معرفت

اسلام و نظام های طاغوتی

حیات اللّه یوسفی

مقدّمه

«حکومت» نیروی فعّالی است که در زندگی ما نفوذی بس عمیق دارد; نیرویی که پیوسته در تحوّل بوده و در جهت هدف های گوناگونی هدایت می شود. بحث از اهداف حکومت و اینکه حکومت باید در جهت چه هدف هایی هدایت شود و یا این هدف ها بر کدام مبنای عقلانی و فکری استوار گردد، از مسائل بسیار مهمی است که باید در «فلسفه سیاسی» بیان شود.

حکومتی که بر مبنای یک مکتب و دین پایه ریزی می شود حکومتی مکتبی است و هدف های آن نیز توسط مکتب تعیین می شود; زیرا این حکومت باید اهداف دین مکتبی را تعقیب کند و برای رسیدن به آنها در روش و عمل هم باید معیارهایی را مدّنظر قرار دهد که مکتب مشخص می کند.

هر مکتب و مرامی که برای سازمان دهی و هدایت اجتماعی آمده است، مهم ترین وسیله مدیریت جامعه انسانی اش نیز در سایه حکومتی تحقق خواهد یافت که ارائه می دهد; همان گونه که جامعه آرمانی و مورد قبول آن نیز در سایه همین حکومت آرمانی تحقق خواهد یافت. از این رو، از دید هر مکتب، حکومت هایی که منطبق با معیارها و ارزش های مورد قبولش نیست، انحرافی تلقّی شده و ضدّ ارزش به حساب می آید.

مکتب اسلام به عنوان کامل ترین دین الهی، دارنده جاودانه ترین دستورات زندگی و برترین نظام فکری و عملی، دارای اهداف و ایده های اجتماعی مهمی است و در این زمینه، برای دست یابی به اهداف اجتماعی و سیاسی خودش، اصول حکومت مکتبی اش را ارائه کرده است. در این زمینه، قرآن کریم به عنوان مهم ترین کتاب مرجع اندیشه سیاسی ـ اسلامی و منبع دستورات دینی اسلام، پیام ها و دستورات جاودانه ای ارائه کرده است.

در قرآن، اصول حکومت مکتبی اسلام موجود است و معیارهای حکومت مشروع به خوبی بیان گردیده. این معیارها می تواند ترسیم کننده سیمای عمومی حکومت مورد نظر اسلام بوده و شاخص یک حکومت مطوب اسلام باشد; همان گونه که در جانب مقابل، برخی از حکومت ها مورد قبول اسلام نبوده، ضد ارزش تلقّی می شود. معیارهای مربوط به این نوع حکومت ها هم در قرآن آمده است. به طور کلی، قرآن کریم تمامی حکومت هایی را که به دور از ملاک های دینی و ارزش های الهی بنیان نهاده شده، به عنوان حکومت «طاغوتی» معرفی کرده است.

اینک لازم است کاوشی صورت گیرد تا حکومت های طاغوتی از نظر اسلام معرفی شود و ویژگی های آنها مورد بررسی قرار گیرد.

در این مقاله، مراد از «نظام»، نظام سیاسی است که به صورت مشخص، نظام حکومتی ـ نهاد کلان اجتماعی و متکفّل اداره امور اجتماعی و سیاسی جوامع ـ مدّنظر است. از این رو، نظام های سیاسی و اجتماعی، بخصوص نظام هایی که از نظر اجتماعی و به طور کلی، نوعی اطاعت و فرمان روایی اجتماعی را در جامعه بر عهده دارند، مورد بررسی قرار خواهد گرفت، هرچند نظام های حکومتی با توجه به شرایط جوامع، می توانند در یک مرحله، صورت ابتدایی داشته باشند و در مرحله دیگر، پیچیده ترین نظام های اجتماعی سیاسی را هم شامل گردند.

بر این اساس، سؤال اصلی این است که نظام های طاغوتی از نظر اسلام کدام است و در قرآن و روایات، چه ویژگی هایی برای نظام های طاغوتی بیان شده است. در مرحله بعد، باید دید دیدگاه ارزشی اسلام نسبت به این نظام ها چگونه است و چه وظایفی در قبال این نظام ها بر عهده مسلمانان نهاده شده است؟

در این بررسی، قرآن کریم به عنوان مهم ترین و اصلی ترین سند دینی اسلام، مدنظر است و کلمات پیامبر9 و امامان معصوم: به عنوان مفسّران واقعی و حقیقی قرآن از این نظر که کلام آنان از دیدگاه شیعه در مرتبه پس از قرآن است و خود در حکم منبع دوم برای بیان نظر اسلام است، مستندات و منابع اصلی ما را تشکیل می دهد.

