تمرکز بحث بیش تر بر رسانه هاى پس از انقلاب است.

1ـ رسانه هاى داخلى پیش از انقلاب اسلامى

در مورد رسانه هاى پیش از انقلاب و نقش آن ها در تضعیف فرهنگ ملّى و دینى سخن بسیار است و بسیارى از مشکلات کنونى فرهنگى ملّى و دینى، ناشى از رسانه هاى جمعى پیش از انقلاب، به ویژه تلویزیون، سینما و مطبوعات مى باشد. ولى براى پرهیز از اطاله کلام، از میان رسانه هاى پیش از انقلاب، به اختصار، سینما و تلویزیون مورد بحث قرار مى گیرد.

الف تلویزیون: هر چند تنها حدود دو دهه از تأسیس تلویزیون در ایران گذشته بود که انقلاب اسلامى به پیروزى رسید، ولى تلویزیون توانست در این مدت جاى خود را در جامعه باز کند. در فضایى که حکومت از هر نظر وابسته و مجرى استعمار خارجى بود و مستشاران خارجى نیز در صحنه هاى فرهنگى و اقتصادى حضور فعّال داشتند، طبیعى بود که رسانه هاى گروهى، به ویژه تلویزیون، نقش مهمى در ترویج و اشاعه فرهنگ بیگانه و تضعیف فرهنگ ملى و دینى ایفا نماید. در جامعه وابسته اى نظیر ایران آن زمان، که وسایل اطلاع رسانى و ارتباطى در حدى بسیار ضعیف بود، تلویزیون یکباره ظهور کرد و انفجار عظیمى در جامعه سنّتى ایران ایجاد نمود. این رسانه نوظهور فرایند آموزشى نهاد تعلیم و تربیت و نظام سنّتى جامعه و خانواده را به شدت تحت تأثیر قرار داد.

برنامه هاى تلویزیونى پیش از انقلاب به طور کلى دو هدف عمده را تعقیب مى کردند:¹³

1ـ برخى از برنامه هاى تلویزیونى پیش از انقلاب به نحو اغراق آمیزى صحنه هاى عصیانگرى، پرخاشگرى، کشتار، خشنونت، قانون شکنى، بى بندوبارى اخلاقى و هوس بازى را نمایش مى دادند و این زمینه هاى فکرى جوانان را آماده پذیرش هرگونه فساد مى کرد.

2ـ ترویج و اشاعه فرهنگ و ارزش هاى غیر ملى و غیر دینى، بلکه هنجارهاى ضد دینى از تلویزیون موجب مى گردید که فرهنگ وارزش هاى دینى و ملّى اهمیت خود را نزد جوانان از دست بدهد و نسل جوان به سوى پذیرش فرهنگ و ارزش هاى بیگانه سوق داده شوند.

با ترویج ارزش هاى فرهنگى بیگانه، که در جامعه سنّتى و بسته ایران آن روز، عناصر نو و متجدد تلقّى مى شد، افراد، به ویژه جوانان، به آسانى آن ها را مى پذیرفتند. عناصر فرهنگ دینى و ملّى به دلیل عدم حمایت، مقاومت خود را به شدت از دست مى داد و در فرهنگ بیگانه هضم مى گردید. در اثر تضعیف عناصر فرهنگ خودى و ترویج فرهنگ بیگانه، خودباورى فرهنگى به شدت تضعیف گردید. به طور خلاصه، آثار عملکرد تلویزیون پیش از انقلاب هنوز در جامعه باقى است.

ب سینما: سینما در ایران نسبت به تلویزیون از قدمت بیش ترى برخوردار است. اولین بار مظفّرالدین شاه قاجار در سفرى که به فرنگ داشت، ایستگاه نمایش فیلم را به ایران آورد.¹⁴ وضعیت سینماى پیش از انقلاب به مراتب بدتر از تلویزیون بود. سینما به عنوان یک وسیله سرگرمى و تفریحى، از بازارگرمى برخوردار بود و سالانه صدها فیلم مبتذل خارجى به بازار ایران وارد مى شد و در ازاى فساد جامعه، میلیون ها دلار از سرمایه ملى کشور خارج مى گردید. فیلم هاى خارجى، که به وسیله شرکت هاى صهیونیستى منتشر مى گردید، محور اصلى تلاش خود را ارائه آخرین مدها و الگوهاى مبتذل رقّاصان و متولّیان آلودگى غرب قرار داده بودند. فیلم سازان داخلى نیز دقیقاً در همان مسیر حرکت مى کردند. در بیش تر فیلم ها، عریان پیکرى، میگسارى، قمار، چاقوکشى، سرقت و تجاوز محور اساسى بود و افراد دزد، جانى و ولگرد عموماً افرادى خوش نیت، پاکدل، عفیف و با غیرت جلوه داده مى شدند.¹⁵

از عمل کردهاى مهم سینماى پیش از انقلاب مى توان به انهدام فرهنگ دینى و ملّى، ترویج و اشاعه فرهنگ مبتذل و مصرفى غرب و ترویج روحیه مصرف گرایى اشاره کرد. نتیجه کار چنین سینمایى، آن هم در طول چندین دهه، چیزى جز تهى کردن ملت، به ویژه جوانان، از فرهنگ دینى و ملّى و ایجاد خودباختگى شدید در آن ها نسبت به فرهنگ مصرفى و مبتذل غرب نخواهد بود.

همانگونه که گذشت، عصر امروز «عصر ارتباطات» خوانده مى شود. امروز ارتباطات رکن رکین جامعه بشرى است و اهمیت فوق العاده اى در زندگى نوین دارد.ارتباطات در حکومت، مدیریت، اقتصاد و آموزش نقشى تعیین کننده اى دارد. تعدد، تنوع و اشکال گوناگون نظام هاى بسیار پیچیده ابزار و فن آورى اطلاع رسانى جهانى فوق العاده گسترده است، به گونه اى که انسان ها را در خود محصور نموده و آزادى، اختیار، انتخاب و گزینش آن ها را به شدت، محدود کرده است. متأسفانه جریان بین المللى اطلاعات بیش تر غرب مدار است و این کشورهاى به اصطلاح جهان سوم هستند که تحت نفوذ امواج شدید جریان اطلاعات جهانى قرار دارند و از این طریق، ارزش ها و فرهنگ مصرفى غرب به آنان القا شده، فرهنگ ملّى آن ها تضعیف مى گردد. در بسیارى از کشورها، رسانه هاى غربى به شدت فعالیت مى کنند، به گونه اى که نمى توان مرز دقیقى بین رسانه هاى بیرونى و درونى تعیین کرد.

2ـ رسانه هاى داخلى پس از انقلاب اسلامى

آنچه در این بخش مورد بحث قرار مى گیرد، تأثیر منفى رسانه هاى پس از انقلاب بر خودباورى است. خدمات ارزنده و تلاش هاى پرارج رسانه هاى داخلى پس از انقلاب، جاى هیچ تردیدى باقى نگذاشته و بر احدى پوشیده نیست. ولى براى پربارتر شدن این تلاش ها، باید سعى شود تا نقاط ضعف و اشکالات رسانه هاى پس از انقلاب، به ویژه سیما، مورد توجه قرار گیرد. البته در این جا، به مسائلى توجه مى شود که تأثیرى منفى برخودباورى مى گذارند. همانگونه که گذشت، رسانه هاى ارتباط جمعى گروه بسیار بزرگى را تشکیل مى دهند، ولى این بحث بیش تر بر سیما به عنوان یک وسیله بسیار مهم رسانه اى، متمرکز است:

الف تلویزیون: تلویزیون در بین رسانه هاى جمعى و همگانى جایگاه بلند و ممتازى دارد. این بلندگوى همگانى ابزار بسیار مؤثرى براى ارشاد و هدایت انسان ها محسوب مى شود; زیرا مخاطبان کتاب و مطبوعات قشر خاصى از جامعه یعنى: باسوادان و تحصیل کردگان را تشکیل مى دهند و مطالب آن باید به گونه اى باشد که براى مخاطبان خاص خود مفید باشد، در حالى که تماشاگران تلویزیون نیاز به سواد خواندن و نوشتن ندارند و فرد عامى و بى سواد هم مى تواند جلوى تلویزیون بنشیند و از آن استفاده نماید. مطبوعات تنها با چشم سروکار دارند، رادیو فقط با گوش، ولى تلویزیون با چشم و گوش، هر دو در ارتباط است. بنابراین، پیام آن از حواس گوناگون جذب مى شود. بر اساس تحقیقات به عمل آمده در امریکا، مردم بیش از %70 اطلاعات روزمره خود را از طریق تلویزیون به دست مى آورند و به طور میانگین هر خانواده امریکایى در شبانه روز، قریب 5/7 ساعت وقت خود را صرف تماشاى تلویزیون مى کند.¹⁶ محققان پیش بینى مى کنند که اگر روند جارى در تماشاى تلویزیون ادامه یابد به طور متوسط، کودکى که امروز متولد مى شود تا سن 18 سالگى بیش ترین وقت خود را، غیر از خوابیدن، صرف تماشاى تلویزیون خواهد کرد.¹⁷

در جهان سیاست نیز نقش تلویزیون بسیار چشمگیر است. سیاست عملى و سیاست رسانه اى موضوعاتى که قرار است مقام هاى کشورها با یکدیگر مطرح کنند، چند ساعت پیش از دیدار، در رسانه ها مطرح مى شود; یعنى: پیش از آن که مقام هاى کشورها با همدیگر صحبت ومذاکره کنند، از طریق رسانه هاى جمعى حرف هاى خود را زده اند. و یا به گونه اى رسانه ها آن ها را در جوّى قرارمى دهند که چه موضوعاتى را مطرح کنند.

کارکردهاى تلویزیون: عمده ترین کارکرد تلویزیون نقش آن در آموزش است و این ویژگى، آن را به صورت ابزارى ممتاز در میان دیگر وسایل ارتباط جمعى قرار داده است. تلویزیون در رابطه با فرهنگ ملّى و جامعه پذیر کردن افراد مى تواند داراى کارکرد مثبت، کارکرد منفى و بى کارکرد یا خنثى باشد. از جمله کارکردهاى مثبت آن، مى توان این موارد را نام برد: ایجاد وحدت ملّى، تقویت فرهنگ عمومى، هنجارپذیر کردن افراد، الگودهى، آموزش همگانى، و پرکردن سالم اوقات فراغت. از جمله کارکردهاى منفى آن هم مى توان به تشعّب اندیشه، ایجاد پرخاشگرى و تنازغ در خانواده، ایجاد تعارض نقش ها، بحران هویت، و تبلیغ ارزش هاى بیگانه اشاره نمود.

وضعیت کنونى سیماى جمهورى اسلامى: به طور کلى، هر نظام، سازمان یا مؤسسه اى اعم از آموزشى و غیر آموزشى به منظور نیل به اهداف بلند مدت و کوتاه مدت خود، برنامه هایى تهیه و از ابزارها و شیوه هاى گوناگون براى رسیدن به آن ها استفاده مى کند. صدا و سیما نیز از آن جا که یک سازمان مهم آموزشى پس از خانواده و مدرسه است، با عنایت به اهداف نظام اسلامى، برنامه هایى را براى بارور ساختن فرهنگ اسلامى تهیه و در قالب صوت و یا صوت و تصویر به مخاطبان ارائه مى دهد. اصولاً مطلوب این است که برنامه هاى ارائه شده در تلویزیون به نحوى، بخشى از اهداف نظام را تعقیب نماید. در دیگر کشورها نیز این هماهنگى میان رسانه ها و نظام سیاسى فرهنگى وجود دارد. براى مثال، در امریکا توجه نظام حاکم به سوى مردم دیگر کشورها در تولید فیلم هاى سینمایى مورد توجه قرار مى گیرد. امریکایى ها از طریق فیلم هاى خود، اقدام به اشاعه و ترویج فرهنگ خویش مى کنند، در فیلم هاى تفریحى و خنده دار، خود را مردمانى با تربیت; در فیلم هاى انتظامى، مردمانى دلاور، بى باک و در عین حال، معصوم و بى گناه; و در فیلم هاى جنگى و جاسوسى، خود را ناجى انسان هاى سراسر جهان معرفى مى کنند.¹⁸ در این جا، نخست هر یک از برنامه هاى سیماى جمهورى اسلامى (تفریحى، خبرى و آموزشى) و سپس آن دسته از کارکردهاى منفى آن، که موجب تضعیف فرهنگ ملّى و تضعیف خودباورى مى گردد، مورد بحث قرار خواهد گرفت:

الف برنامه هاى سرگرمى و تفریحى: با آن که یکى از وظایف رادیو و تلویزیون ایجاد سرگرمى در اوقات فراغت براى تماشاگران و شنوندگان است، ولى توجه به این مطلب نیز ضرورى است که آموزنده بودن و داشتن محتوا و پیام یا دست کم، پیام منفى نداشتن، باید در همه برنامه هاى سیما و صداى جمهورى اسلامى مورد توجه قرارگیرد; زیرا هر برنامه تلویزیونى ملیون ها بیننده از اقشار گوناگون را در مقابل خود دارد، به ویژه برنامه هاى سرگرمى که مرزهاى سنّى را مى شکند وبراى همه گروه هاى سنّى و علمى قابل استفاده است. تفریح و سرگرمى اگرچه لازم و ضرورى است، ولى نباید صرفاً به دلیل سرگرمى بودن آن، به بى بند و بارى و ابتذال گراید و به اصطلاح، از هر ابزارى براى ایجاد سرور و فرح در بینندگان استفاده کرد; چون جامعه اسلامى یک جامعه رها و بى بند و بار نیست، بلکه مقیّد به یک نظام ارزشى منظّم است که نمى توان آن ها را در اعمال و رفتار خود نادیده گرفت.

سؤالى که مطرح است این که آیا مى توان برنامه اى را صرفاً براى ایجاد سرگرمى و بدون هیچ پیامى پذیرفت ؟ در پاسخ، باید گفت که برنامه ها از نظر پیام، سه نوع اند: خنثى، داراى پیام مثبت و داراى پیام منفى. این که برنامه هاى صدا و سیما نباید داراى پیام منفى باشد بر هیچ اهل فن و اندیشه اى پوشیده نیست; یعنى: مطلوب این است که برنامه ها داراى پیام مثبت و آموزنده باشند و برنامه اى با پیام منفى مطلوب هیچ عاقلى نیست.

اما برنامه خنثى چه ؟ آیا مى توان برنامه اى را صرفاً براى سرگرمى و از نظر پیام خنثى تولید کرد؟ اولاً، این که عملاً بتوان چنین برنامه اى تهیه کرد جاى تردید دارد. ثانیاً، در عقلایى بودن آن جاى کلام و بحث است; زیرا از سویى، تهیه و پخش برنامه ها با بیت المال مسلمانان به قدر کافى گران تمام مى شود و از سوى دیگر، با آن که وجود برنامه هاى تفریحى و سرگرم کننده در رسانه ها، به ویژه صدا و سیما، ضرورى است، ولى مى توان برنامه هاى شاد و مفرّحى تهیه کرد که در عین حال، از لحاظ دینى، اجتماعى، سیاسى و اقتصادى، مفید و آموزنده باشند. بنابراین هیچ عاقلى نمى پذیرد که از بیت المال مسلمانان، با صرف هزینه هاى گزاف، برنامه اى را صرفاً براى خنداندن تهیه کرد. صدا و سیما دست کم، در نظام اسلامى، باید وسیله اى آموزشى و تربیتى براى القاى ارزش ها و هنجارپذیر کردن افراد باشد و این هدف را باید در همه برنامه ها لحاظ کرد.

ب برنامه هاى آموزشى: واضح است که در یک نظام اسلامى، از وظایف مهم وسایل ارتباط جمعى هنجارپذیر و جامعه پذیر کردن افراد جامعه براساس الگوها وارزش هاى دینى است. ارزش ها و الگوهاى دینى و فرهنگى باید از طریق تلویزیون به بینندگان آموزش داده شود و تلویزیون نیز باید هماهنگ و همگام با خانواده و مدرسه و دیگرنهادهاى تربیتى حرکت کند تا گیرندگان پیام دچار تعارض ارزشى نشوند. علاوه بر این، جدیدترین دستاوردهاى علمى و تحقیقاتى و نیز پیش رفت هاى آموزنده و مفید کشورهاى دیگر در زمینه تحقیقات، صنعت و مانند آن باید از طریق برنامه هاى آموزشى تلویزیون به جامعه القا شود. آموزش کودکان به دلیل آمادگى بسیارى که آن ها براى پذیرش دارند، از اهمیت فراوانى برخوردار است. کودکان بیش از هر گروه دیگر، از فیلم ها، مجموعه هاى تلویزیونى و کارتون ها تأثیر مى پذیرند. بنابراین، در مورد برنامه هاى کودکان، باید دقت لازم و کافى انجام گیرد تا موجب بدآموزى آینده سازان این مرز و بوم نگردد.

ج برنامه هاى خبرى و اطلاعاتى: پس از انقلاب اسلامى، ایران یکى از خبرسازترین کشورهاى جهان گردید. تا اواخر دهه هفتاد میلادى، مدت زمان خبرى که از سوى امریکا و رسانه هاى آن به ایران اختصاص مى یافت، به طور چشمگیرى پایین بود. تنها سالى 5 دقیقه از برنامه هاى خبرى هفتگى تلویزیون امریکا مربوط به ایران بود و عمدتاً دراین برنامه ها، شاه به عنوان پادشاهى اندیشمند نشان داده مى شد و هیچ توجهى به زندگى مردم عادى نبود. اما در زمان گروگان گیرى، پوشش خبرى در مورد ایران حتى بیش از جنگ ویتنام بود.¹⁹ وقتى رسانه هاى جهانى این قدر به مسائل ایران علاقه نشان مى دهند، رسانه هاى داخلى نیز متناسب با اهمیت مسأله، باید به حوادث و روى دادهاى ایران و جهان توجه نمایند و اطلاعات لازم را در اختیار هموطنان قرار دهند. در جهانى که43 مطبوعات، اخبار، کتب و مجلات آن به انگلیسى تهیه و توزیع مى گردد²⁰، وظیفه ما و لزوم حضور فعّال رسانه هایمان در صحنه هاى بین المللى اخبار، بیش از پیش، جدّى به نظر مى رسد.

مشکل عمده کشورهاى جهان سوم و از جمله کشور ما وابستگى نظام اطلاع رسانى آن ها به خبرگزارى هاى بزرگ غربى است. وظیفه اصلى رسانه هاى ما حضور فعّال در صحنه هاى بین المللى و گزینش اخبار وکسب اطلاعات از منابع مستقل است. متأسفانه در این زمینه، اشکالات زیادى داریم. براى نمونه، نمایندگى خبرگزارى جمهورى اسلامى مستقر در لندن در حال حاضر، روزانه به طور متوسط 20 خبر و گزارش به تهران مخابره مى کند که تا چندى پیش، این اخبار با فن آورى ضعیف خط مستقیم نقطه به نقطه (تلکس) نمابر مى شد.²¹

حاصل آن که از نظر خبرى، صدا و سیماى ما همانند دیگر کشورهاى جهان سوم وابسته به خبرگزارى هاى بزرگ غربى است. بنابراین، در انتخاب و گزینش اخبار و اطلاعات باید دقّت کافى به عمل آورد.