قرآن کریم در یک تقسیم بندی اوّلی، نظام های سیاسی و اجتماعی را به دو نوع تقسیم می کند:

1. نظام هایی که دارای ارزش ها و معیارهای مثبت حاکمیت اسلامی است.

2. نظام هایی که فاقد ارزش دینی و اسلامی بوده، و ضد ارزش تلقّی می شود.

نظام های قسم دوم، که فاقد ارزش دینی و مکتبی است، در قرآن کریم به عنوان نظام طاغوتی بیان گردیده.

«طاغوت» در لغت و اصطلاح دینی

«طغی» و «طغیان» در لغت، به معنای تجاوز و گذر از حد است; حدی که عقل و یا شرع معیّن کرده. راغب در مفردات می نویسد: «طاغوت» عبارت است از هر متعدی و هر معبودی غیر از خداوند. در اصطلاح دینی هم «طاغوت» به معنای طغیان و تجاوز از حدّ است.¹ در لسان العرب به شیطان، کاهنان و پیشوایان ضلالت و گم راهی «طاغوت» اطلاق شده است.² مجمع البحرین نیز ماده «طغی» را به معنای تجاوز گرفته و در اصطلاح، همان معانی را ذکر می کند که در لسان العرب و مفردات راغب آمده است.³

«طاغوت» مصدری است که معنای «طغیان» دارد و این کلمه از باب مبالغه در معنای اسم فاعل (طغیان کننده) استعمال می شود. اصل طاغوت «طغیوت» (طغیوت، به فتح ط و غ) بوده است. جمع آن «طواغیت و طواغت و طواغ» بر حذف زیاده است.⁴

صاحب تفسیر شریف المیزان می گوید: این لفظ (طاغوت = طغیوت، به فتح ط و غ) از نظر وزن، مانند ملکوت و جبروت است که معنای مبالغه نیز دارد. در اصطلاح دینی هم بر هر چیزی استعمال می شود که وسیله تجاوز از حدی باشد که عقل سلیم و یا شرع معیّن کرده است و در مواردی استعمال می شود که چیزی وسیله تجاوز از حد و حق بوده و باعث طغیان باشد; مانند اقسام معبودهای غیر خدا، امثال بت ها، شیاطین، جن و پیشوایان ضلالت از بنی آدم و هر متبوعی که خداوند راضی به پی روی از او نیست. این کلمه در مذکر و مؤنث، مفرد و تثنیه و جمع مساوی است و تغییری نمی کند.⁵

در بعضی از متون دینی آمده است که «طاغوت» به هر متجاوزی گفته می شود که از حد الهی تجاوز کرده است; یعنی هر مطاعی سوای اولیای الهی. در همین زمینه، در بعضی روایات به دشمنان ائمّه اطهار: (حاکمان ستمگر) «طاغوت» اطلاق شده است. مرحوم مجلسی در بحارالانوار می فرماید: در تفسیر طاغوت، به بت ها و هر معبودی غیر از خداوند و هر اطاعت شونده غیر از اولیای الهی اشاره شده است. در روایات و زیارات ما، از دشمنان ائمّه معصوم: به «جبت» و «طاغوت» و «لات» و «عزی» تعبیر شده است. در همین زمینه، در حدیثی از امام صادق7 روایت شده است: «عدوُّنا فی کتاب اللّه الفحشاءُ و المنکرُ و البغی و الاصنامُ و الاوثانُ و الجبتُ و الطاغوتُ»;⁶ یعنی از دشمنان ما در کتاب خداوند، به فحشا و منکر و اهل بغی و بت ها و جبت و طاغوت تعبیر شده است.

مرحوم مجلسی در جای دیگر می فرماید: «طاغوت و هو یُطلَقُ علی الکاهنِ و الشیطانِ و الاصنامِ و علی کلِّ رئیس فی الضلالةِ و علی کلِّ ما یعبأ عن عبادة اللّه و علی کل ما عُبِدَ مِن دونِ اللّه و یجیء مفرداً لقوله تعالی (وَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَوْلِیاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ)»;⁷ یعنی بر کاهن، شیطان، بت ها و هر سرپرست گم راهی و هر چیزی که مانع عبادت خداوند است و نیز هر چیزی که غیر خداوند مورد پرستش قرار می گیرد، طاغوت اطلاق می شود و به شکل مفرد نیز به کار می رود; مانند آیه مذکور.