نقایص برنامه هاى سیما:با توجه به مطالعات و تحقیقاتى که صورت گرفته و با نگاهى اجمالى به برنامه هاى سیماى جمهورى اسلامى، نقایصى چند به نظر مى رسد که به اختصار بیان مى گردد:

1ـ ترویج ارزش هاى بیگانه: على رغم تلاش هاى زیادى که سیماى جمهورى اسلامى براى خدمت به فرهنگ و جامعه اسلامى انجام مى دهد، ضعف هایى دارد که قابل توجه است. یکى از این ضعف ها آن است که به صورت ناخواسته، ارزش هاى فرهنگى بیگانه را در جامعه اسلامى ترویج مى کند. براى روشن شدن این مسأله نخست به دو گزارش از برنامه هاى سیما و تفسیر آن ها توجه کیند:

1ـ از میان 27 فیلم و مجموعه تلویزیونى برنامه هاى کودک، در مدت یک ماه (15 مهر سال 74 15 آبان همین سال) از شبکه هاى اول و دوم سیماى جمهورى اسلامى پخش شد، تنها سه فیلم از تولیدات داخلى بوده و بقیه (24 فیلم و سریال) همگى خارجى بودند، یعنى: 1/11 درصد داخلى و 9/88 درصد خارجى.²²

2ـ بررسى انجام شده در میان کودکان و نوجوانان تهرانى²³ نشان مى دهد که مجموعه هاى تلویزیونى و کارتون هاى خارجى بیش ترین بیننده را در میان کودکانو نوجوانان داشته است. در میان برنامه هاى تلویزیونى فیلم ها، مجموعه هاى تلویزیونى و کارتون هاى داستانى بیش از دیگر برنامه ها بر افراد تأثیر مى گذارند. تأثیر فیلم ها و مجموعه هاى تلویزیونى بر افراد، هم وسیع و گسترده است و هم ژرف و عمیق; زیرا فیلم ها و مجموعه هاى تلویزیونى، هم موضوعات دقیق و حساب شده اى دارند و هم در آن ها از پیش رفته ترین فنون تأثیر بر مخاطب استفاده مى شود.

از سوى دیگر، نویسندگان، کارگردانان، بازیگران و تمام کسانى که در تولید فیلم نقش دارند، به طور آگانه و ناآگاهانه، ارزش ها و هنجارهاى فرهنگى خویش را در فیلم ها منعکس مى سازند. تمام مراحل ساخت و تولید فیلم متأثر از ارزش هاى فرهنگى سازندگان آن است.

با در نظر گرفتن این مطالب وسعت و ژرفایى تأثیرات فیلم و متأثر بودن پیام هاى فیلم از ارزش ها و هنجارهاى فرهنگى تولید کنندگان آن مى توان به اهمیت موضوع بیش تر پى برد. گزارش ها نشان مى دهد که تعداد فیلم هاى خارجى، که از سیماى جمهورى اسلامى پخش مى شود، بسیار زیاد مى باشد. همچنین پربیننده ترین فیلم ها و مجموعه هاى تلویزیونى برنامه کودک را فیلم ها و مجموعه هاى خارجى تشکیل مى دهد. روشن است که برنامه هایى با بیش ترین بیننده، بیش ترین جذّابیت و تأثیر را دارند. بنابراین، مردم ما، به ویژه کودکان، هر روز از طریق سیماى جمهورى اسلامى ایران در معرض تبلیغات فرهنگى غرب قرار مى گیرند، بدون آن که کسى متوجه باشد و یا اعتراضى بکند. این تبلیغات مستمر در تضعیف فرهنگ خودى و جذب مردم بسوى فرهنگ بیگانه اثرات غیر قابل انکارى دارد.

یادآورى این نکته ضرورى است که فیلم هاى خارجى، که از سیماى جمهورى اسلامى پخش مى شوند، با دقّت فراوان انتخاب شده و احیاناً با سانسور ومراقبت لازم پخش مى شوند. اما با وجود این، اثرات تبلیغى آن ها همچنان باقى است. حتى اگر هیچ اثر منفى هم نداشته باشند که قطعاً چنین نیست و بهترین موضوع و پیام را هم داشته باشند، کم ترین اثر منفى آن بر تماشاگران ایرانى این خواهد بود که بگویند: «این آدم خوب و این رفتار خوب، که در فیلم وجود دارد، مربوط به فرهنگ غرب است» و «این فرهنگ غرب است که از چنین مزیّت هایى برخوردار مى باشد»!

همچنین باید توجه کرد که باتوجه به کمبود تولیدات داخلى و لزوم ارتباطات فرهنگى با کشورهاى دیگر و نیز برخى دلایل دیگر، نمى توان پخش فیلم هاى خارجى را بکلى مذموم دانست. ولى باتوجه به خطراتى که یادآورى گردید، مسؤولان امر باید مراقبت و دقّت بیش ترى مبذول دارند.

ب ارائه الگوهاى غلط: یکى از وظایف مسؤولان سیما ارائه الگوهاى مناسب است. کودکان به دلیل روحیه تقلیدپذیرى، الگوهاى ارائه شده در تلویزیون را به عنوان الگوهاى مورد نظر خود مى پذیرند و در آن ها ابراز هویّت مى کنند و چون بیش ترین و پربیننده ترین برنامه هاى کودک، از تولیدات خارجى است، بنابراین، قهرمانان کارتونى خارجى الگوهاى مورد پسند کودکان ما قرار مى گیرند. از این گذشته، در فیلم هاى داخلى هم یکى از برنامه هاى سرگرمى که بیش ترین بیننده را از کودکان و نوجوانان به خود اختصاص داده بود، برنامه «ساعت خوش» بود که %82 بیننده کودک و نوجوان داشت.²⁴ متأسفانه همین برنامه از بدترین برنامه هایى بود که تاکنون از سیما پخش شده است. این برنامه سراسر بى ادبى، بدزبانى و رکیک گویى بود.

در مورد فیلم هاى آموزشى براى خانواده ها نیز سخن براى گفتن بسیار است. تحقیقى که در این مورد انجام گرفته نشان مى دهد در این فیلم ها، الگوهاى رفتارى منفى زیاد بوده است. این الگوهاى رفتارى ممکن است براى بیش تر زنان و مردان بى سواد و کم سواد جامعه به عنوان الگوهاى درست زندگى تلقى گردد. این تحقیق نشان مى دهد که در فیلم هاى مورد بررسى، این الگوها در خصوص نقش مادران ارائه شده است: بى توجهى نسبت به فرزند، تفاوت فکرى با فرزند، روش تربیتى غلط، پرخاشگرى و مانند آن، الگوهاى رابطه خواهران و برادران نیز غالباً منـ فى بوده اسـ ت: حسادت آمیز، فاصله فکرى زیاد و مانند آن.²⁵ برادرى خواهر خود را به طلاق و جدایى از شوهر تشویق مى کند. خواهرى به خواهر خود، که داراى زندگى آرام و ساکتى است، فشار مى آورد تا از شوهرش تقاضاى پول و رفاه بیش ترى کند. رابطه یک خواهر نازا با خواهر حامله خود مملوّ از حسادت و ناراحتى است. کودکان خانواده با همدیگر پرخاشگرى مى کنند و قادر به تحمل یکدیگر نیستند. تنها رابطه خوب زن و شوهرى در این فیلم ها مربوط به خانواده اى است که متشکل از یک زن خانه دار (دبیربازنشسته) و شوهر معلول و بازنشسته اش مى باشد که معلولیت شوهر از ناحیه هر دو پا این مسأله را تداعى مى کند که فقط در اثر معلولیت و ضعف جسمانى یکى از زوجین، تفاهم امکان پذیر مى گردد، البته آن هم از باب ترحّم و دل سوزى.²⁶

بسیارى از فیلم ها و مجموعه هاى تلوزیونى داخلى نسبت به ارزش هاى دینى و فرهنگى شدیداً بى مهرى از خود نشان مى دهند; مثلاً، افرادى با موقعیت هاى اقتصادى اجتماعى، بالا کم تر اهل نماز و عبادت نشان داده مى شوند و غالب افرادى که در فیلم ها و نمایش هاى تلویزیونى، نماز، قرآن و دعا مى خوانند، به مسجد مى روند و یا صبح زود براى نماز از خواب بلند مى شوند، سال خوردگان، فقرا، بى سوادان و از این قبیل اند. تحصیل کرده ها، پزشک ها، مهندس ها و مانند آن ها هرگز در حال انجام نماز و دیگر اعمال دینى دیده نمى شوند و این گونه افراد صبح که آفتاب طلوع مى کند، از خواب بیدار مى شوند (مانند مجموعه تلویزیونى «پدر سالار» چادر. که از بهترین حجاب هاى اسلامى و نشانه فرهنگ ملّى ایران به شمار مى رود، در فیلم ها و نمایش هاى داخلى موقعیت بسیار پایینى دارد; زنانى در نقش هاى پایین و حتى نقش هاى پست مانند زنان بى سواد، پرخاشگر، و حتى بزهکار با چادر در صحنه ظاهر مى شوند (مانند مجموعه تلویزیونى «آواى فاخته») ولى زنانى با نقش هاى مثبت مانند زنان تحصیل کرده و اهل کارهاى سیاسى و اجتماعى با مانتو و روسرى دیده مى شوند. این گونه برخوردها با ارزش هاى دینى و ملّى باعث مى شود که مردم از آن ها فاصله بگیرند.

البته آنچه در این فیلم ها و نمایش ها نشان داده مى شود تا حدى با واقعیت منطبق است، ولى وظیفه رسانه اى مانند تلویزیون اقتضا مى کند که به نقش هدایتگرى و ارشاد خود بیش از این، توجه کند و با استفاده از فنون و روش هاى هنرى، به بالندگى و شکوفایى ارزش هاى دینى و ملّى کمک نماید.

ج زبان فارسى: در تلویزیون، مسأله غلط خوانى کلمات و اشتباهات دستورى، در سطوح گوناگون، یک مسأله جدّى و قابل توجّه است. آیات قرآن کریم، احادیث و اصطلاحات دینى و فقهى به وفور، غلط خوانده مى شوند. حتى «بسم اللّه الرّحمن الّرحیم» را غالباً اشتباه مى خوانند. در شأن سیماى جمهورى اسلامى نیست که قرآن و اصطلاحات دینى را اشتباه تلفظ کنند. زبان فارسى نیز مشکلات مخصوص خود را دارد. به عنوان مثال، در یکى از برنامه ها دیده شد که مجرى، برنامه را با جمله «فتح بابى را باز کنیم» شروع کرد و روشن است که هنر زبان فارسى در ثقیل گویى به خصوص که اشتباه باشد نیست، بلکه در روان گویى است. اصطلاحات خارجى نیز در سیما زیاد مورد استفاده قرار مى گیرد.

د اغراق گویى: اغراق گویى هایى که همه چیز را بر وفق مراد جلوه مى دهد از جمله بیمارى هایى است که دامنگیر سیماى جمهورى اسلامى نیز مى باشد; مثلاً، براى نشان دادن رشادت هاى یک رزمنده، به جاى آن که از واقعیت ها بهره گیرى شود، مکرّر مشاهده شده که در فیلمى، یک نفر به تنهایى بسیارى از نیروهاى دشمن را از پاى درآورده است و بدون این که کوچک ترین جراحتى بردارد،به پیروزى هاى بسیار بزرگى دست یافته است. یا در برنامه «اخلاق در خانواده»، که از شبکه اوّل سیما پخش مى شد، فقط به جنبه هاى مثبت زندگى، آن هم در حد بسیار اغراق آمیز، پرداخته مى شد، به گونه اى که همه چیز در آن، بر وفق مراد جلوه داده مى شد; گویا هیچ خانواده اى دچار مشکل و آسیب نیست.

تبلیغات یک هنر بسیار ظریف و پیچیده است که اغراق ها هم در آن باید حساب شده باشد. مخاطب، اغراق هاى بى جا را باور نمى کند و از این رو، اعتماد خود را نسبت به سیما از دست مى دهد. بهتر است مشکلات جامعه نیز در سیما مطرح گردد و به وسیله افراد متخصص و در خور فهم مردم، حلاّجى شود و در عین حال، الگوهاى مناسب ارائه شود و بر جنبه هاى مثبت تأکید گردد.

هـ . مصرف گرایى: در مورد ترویج روحیه مصرف گرایى در سیما، حرف هاى گفتنى بسیار است. براى دورى از اطاله کلام، تنها به چند مورد اشاره مى شود: برنامه هاى تبلیغاتى سیما حجم بزرگى را تشکیل مى دهد. البته تبلیغات سالم و سازنده، که موجب رقابت سالم و رشد و شکوفایى اقتصادى مى شود، بسیار بجا و حتى ضرورى است. آنچه مذموم است و باید از آن دورى گزید ترویج روحیه مصرف گرایى و رفاه طلبى است.

طبق تحقیقات به عمل آمده، از مجموع پنج هزار ساعت سالانه پخش شبکه اول و دوم %9/18 آن آگاهى هاى عمومى بوده که بخش اعظم آن تبلیغات بازرگانى و اقتصادى است.²⁷ تبلیغات صنعتى و بازرگانى به این سبک هرچند موجب رشد و شکوفایى اقتصادى گردد، موجب ترویج روحیه مصرف گرایى و رفاه زدگى مى شود که خود ضایعه اقتصادى فرهنگى بزرگى است. تبلیغ وسایل خانگى شیک اگر چه فروش شرکت هاى تولیدى را افزایش مى دهد و این افزایش فروش به نوبه خود، در رشد و افزایش تولید مؤثر است، ولى فرهنگ مصرف گرایى را از این طریق در جامعه ترویج مى کند و این بهاى گزافى است که جامعه مى پردازد.

علاوه بر تبلیغات بازرگانى، بعضى از برنامه هاى دیگر نیز موجب ترویج مصرف گرایى مى گردد.براى نمونه، در «برنامه خانواده» شبکه اول و یا برنامه «تصویر زندگى» شبکه دوم، در بخش آشپزى، غذاهایى آموزش داده مى شود که عملاً تبلیغ و ترویج مصرف گرایى است; غذاهایى که علاوه بر مواد گوناگون و گران قیمت، به وسایل و دستگاه هاى گران قیمتى چون فرگاز، هم زن برقى و مانند آن نیازمند است. منازلى هم که براى آموزش این برنامه ها مورد استفاده قرار مى گیرند بسیار شیک، وسیع و مجهّز به لوازم خانگى جدید مى باشند.

و کیفیت نامناسب ارائه برنامه هاى دینى: ارائه برنامه هاى دینى از کیفیتى بسیار پایین برخوردار است. بنابراین، برنامه هاى مزبور نه تنها موجب اشاعه فرهنگ دینى در جامعه نمى شود، بلکه عاملى در جهت روى آورى مردم، به خصوص جوانان، به برنامه هاى خارجى و فیلم هاى ویدئویى مى گردد; مثلاً، گاهى سخنرانى هاى طولانى و حتى کلاس هاى درس تخصصى به طور کامل، از تلویزیون پخش مى شود البته اخیراً کمى بهتر شده است.

ارائه مطالب و حقایق دینى بدین صورت دو پیامد ناگوار در بردارد: یکى دور شدن و روى گردان شدن مردم از مطالب دینى و دیگرى روى آوردن بسیارى از آن ها به برنامه هاى مبتذل ویدئویى و ماهواره اى; چون باتوجه به محدودیت شبکه هاى تلویزیونى در کشور، اگر برنامه هاى این شبکه ها نیز گیرایى کافى نداشته باشد، کسانى که امکانات بیش ترى در اختیار دارند به برنامه هاى غیر مجاز و فیلم هاى مبتذل روى خواهند آورد.

ز موسیقى غربى: در تلویزیون جمهورى اسلامى، انواع موسیقى، اعم از ایرانى و غربى پخش مى شود. موزیک 4/53% آگهى هاى بازرگانى را موسیقى هاى غربى تشکیل مى دهد.²⁸ در این اواخر، براى تبلیغات بازرگانى، آوازهاى کوتاهى خوانده مى شود که دقیقاً به تقلید از آهنگ هاى غربى است. این نکات به ظاهر کوچک، پیامدهاى بس بزرگى به دنبال دارد.

بیرون از صدا و سیما، در سطح جامعه نیز موسیقى رواج زیادى پیدا کرده است. اخیراً مراکزى در سطح کشور، به خصوص تهران، براى آموزش موسیقى دایر مى گردد. این روند آسیبى جدّى به فرهنگ اسلامى وارد خواهد کرد. رهبر معظّم انقلاب در پاسخ به استفتایى در این خصوص فرمودند: «آموزش موسیقى و نوازندگى به نونهالان و نوجوانان موجب انحراف انسان و ترتّب مفاسد است و جایز نیست. به طور کلى، ترویج موسیقى با اهداف عالیه نظام اسلامى منافات دارد... .»²⁹

ح خشونت: وجود خشونت در بسیارى از فیلم هاى خارجى، به خصوص نوع امریکایى آن و برنامه هاى کارتونى خارجى و برخى از مجموعه هاى تلویزیونى داخلى، در برنامه هاى سیما جلب توجه مى کند. محتواى برخى از فیلم هاى کارتونى از جمله مجموعه تلویزیونى «دژ فضایى»، «جنگجویان کوهستان»، «سه برادر» و بعض دیگر که اختلافات خانوادگى و بگو مگوهاى زن و شوهر در آن ها نمایش داده مى شود، مانند برخى قسمت هاى مجموعه «همسران» یا فیلم سینمایى «همسر» موجب ترویج خشونت است. بجاست صدا و سیما به جاى تقلید از سینما و تلویزیون غرب و تبلیغ خشونت، از ملایمت، انسانیت و نوع دوستى تبلیغ کند. خشونت، فرهنگ و جامعه را به تباهى مى کشاند. بنابراین، تمام تلاش ها باید براى از بین بردن آن صرف شود، نه ترویج آن.

ب سینما: سینما یکى دیگر از وسایل ارتباط جمعى بسیار مهم است. سینما از قدرت نفوذ فوق العاده اى برخوردار است، به گونه اى که مى تواند افکار و اذهان عمومى را در جهت مثبت یا منفى به شدت تغییر دهد. برخى از ویژگى هایى که به سینما قدرت یاد شده را اعطا مى کند عبارت است از:

1ـ تمرکز فکرى شدید تماشاگران نسبت به فیلم: تاریکى فضاى سینما و توجه شدید افراد به پرده سینما وضعیتى مانند هیپنوتیزم به وجود مى آورد و افراد در این وضعیت، آمادگى کاملى براى درک و پذیرش محتواى فیلم پیدا مى کنند.

2ـ وجود انبوه تماشاگران: مطالعات علمى و جامعه شناختى نشان مى دهد که احساسات و هیجانات در انبوه خلق به راحتى انتشار مى یابد. احساساتى که به طور دسته جمعى نسبت به حوادث فیلم ابراز مى شود، مى تواند به تأثیر فیلم بر افراد عمق بیش ترى بدهد.

3ـ ویژگى تصویرى سینما: تصاویر سینمایى به دلیل بزرگ و طبیعى بودن، افراد را بیش از رسانه هاى تصویرى دیگر تحت تأثیر قرار مى دهد.