آنچه از متون اسلامی فهمیده می شود این است که هر چیزی بدون اذن خداوند اطاعت شود نوعی سرکشی و طغیان از دستورات الهی محسوب شده، در واقع، اطاعت از طاغوت است; زیرا تجاوز از حد الهی و تجاوز از حق (دستور خداوند) است; اینکه خداوند در قرآن کریم فرموده است: (أَطِیعُوا اللَّهَ)، باید از او اطاعت شود، به این معناست که اگر چیزی غیر از خداوند پرستش و اطاعت شود، در واقع تجاوز از حق اللّه است; چون در آیه دیگر آمده است: (ذلکَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ.) (حج: 6) خداوند اصلی ترین مصداق حق است; (الْحَقُّ مِن رَّبِّکَ) (بقره: 147) یعنی: سر منشأ حق خداوند است. از این رو، عدم اطاعت از خداوند طغیان در برابر حق است.

در فرهنگ دینی اسلام، پرستش بت ها و اجنّه و اطاعت از اولیای فاسد، نوعی تجاوز از حق بوده، «طغیان» به حساب می آید و بر بت ها و اجنّه و حاکمان ستمگر، که به غیر حق شایسته اطاعت پنداشته شوند، «طاغوت» اطلاق می شود; چون اینان در حقیقت، معبود حقیقی نبوده، اطاعت از آنان سرکشی به حساب می آید.

همان گونه که گفته شد، یکی از مواردی که مصداق «طاغوت» به حساب می آید، اولیای کفر و حاکمان ستمگر است. در همین زمینه، به هر مانعی که در راه هدایت بشر به سوی حق وجود داشته باشد و در مقابل حق مانع محسوب شود، «طاغوت» اطلاق می شود. حاکمان ستمگر و اولیای کفر مانعی در برابر حق و حاکمیت الهی اند. وجه اطلاق «طاغوت» بر حاکم ستمگر و اولیای کفر آن است که اینان، هم در حکمرانی خود با تجاوز از حدود الهی، و هم در ممانعت از حاکمیت دستورات الهی، «طاغوت» محسوب می شوند.

طاغوت در قرآن

در قرآن کریم، واژه «طاغوت» در هشت مورد به کار رفته است. این کلمه در سوره بقره، آیات 256 و 257; نساء آیات 6، 7 و 51; مائده آیه 60; نحل آیه 36; و زمر آیه 17 آمده است.⁸ واژه «طاغوت» در این آیات، به صورت کلی، در دو معنای اصطلاحی به کار رفته است: یکی در مورد چیزهایی که به عنوان معبود در مقابل خداوند مورد پرستش قرار می گیرد; مانند بت ها، شیطان، جن و مانند آن; همچون آیه 256 سوره بقره; آیات 76 و 51 سوره نساء; آیه 60 سوره مائده; آیه 36 سوره نحل; و آیه 17 سوره زمر. در این آیات، شیطان، بُت ها و اجنّه به عنوان معبودی در مقابل خداوند مورد مذمّت قرار گرفته و بر آنان «طاغوت» اطلاق شده است. کسانی را هم که اینها را اطاعت می کنند و از خداوند اطاعت نمی نمایند، به عنوان اطاعت کنندگان و پرستشگران طاغوت، توبیخ نموده، مذمّت می کند.

در اصطلاح قرآنی، معنای دیگری که برای «طاغوت» شده، حاکم ستمگر و هر فرمانروای ظالمی است که طغیان کننده از اطاعت الهی بوده و عمل کننده به غیر قوانین خداوند است.

لازم به تذکر است که در یک تحلیل کلی، می توان در تمام این آیات «طاغوت» را به معنای حاکم و حکومت های ستمگر دانست; زیرا همان گونه که در توضیح لغوی و اصطلاحی گذشت، یکی از معانی معروف «طاغوت» حاکمان ستمگر و رهبران کفر است که مصداق کامل طغیان و ستمگری به حساب می آیند، هرچند برخی از آیات در یک معنای خاص صراحت بیشتر دارد.