ویژگى هاى مزبور تأثیر فوق العاده سینما را در تثبیت و یا تغییر افکار، عقاید و نگرش ها نشان مى دهد. باتوجه به اهمیّت فوق العاده سینما باید مواظت بود تا از این وسیله تبلیغى براى شکوفایى فرهنگ دینى ملّى به نحو احسن استفاده گردد.

پس از انقلاب اسلامى، در سینما همانند سایر رسانه هاى گروهى، تحولات عمیق و چشمگیرى به وجود آمد. امروز فیلم هاى خارجى با کمال دقّت انتخاب و پس از حذف بخش هاى نامطلوب آن ها، نمایش داده مى شوند. در ساخت فیلم هاى داخلى نیز بسیارى از ملاک هاى اجتماعى فرهنگى موجود مراعات مى گردد. با وجود همه این تلاش هاى شایسته و درخور توجه، نواقص و کاستى هایى وجود دارد که مى تواند به مرور زمان، اثرات نامطلوبى بر فرهنگ و خودباورى فرهنگى بگذارد. برخى از این مشکلات را در این جا مورد توجه قرار مى دهیم:

در مورد فیلم هاى خارجى، مسأله مهمى وجود دارد که توجه بدان لازم است: از سویى، به دلایل متعدد اقتصادى و فرهنگى، لازم است فیلم هاى خارجى در سینمایى جمهورى اسلامى نمایش داده شود. از سوى دیگر، نمایش آن ها در هر حال مشکل آفرین است. این فیلم ها یا محتواى مطلوب دارند و یا محتواى نامطلوب و در هر صورت، مشکلات ویژه خود را دارند; یعنى: اگر این فیلم ها محتواى نامطلوب داشته باشند، نمایش آن ها مستقیماً به تخریب فرهنگ خودى و ترویج فساد، فحشا و خشونت مى انجامد و چنین چیزى هرگز براى مردم مسلمان ونظام جمهورى اسلامى قابل تحمل نیست. بر همین اساس، مسؤولان از میان فیلم هاى خارجى دست به گزینش و انتخاب مى زنند و فیلم هایى خریدارى مى کنند که از محتواى بهترى برخوردار باشد.

وقتى فیلم هاى خوب و پسندیده را براى نمایش در بازارهاى داخلى گزینش و انتخاب کردند، آیا مشکل بکلّى حل مى شود؟ البته مشکل بدآموزى کاهش مى یابد، ولى به طور کامل، حل نمى شود; زیرا تفاوت فرهنگى میان جوامع اسلامى و جوامع غربى به حدّى زیاد است که حتى صحنه هاى عادى زندگى غربى مى تواند براى یک جامعه اسلامى نامطلوب بوده و جنبه بدآموزى داشته باشد. بر فرض این که فیلم هاى انتخاب شده از هر حیث مطلوب بوده و هیچ گونه اشکالى در محتواى آن ها وجود نداشته باشد، مشکل دیگرى پدید مى آید که حلّ آن بسى دشوارتر است. این مشکل با خودباورى فرهنگى ارتباط نزدیکى دارد: نمایش فیلم هاى خوب خارجى یعنى: فیلم هایى که رفتار افراد در آن ها مؤدبانه، محبت آمیز، آمیخته با حس انسان دوستى، دستگیرى از بیچارگان و... مى باشد از نظر محتوا ضررى به فرهنگ خودى نمى رساند، ولى نتیجه اى که بینندگان ایرانى از آن ها مى گیرند این است که «فرهنگ غرب پیش رفته و عالى است و رفتارهاى آن ها انسانى، ملایم و مؤدبانه است»! سپس آنچه را در فیلم مشاهده کرده اند با فرهنگ خود یعنى: با آنچه خودشان درک و لمس کرده اند مقایسه مى کنند و نتیجه مى گیرند که «فرهنگ غرب بسى بهتر و مطلوبتر از فرهنگ ماست»! این همان چیزى است که آن را «خودباختگى فرهنگى» مى نامیم. یافتن راه حل این مشکل کار ساده اى نیست، ولى مشکل بودن ارائه راه حل هرگز نمى تواند دلیلى براى اغماض از اصل مشکل باشد.

فیلم هاى داخلى على رغم تلاش هاى زیادى که پس از انقلاب براى بهبودى آن ها به عمل آمده، با اشکالات عدیده اى مواجه است. این فیلم ها از نظر برخورد با فرهنگ خودى به سه دسته تقسیم مى شود:

1ـ فیلم هایى که بیش تر به ارزش هاى فرهنگ خودى توجه دارد;

2ـ فیلم هایى که ارزش هاى فرهنگ بیگانه در آن ها نفوذ قابل توجهى دارد;

3ـ فیلم هایى که بیش تر جنبه سرگرمى داشته و نسبت به فرهنگ خودى جهت گیرى قابل توجهى (مثبت یا منفى) ندارد.

فیلم هاى نوع اول، که تعدادشان نیز قابل توجه است، از عوامل بسیار مؤثر در تقویت خودباورى فرهنگى است. فیلم هاى پس از انقلاب، که غالباً از این دسته اند، هرکدام به بخشى از نقاط قوّت فرهنگ و جامعه اسلامى پرداخته و تماشاگران را با غناى فرهنگ ایران اسلامى آشنا مى سازد. از آن جا که بررسى عوامل تضعیف خودباورى فرهنگى مورد نظر مى باشد، از بحث در این نوع فیلم ها خوددارى مى شود و تنها به برخى از مشکلات فیلم هاى نوع دوم و سوم اشاره مى شود.

فیلم هایى که از فرهنگ غربى تبلیغ و یا فرهنگ خودى را به نحوى تحقیر مى کند، به طور مستقیم فرهنگ خودى را تضعیف و باورهاى مردم را نسبت به آن کاهش مى دهد. اما فیلم هاى از نوع سرگرمى و تفریحى، اگر هیچ پیامى جز فراهم ساختن اوقات خوش براى تماشاگران نداشته باشد هرچند در واقع چنین چیزى عملى نیست تأثیرى مثبت یا منفى بر خودباورى فرهنگى نخواهد داشت. ولى از آن جا که هزینه هاى ملّى هر کشورى محدود است و معمولاً مبالغ معیّنى صرف این گونه کارهاى فرهنگى مى شود، به نظر نمى رسد تولید این گونه فیلم ها، که هیچ هدفى جز خنداندن افراد ندارد، عاقلانه باشد. علاوه بر آن، مى توان فیلم هاى شاد و تفریحى را با پیام هاى مثبت و مطلوب نیز تولید کرد.

ج مطبوعات و نقش آن در خودباورى فرهنگى

مطبوعات یکى از عوامل مهم و اساسى در رشد و توسعه فرهنگ ملّى و تقویت باورهاى دینى است، همان گونه که مى تواند در تضعیف فرهنگ خودى نیز مؤثر باشد. پیش از انقلاب، که ساختار حاکم بر جامعه ساختارى وابسته بود و استعمار نیز به انحاى گوناگون در مسائل فرهنگى و اجتماعى ما دخالت مى کرد، همه وسایل ارتباط جمعى و از جمله مطبوعات، تماماً در راستاى سیاست هاى نظام حاکم و به طور کلى، در جهت ترویج عناصر فرهنگى بیگانه و تضعیف فرهنگى ملّى دینى عمل مى کرد. اما پس از انقلاب وضعیت بکلّى دگرگون شد و مطبوعات نیز مانند سایر رسانه ها در جهت ترویج و اشاعه ازرش هاى دینى و ملّى به کار گرفته شد. با وجود تغییرات و اصلاحات عمیقى که در مطبوعات به وجود آمد، برخى اشکالات و نقایص هنوز هم در آن به چشم مى خورد که به طور مستقیم یا غیرمستقیم به عدم بارورى و یا تضعیف فرهنگ خودى منجر مى شود. در این جا به تعدادى از آن ها اشاره مى شود:

الف. عدم حضور فعّال

مطبوعات در ایران نسبت به برخى دیگر از کشورهاى در حال توسعه، از نقش و اهمیت فروترى در اطلاع رسانى برخوردار است و در زندگى روزانه مردم جاى کم ترى براى خود باز کرده است. عدم حضور فعّال مطبوعات یا به دلیل شمارگان پائین آن هاست یا به دلیل توزیع نامتعادل آن ها و یا به دلیل عدم حضور فعّال در صحنه هاى جهانى و به روز نبودن محتواى آن ها:

1ـ کم شمارگان بودن: در ایران شمارگان مطبوعات نسبت به جمعیت باسواد بسیار کم تر است. براى روشن شدن این مطلب، به مقایسه ایران با کشور همسایه خود یعنى: پاکستان توجه کنید: در پاکستان، تنها روزنامهجنگ قریب 000/200/1 نسخه منتشر مى شود،³⁰ در حالى که شمارگان کل 28 روزنامه کشور ما حدود 000/200/1 نسخه است.³¹ این در حالى است که میزان با سوادان ایران بیش تر از پاکستان مى باشد.

2ـ توزیع نامتعادل: مشکل دیگرى که امروز گریبانگیر مطبوعات ماست توزیع بسیار ناعادلانه آن (البته از نظر انتشار) در سطح کشور است. براى روشن شدن توزیع مطبوعات در سطح کشور، به آمار ذیل توجه کنید: آذربایجان شرقى 11 مورد، آذربایجان غربى 4، اصفهان 12، چهارمحال بختیارى 3، خراسان 12، شهرستانهاى استان تهران 10، زنجان 5، فارس 6، کردستان و کرمانشاه و هرمزگان 3، گیلان 12، لرستان 1، همدان 5، یزد 4.³²

در شرایطى که فرهنگ غرب به شیوه ها و وسایل پیش رفته نظیر رادیو، تلویزیون، ماهواره، الگوهاى لباسى، انواع وسایل رفاهى و... تبلیغ مى شود و به همه اقشار ملت و در تمام نقاط جغرافیایى مى رسد، کم ترین اثر عدم حضور فعّال مطبوعات در صحنه هاى فرهنگى کشور این است که صحنه را براى فعالیت هاى تبلیغى بیگانگان خالى گذارد و آن ها با خیال راحت و موفقیت بیش تر، به تهاجم فرهنگى خود ادامه دهند.

ب. نداشتن جذابیت کافى

یکى از مسائل بسیار مهم در موفقیت مطبوعات، جذّابیت محتوا و شکل ظاهرى آن است. مطالب مفید و جذّاب، کیفیّت خوب چاپ و پردازش صفحات از ویژگى هایى است که از نظر روانى، تأثیر عمده اى بر خواننده مى گذارد. متأسفانه این ویژگى ها در مطبوعات ما کم تر به چشم مى خورد.

یکى از دلایل عمده راه نیافتن مطبوعات در زندگى روزمّره مردم، جذّابیت نداشتن و ناتوانى در ارضاى خوانندگان است. وقتى مطلبى هرچند بسیار مهم، را در قالبى خشک، بى روح و بدون جذّابیت به خواننده ارائه دهیم، قطعاً توجه خواننده را جلب نخواهد کرد. اما اگر موضوعات، پردازش زیبایى داشته باشد، افراد به سوى آن کشیده شده و مطبوعات به تدریج، بخشى از زندگى آن ها خواهد شد. در آن صورت، مطبوعات مى تواند بر عقاید و آراء آن ها تأثیرات بسیارى بگذارد و به عنوان یک وسیله بسیار مفید در خدمت فرهنگ خودى درآید.

ج. عدم استفاده کافى از متخصصان

تردیدى نیست که مطبوعات مانند زمینه هاى دیگر، به متخصصان و کارشناسان مخصوص به خود نیاز دارد. متأسفانه آمارها نشان مى دهد که بسیارى از دانشجویان رشته روزنامه نگارى پس از اتمام تحصیلات خود، به کار اصلى اشتغال ندارند و در مقابل، افرادى غیر متخصص وارد کارهاى مطبوعاتى مى شوند. طبق یک آمار، از سال 1345 1373، حدود 900 نفر در رشته روزنامه نگارى از دانشگاه هاى داخل کشور فارغ التحصیل شده اند، ولى در سال 1373 قریب %93 آن ها در مطبوعات اشتغال نداشته اند.³³ البته دلیل این مسأله یا عدم تناسب مواد درسى رشته روزنامه نگارى با نیازها و شرایط اجتماعى کشور است و یا این که اشتغال در مطبوعات از لحاظ اقتصادى براى آن ها مقرون به صرفه نیست. در هر صورت، باید در این مورد اقدامى اساسى صورت گیرد و این مشکل جدّى حل شود.

موارد مزبور بخشى از مشکلاتى است که دامنگیر مطبوعات پس از انقلاب اسلامى است. نقایص مذکور از طرفى، مانع آن مى شود که مطبوعات نقش خویش را در بارورى و بالندگى فرهنگ خودى ایفا نماید و از طرف دیگر، موجب مى شود تا صحنه براى تاخت و تازهاى مهاجمان فرهنگى باز و بدون رقیب گردد.

برایند بحث

آنچه گذشت عمده ترین عوامل پیدایش خودباختگى فرهنگى در طى دهه هاى اخیر و نیز چگونگى رشد و توسعه آن بود. مى توان چنین برداشت کرد که:

1ـ در دهه هاى گذشته، عوامل متعددى (از قبیل حکومت هاى وابسته، دخالت هاى استعمارگران، روشن فکران خودباخته، رسانه هاى گروهى، مدرسه و...) دست به دست هم داده و موجب تضعیف خودباورى فرهنگى گردیده است.

2ـ اقشار گوناگون مردم به طور یکسان از عوامل یاد شده متأثر نیستند بلکه میزان تأثیرپذیرى و نحوه واکنش اقشار و افراد گوناگون در مقابل عوامل یاد شده متفاوت است.

3ـ بسیارى از آنچه به عنوان عوامل تضعیف کننده خودباورى مورد بحث قرار گرفت اکنون در جامعه، یا حضور ندارند و یا به طور اساسى، تغییر کرده اند; مثلاً، کشورهاى استعمارى اینک دیگر بر کشور اسلامى ما تسلط ندارند و حکومت و نهادهاى مربوط به آن نیز نسبت به سابق بکلّى تغییر ماهیت داده است. با روى کار آمدن جمهورى اسلامى به عنوان یک حکومت دینى و مردمى، تمام سازمان ها و نهادهاى دولتى و غیر دولتى، که در گذشته به انحاى گوناگون، ارزش ها و عناصر فرهنگى غرب را ترویج و در نتیجه، فرهنگ و باورهاى فرهنگى خودى را تضعیف مى کرد، تغییر جهت داده و به طور مؤثرى اقدام به اشاعه فرهنگ ملى و دینى از فرهنگ خودى مى کنند.

4ـ تغییرات ناشى از انقلاب اسلامى به معناى امحاى کامل خودباختگى و عوامل تضعیف کننده خودباورى فرهنگى در میان اقشار گوناگون جامعه نیست; زیرا:

اولاً، با وجود تغییرات اساسى، که پس از انقلاب در سطح جامعه به وجود آمده و سازمان هاى گوناگون در راستاى رشد و تعالى خودباورى و اجتناب از بیگانه پرستى و پایمال به فرهنگ بیگانه به کار گرفته شد، هنوز هم کم و بیش عوامل داخلى تضعیف خودباورى که به صورت نقص ها و کاستى ها در سازمان ها و نهادهاى گوناگون بروز مى یابد، وجود دارد و این نقایص به طور ناخواسته بر خودباورى فرهنگى تأثیر منفى مى گذارد.

ثانیاً، عوامل برون مرزى نیز به اشکال و صور گوناگون (از قبیل رسانه ها، ارائه الگوها، فن آورى و مانند آن) وجود دارد و به شدت عوامل داخلى را تحت تأثیر قرار مى دهد.

ثالثاً، همان گونه که بیان شد، خودباورى فرهنگى نوعى نگرش است و تغییر نگرش ها علاوه بر وجود عوامل، نیاز به زمانى نسبتاً طولانى دارد. بنابراین، نگرش ها به محض تغییر در عوامل ایجاد کننده خود، تغییر نمى کنند، بلکه همان گونه که در طى زمانى نسبتاً طولانى ایجاد مى شوند، براى از بین بردن و یا تغییر آن ها نیز به زمان کافى نیاز است.

رابعاً تا زمانى دیگر کاملاً تغییر نکرده است و بمعناى فرهنگى خودى را باور نکرده ایم، عوامل ناخواسته و غیرمستقیم به راحتى مى تواند نگرش افراد را تغییر دهد و به حالت سابق برگرداند.

راهکارها

عملکردهاى مثبت صدا و سیما در انقلاب اسلامى و پس از آن بسیار بوده و این سازمان زبان گویاى انقلاب و جمهورى اسلامى در تمام دوره هاى سخت انقلاب، به خصوص جنگ تحمیلى و پس از آن، بوده است. ولى از آن جا که بناى کار بر رفع اشکالات و ارائه خدمات بیش تر است، مواردى چند که به رفع نقایص موجود مى پردازد، یادآورى مى گردد تا سازندگان محترم برنامه هاى صدا و سیما بیش از پیش، در انجام وظایف خطیر خود در قبال فرهنگ و جامعه اسلامى موفق باشند و نقش خویش را در بالندگى و شکوفایى فرهنگ اسلامى به نحو احسن ایفا نمایند.

الف رعایت احکام و شؤونات اسلامى و اشاعه فرهنگ دینى

صدا و سیما در تمامى برنامه هاى خود، باید احکام، دستورات و ارزش هاى شرع مقدس اسلام را مراعات نماید و تبلیغ و ترویج تعالیم و ارزش هاى اسلامى را همواره در سرلوحه کارهاى خویش قرار دهد. فراموش نکنیم که نظام جمهورى اسلامى براساس دستورات سعادت بخش اسلام بنا نهاده شده و صدا و سیما، که مبلّغ این نظام است، باید برنامه هاى خود را بر محور این معیار اساسى تنظیم نماید. به عنوان نمونه، موارد ذیل به طور مداوم و در تمام برنامه ها مورد توجه قرار گیرد:

1ـ احتراز از پخش موسیقى هایى که متناسب با مجالس لهو و لعب است;

2ـ ظاهر شدن بازیگران فیلم ها و نمایش ها، اعم از مرد و زن، با پوشش کامل اسلامى;

3ـ در نمایش ها، به زنان چادرى، نقش هاى مثبت داده شود;

4ـ پرهیز از دادن نقش ها و موقعیت هاى اجتماعى پایین و پست، به چهره هاى افراد مذهبى;

5ـ در نمایش ها و فیلم ها همان گونه که معمولاً به همه جنبه هاى زندگى توجه مى شود، مسائل دینى نیز مورد توجه قرار گیرد; مثلاً، نماز خواندن، مسجد رفتن،قرآن خواندن و مانند آن نیز نشان داده شود (هرچند به صورت کوتاه).

6ـ بى توجهى نسبت به اعمال دینى به صورت یک موضوع عادى نشان داده نشود;

7ـ نقش هایى که نشان دهنده افراد جاهل، بى سواد و کهنه گرا است نباید همراه با اعمال و مناسک دینى باشد; گاهى در فیلم ها مشاهده مى شود که در میان افراد گوناگون و متفاوت، مثلاً پیر مردى بى سواد یا پیرزنى خرافه پرست (گاهى هم به شدت بداخلاق) و یا دهاتى بى سواد، نماز مى خواند، مسجد مى رود ویا تسبیح به دست گرفته و ذکر مى گوید. روشن است که این گونه برخوردها با عقاید و اعمال دینى، مردم را نسبت به دین بدبین خواهد کرد.

8ـ آموزش احکام، عقاید و معارف دینى به صورت جذّاب و با استفاده از فنون پیشرفته هنرى انجام گیرد. متأسفانه در مورد معارف دینى از هنر بسیار کم استفاده مى شود و غالباً سخنرانى ها و مرثیه ها به صورت خام پخش مى شود.

9ـ مسائل دینى و اخلاقى تا حدّى که ممکن است، به صورت فیلم و نمایش نامه در آیند; اگر هنرمندان به سوى دریاى بى کران معارف اسلامى کشیده شوند، موضوعات ناب و قابل طرح بسیارى خواهند یافت که نه تنها در جامعه اسلامى، بلکه در تمام جهان طرفداران زیادى خواهد یافت; موضوعاتى که انسان ها را به سعادت، سلامت و کرامت دعوت مى کند.

10ـ در مسابقات اطلاعات عمومى، که از صدا و سیما پخش مى شود، مطالب دینى به قدر کافى گنجانده شود; مسابقات معارف دینى به صورت جداگانه نمى تواند جاى این ترکیب را بگیرد; زیرا مسابقات معارف مشتریان خاص و معدودى دارد، در حالى که مسابقات اطلاعات عمومى مخاطبان بیش تر دارد.

11ـ به تصویر کشیدن نقش ائمّه اطهار(علیهم السلام) در تاریخ اسلام;

12ـ تبیین جنبه هاى گوناگون زندگى از دیدگاه ائمّه(علیهم السلام);

13ـ تشویق کودکان به حفظ روایات قرآن;

14ـ احیاى نماز وتبیین نقش معنویت در زندگى فردى، اجتماعى و اخروى;

15ـ ترویج امر به معروف و نهى از منکر ونقش اجتماعى آن و احیاى عملى آن در ساختار خانواده;

16ـ احیاى فرهنگ اسلام در مورد صدقه، وقف و...

ب تکیه بر عناصر مثبت فرهنگ خودى

فرهنگ هر جامعه ارتباط نزدیک و تفکیک ناپذیرى با دین آن جامعه دارد. دین در تمام بخش هاى حیات انسانى نفوذ مى کند و آن را تحت تأثیر قرار مى دهد. غالب ملت ایران را مسلمانان و اکثریت بالایى از آن ها را شیعیان تشکیل مى دهند. بنابراین، مذهب شیعه در فرهنگ این ملت نقش فوق العاده اى ایفا کرده است. بر سازمان صدا و سیما لازم است نکات و عناصر مثبت این فرهنگ غنى را بازشناسى کند و آن ها را با شیوه هاى صحیح و مناسب فرهنگى اشاعه دهد. در این جا، به برخى از عناصر مثبت فرهنگ خودى اشاره مى شود:

1ـ صله رحم;

2ـ احترام به والدین و بزرگترها;

3ـ احترام به کهن سالان و دستگیرى از آن ها;

4ـ روابط حسنه و عاطفى با همسایگان;

5ـ دستگیرى از تهى دستان;

6ـ اهمیت دادن به دانش;

7ـ ارزش قایل شدن براى نقش معلمى و تشویق آن ها;

8ـ تقویت روحیه مهمان نوازى (به صورت ساده و بدون تکلّف);

9ـ ارزش دادن به مشاغل فرهنگى;

10ـ احیاى فرهنگ صدقه;

11ـ ضد ارزش جلوه دادن سودجویى و گران فروشى;

12ـ احترام به کودکان و رعایت حقوق آن ها;

13ـ توصیه به نظم و برنامه ریزى در زندگى و...

ج تأکید بر جنبه هاى درخشان تاریخ ملّى اسلامى

گذشته چراغ راه آینده است و ملتى که گذشته روشن و درخشانى در تاریخ دارد بسان درخت تنومندى است که ریشه در اعماق خاک دوانیده، و هیچ طوفانى آن را تهدید نمى کند. ملت ما در تاریخ پرشکوه خود، حوادث مهم، خاطرات به یاد ماندنى و مردان بزرگ بسیارى دیده است که یادآورى آن ها به آحاد ملت احساس غرور، افتخار و بزرگى مى دهد. تأکید بر آن حوادث تاریخى که به مردم احساس بزرگى و عظمت مى بخشد و از خودباختگى آن ها جلوگیرى مى کند ضرورى است. تشخیص حوادث و شخصیت هاى مهم تاریخى براى ارائه در صدا و سیما وظیفه مورخان است. به عنوان نمونه، به چند مورد اشاره مى شود:

1ـ مبارزه مردم ایران علیه استعمار;

2ـ نهضت مشروطیت وعللوعوامل شکست وپیروزى آن

3ـ نهضت تنباکو;

4ـ نهضت سربداران;

5ـ قیام جنگل;

6ـ نهضت روشن فکرى و نقش آنان در مبارزه با استعمار;

7ـ نقش روحاینت در تاریخ سیاسى ایران;

8ـ قیام امام خمینى; و نقش آن در احیاى اسلام;

9ـ شخصیت هاى علمى و ادبى و تأثیر آن ها بر تمدن جدید;

10ـ جنگ تحمیلى و رشادت هاى هشت سال دفاع مقدس،... .

د تأکید برجنبه هاى مثبت دستاوردهاى انقلاب اسلامى

دستاوردهاى انقلاب اسلامى بسیار گسترده، متنوع و چشمگیر است و تمام رسانه هاى گروهى وظیفه دارند آن ها را براى مردم بازگو نمایند. انقلاب، تحولات عمیقى در تمام بخش هاى جامعه (سیاست، اقتصاد، آموزش، حقوق و...) به وجود آورد و این تحولات، ملت ایران را از وابستگى هاى همه جانبه به غرب نجات داد و به یک ملت زنده و سرافراز در جهان مبدّل ساخت. یادآورى این دستاوردها ملت را بر استمرار این راه مصمّم تر مى سازد و بر خودباورى آن ها مى افزاید. دستاوردهاى انقلاب بسیار است. در این جا، تنها به مواردى چند اشاره مى گردد:

1ـ توسعه کمّى و کیفى امکانات و خدمات آموزش عمومى و آموزش عالى;

2ـ سرمایه گزارى هاى زیر بنایى و اصولى در زمینه اقتصاد;

3ـ اتّکا به متخصصان داخلى در روند توسعه اقتصادى;

4ـ خدمات و دستاوردهاى سپاه و وزارت دفاع در زمینه صنایع نظامى;

5ـ خدمات جهاد سازندگى در دفاع مقدس و سازندگى مناطق روستایى;

6ـ افزایش چشمگیر شاخص هاى توسعه (از قبیل بهداشت، مرگ و میر کودکان، سوادآموزى و...);

7ـ تلاش هاى مخلصانه رزمندگان اسلام در طول هشت سال جنگ;

8ـ خدمات و جان فشانى هاى شهدا، اسرا و جانبازان در طول جنگ;

9ـ ارزش دادن به زن و احیاى احترام اجتماعى آنان;

10ـ اتحاد شیعه و سنّى;

11ـ احیاى عدالت اجتماعى;

12ـ مشارکت دادن مردم در تصمیم گیرى هاى سیاسى اجتماعى و... .

هـ پرهیز از به کار بردن نمادهاى فرهنگ غرب

هر فرهنگى داراى ویژگى هاى خاصى است که براى دیگران تا حدودى شناخته شده است. این ویژگى ها و علایم ممکن است اشیاى خارجى باشد; مانند لباس و لوازم و وسایل خانگى; ممکن است از نوع گفتارى باشد; مانند شیوه هاى سخن گفتن و اصطلاحات مشخص; ممکن است از نوع رفتارى باشد; مانند شیوه هاى معیّنى در پذیرایى از مهمان، برخورد با اعضاى خانواده، طرز نشستن در منزل و نحوه غذا خوردن و... .تبلیغ الگوهاى فرهنگ غرب از صدا و سیما موجب مى شود مردم آن ها را عادى و خودى تلقى کرده و در نهایت، بپذیرند. (روشن است که منظور عناصر مفید فرهنگ غرب نیست. به عنوان نمونه، مواردى از عناصر فرهنگ غرب را که نباید در صدا و سیما استعمال شود، ذکر مى گردد:

1ـ شیوه هاى معاشرت;

2ـ الگوهاى لباسى و آرایشى;

3ـ اصطلاحات و عبارات گفتارى و... .

و تأکید بر جنبه هاى ناسالم فرهنگ غرب

تمدن جدید غرب دو جنبه کاملاً متفاوت و ناهماهنگ دارد: یکى جنبه علمى و صنعتى و دیگرى جنبه انسانى و معنوى. غرب در بُعد نخست، بیش ترین ترقى و پیشرفت را در تاریخ بشریت به خود اختصاص داده، ولى در بُعد دوم، بر عکس، به چنان انحطاطى رسیده که تاریخ بشر کم تر به خود دیده و یا اصلاً ندیده است. توضیح هر یک از این دو جنبه و رابطه آن دو در فرهنگ و تمدت غربى بحث وسیع و گسترده اى مى طلبد که باید در جاى خود مطرح شود. اما آنچه در این جا لازم است مورد اشاره قرار گیرد این که صدا و سیماى جمهورى اسلامى باید به مردم نشان دهد که تمدن غرب تنها در زمینه صنعت درخشیده و در زمینه انسانى و معنوى نه تنها کار مثبتى براى بشریت انجام نداده، بلکه مشکلات عدیده اى نیز آفریده است. به عنوان مثال، به چند نمونه اشاره مى شود:

1ـ خشونت;

2ـ خلا معنویت در زندگى فردى و اجتماعى;

3ـ فساد جنسى و پیامدهاى ناگوار فردى و اجتماعى آن;

4ـ ناپایدارى روابط خانوادگى و....n

---

• پى نوشت ها

1ـ مجلهرسانه، سال اول، ش 10، ص 27.

2ـ حمید مولانا،جریان بین المللى اطلاعات، ترجمه یونس شکرخواه، تهران، 1371، ص 47

3ـ اکبر نصراللهى، «جهان سوم و امپریالیسم خبرى و ارتباطى»، مجلهرسانه، سال چهارم، ش 3، ص 31

4ـ 5ـ 6ـ 7ـ 8ـ همان، سال سوم، ش 1، ص 22/ سال چهارم، ش 3، ص 32/ ش 1، ص 10 / ش 3، ص 33

9ـ یونس شکرخواه، «ارتباطات در خدمت جنگ روانى»، مجلهرسانه، سال چهارم، ش 1، ص 9

10ـ 11ـ 12ـ همان، سال سوم، ش 3، ص 29ـ 32/ ش 1، ص41/ ص 29

13ـ 14ـ فرهت قائم مقامى،مقدمه بر جامعه شناسى ارتباط جمعى، سازمان نشر فرهنگ انسانى، 1355، ص 111/ ص 127

15ـ احمد رزاقى،عوامل فساد و بد حجابى و شیوه هاى مقابله با آن، چ دوم، سازمان تبلیغات اسلامى، 1369، ص42.

16ـ مجلهرسانه، سال پنجم، ش 2، ص 2

17ـ آنتونى گیدنز،جامعه شناسى، ترجمه منوچهر صبورى، تهران، چاپ مهارت، 1373، ص 475

18ـ مجله سروش، ش 233، ص 42

19ـ روزنامه ابرار، یکشنبه، 30 مهر 74، ص 10

20ـ رحمت اللّه صدیق،جامعه شناسى صنعتى(جزوه)، تهران، دانشکده علوم اجتماعى، 72ـ 1371، ص 54

21ـ روزنامه ایران، یکشنبه 2 مهر 74، ص 8.

22ـ بر اساس برنامه هاى اعلام شده سیما در مطبوعات و نگاهى اجمالى به برنامه هاى نمایش داده شده از سیما این مطلب به دست آمده است. لازم به ذکر است که منظور از 27 فیلم، فقط فیلم هاى قابل توجه است.

23ـ24ـ مرکز تحقیقات و مطالعات سنجش برنامه صدا و سیما،نظرات پیام گیران کودک و نوجوان درباره برنامه هاى صدا و سیما جمهورى اسلامى، زمستان 73، ش 61، ص 32 36/ ص 55

25ـ 26 26ـ شهلا اعزازى، خانواده و تلویزیون، 1373، ج 1، ص 114 167

27همان، ص 100 193/ ص 134

28ـ مجلهسروش، ش 735، ص 52

29ـ نشریهپیام صادق(علیه السلام)، ش 1، (مهر و آبان 1374)، ص 8

30ـ روزنامه ایران، ش 193، یکشنبه 9/7/74، ص 11

31ـ شبکه اوّل سیماى جمهورى اسلامى، اخبار ساعت 14، مورخ 4/8/74

32ـ33ـ مجلهرسانه، سال پنجم، ش 2، ص 14

---

• سایر منابع

ـ تغییرات اجتماعى، گى روشه، ترجمه منصور وثوقى، چاپ سوم (تهران، نشر نى، 1370)

ـ توسعه اقتصادى درجهان سوم، مایکل تودارو، ترجمه غلامعلى فرجادى (تهران، وزارت برنامه و بودجه، 1364)

ـ زمینه فرهنگ شناسى، محمودروح الامینى، چاپ دوم(تهران،عطار، 1368)

ـ اندیشه اصلاحى در نهضت هاى اسلامى، محمد جواد صاحبى (تهران، کیهان، 1370)

ـ فرهنگ برهنگى و برهنگى فرهنگى، چاپ دوم (تهران، صدا و سیما، 1363)

ـ مبانى جامعه شناسى، منصور وثوقى، ترجمه على اکبر نیک خلق

ـ جامعه شناسى عمومى، چاپ نهم، منوچهر محسنى

ـ کنش اجتماعى، گى روشه، ترجمه هما زنجانى زاده

ـ فرهنگ علوم اجتماعى، آلن بیرو، ترجمه باقر ساروخانى، چاپ دوم (تهران، کیهان، 1370)

ـ نیروى پیام، ژان لویى سروأنشرابیر، ترجمه سروش حبیبى (تهران، سروش، 1371)

ـ جامعه شناسى آموزش و پرورش، مصطفى عسکریان (تهران، انتشارات توس، 1368)

ـ مجموعه مقالات انجمن ها، بررسى مسائل ایران شناسى، چاپ دوم (تهران، دفتر مطالعات سیاسى و بین المللى، 1371)

ـ شش گفتار درباره دین و جامعه، حمید عنایت، چاپ دوم (تهران، دفترنشر فرهنگ اسلامى، 1361)

ـ فرهنگ و تهاجم فرهنگى، سید على خامنه اى (رهبر معظّم انقلاب)

ـ مبانى جامعه شناسى، هانرى مندراس، ترجمه باقر پرهام (تهران، امیرکبیر، 1369)

ـ اقتصاد سیاسى ایران، محمد على همایون کاتوزیان، ترجمه محمدرضا نفیسى و کامبیز عزیزى (تهران، نشر مرکز، 1372)ـ جامعه شناسى ماکس وِبِر، ژولین فروند، ترجمه عبدالحسین نیک گهر چاپ دوم (تهران، چاپخانه اسلامیه، 1368)ـ در خدمت و خیانت روشنفکران، جلال آل احمد، چاپ دوم (تهران، داور پناه، 1374)

ـ جامعه وتاریخ از دیدگاه قرآن، محمد تقى مصباح (تهران، سازمان تبلیغات اسلامى،1368)

ـ تلویزیون و دکترین هاى آن در غرب بیریوک، ترجمه محمد حفاظى (تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها، 1372)

ـ فرهنگ مهاجم و فرهنگ مولد، جلال رفیع (تهران، اطلاعات، 1374)

ـ مجله15 خرداد، ش 8 9 (پاییز 71) و ش 18 (بهار 74)

ـ کیهان هوایى، ش 992

ـ رونامههمشهرى 20/11/71 16/11/72

ـ کلمه دانشجو، ش 12 (خرداد 74) و ش 6، (مهر 72)

ـ مجلهحوزه و دانشگاه، ش 1، دکتر احمد صدرى

ـ روزنامهکیهان، 15/12/70

ـ مجلهرسانه، سال دوم، ش 1 3 / سال اول، ش 1 4 / سال چهارم، ش 1 3 / سال سوم، ش 3 4

ـ مجلهسروش، ش 750

ـ مجلهمعرفت، ش 14 (پاییز 1374)

ـ روزنامهایران، سال اول، ش 193، 9/7/74

ـ روزنامهجمهورى اسلامى، پنج شنبه 20 مهر 74

ـ روزنامهایران، سال اول، ش 187 (یکشنبه 2 مهر 74)

ـ روزنامهابرار، یکشنبه 30 مهر 74

ـ مفخر شرق، سید جمال الدین اسدآبادى، سیّدهادى خسروشاهى (تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى)

ـ شیخ فضل الله نورى و مشروطیت، مهدى انصارى (تهران، امیر کبیر، 1369)

ـ تاریخ تحولات سیاسى و روابط خارجى ایران، سیدجلال الدین مدنى (قم، انتشارات اسلامى، 1369)، ج 2

ـ تاریخ معاصر ایران، پیتر آورى، ترجمه محمد رفیعى مهرآبادى

ـ روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه در سفر به فرنگستان، محمد اسماعیل رضوانى و فاطمه قاضى (عرصه خدمات فرهنگى رسا، 1369)

ـ میرزا تقى خان امیرکبیر، عباس اقبال آشتیانى، بى تا

ـ تعلیم وتربیت در خدمت امپریالیسم فرهنگى، مارتین کارنوى، ترجمه حسن پاشا شریفى (تهران، نشر روشن نو، 1365)

ـ سیر فرهنگ وتاریخ تعلیم وتربیت در ایران واروپا، مرتضى راوندى (تهران، انتشارات پگاه، 1368)

ـ جغرافیاى سیاسى (جزوه)، مصطفى ملکوتیان، (تهران، دانشکده حقوق دانشگاه تهران، 1366)

ـ روابط سیاسى ایران و امریکا، آبراهام سیلسول، ترجمه محمدباقر آرام (تهران، امیرکبیر، 1369)

ـ ایرانیان مهاجر در ایالات متحده، عبدالمعبود انصارى، ترجمه ابوالقاسم سرى (تهران، نشر آکه، 1369)

ـ سیرى در خاطرات سیاسى رجال ایران، محمود کلیمى، (نشر پیدایش، 1371) ج 1

ـ فرهنگ علوم سیاسى، على بخشى (تهران، تندر، 1363)

ـ حیرت نامه، میرزا ابوالحسین شیرازى (ایلچى)، تصحیح حس مرسلوند

ـ درون جهان سوم، پل هریسون، ترجمه شاداب وجدى (تهران، فاطمى، 1364)

ـ نگرشى جدید به علم سیاست، مونتى پالمر و دیگران، ترجمه منوچهر شجاعى (تهران، دفتر مطالعات سیاسى و بین المللى، 1367)