الف. هر معبودی در برابر خداوند

از نظر قرآن کریم، معبود حقیقی تنها خداوند است; چون او خالق هستی و مالک آن است و حق پرستش نیز با اوست: (اللّهُ خَالِقُ کُلِّ شَیء وَ هُوَ الْوَاحِدُالْقَهَّارُ) (رعد: 16); (اللَّهُ خَالِقُ کُلِّ شَیء وَ هُوَ عَلَی کُلِّ شَیء وَکِیلٌ) (زمر: 62); (ذَلِکُمُ اللّهُ رَبُّکُمْ لا إِلَـهَ إِلاَّ هُوَ خَالِقُ کُلِّ شَیء فَاعْبُدُوهُ وَ هُوَ عَلَی کُلِّ شَیء وَکِیلٌ.) (انعام: 102) طبق این آیات شریفه، حق عبادت و پرستش تنها و منحصر به خداوند است; زیرا خداوند خالق کل هستی است و فقط باید او عبادت شود: (إِنَّا أَنزَلْنَا إِلَیْکَ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ فَاعْبُدِ اللَّهَ مُخْلِصاً لَّهُ الدِّینَ) (زمر: 2); ای پیامبر! ما کتاب را بر تو فرستادیم و بر حق هم فرستادیم; چون منشأ حق خداوند است و باید او را عبادت کنید. طبق این آیات، عبادت حق منحصر به خداوند است و باید او به عنوان معبود حقیقی پرستش شود و پرستش چیزهای دیگر ظلم بر او بوده و طغیان بر اوست.

بررسی آیات مربوط به کلمه «طاغوت»:

1) (لاَ إِکْرَاهَ فِی الدِّینِ قَد تَّبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ فَمَنْ یَکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَیُؤْمِن بِاللّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَی لاَ انفِصَامَ لَهَا وَاللّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ) (بقره: 256); اکراه و اجباری در دین نیست، راه درستی از گم راهی (ایمان از کفر و حق از باطل) به درستی بیان شده است. پس کسانی که به طاغوت کافر شده و به خداوند ایمان آورده اند، در حقیقت به ریسمان محکم دست زده اند که جدایی ندارد و خداوند شنوا و داناست.

در این آیه، مراد از «طاغوت»، شیطان، جن، کاهن، بت و یا هر چیزی است که مخالف امر الهی است و در مقابلِ ایمان به خداوند مورد مذمّت قرار گرفته.⁹ این آیه ایمان به خداوند را مساوی با کفر به طاغوت به حساب آورده است. از این رو، طاغوت هر چیزی است که اطاعت آن منافی با ایمان به خداوند است. این آیه درباره اصل دین سخن می گوید; یعنی راه راست و روشن، و راه گم راهی، و این اشاره دارد به اصل پرستش و اطاعت که همان مقام عبودیت است; همان گونه که «عروه الوثقی» هم ایمان به خدا و رسول تفسیر شده است.¹⁰

2) (أَلَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ أُوتُواْ نَصِیباً مِنَ الْکِتَابِ یُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَالطَّاغُوتِ وَیَقُولُونَ لِلَّذِینَ کَفَرُواْ هَؤُلاء أَهْدَی مِنَ الَّذِینَ آمَنُواْ سَبِیلا) (نساء: 51); آیا ندیدی کسانی را که بهره ای از کتاب خدا برده بودند و به بت و بت پرستان ایمان آوردند، درباره کافران می گویند: کسانی که کفر ورزیدند از کسانی که ایمان آورده اند هدایت یافته ترند.

در این آیه هم «طاغوت» در برابر ایمان به خداوند ذکر گردیده و به معنای بت و بت پرست به کار گرفته شده است. ایمان به جبت و طاغوت یعنی: ایمان به اصنام و بت ها. شأن نزول این آیه در مورد کعب ابن اشرف و گروهی از یهود است که در برابر دو بت قریش سجده کردند و سپس به ابی سفیان و اصحاب او گفتند: آنان از پیامبر9 و اصحاب آن حضرت هدایت یافته ترند.¹¹

3) (قُلْ هَلْ أُنَبِّئُکُم بِشَرّ مِن ذَلِکَ مَثُوبَةً عِندَاللّهِ مَن لَعَنَهُ اللّهُ وَغَضِبَ عَلَیْهِ وَجَعَلَ مِنْهُمُ الْقِرَدَةَ وَالْخَنَازِیرَ وَ عَبَدَ الطَّاغُوتَ أُوْلَـئِکَ شَرٌّ مَکَاناً وَ أَضَلُّ عَن سَوَاءالسَّبِیلِ) (مائده: 60); بگو آیا شما را از کسانی که بدتر از اینانند در پاداش نزد خداوند، مطّلع کنم؟ کسانی که مورد لعن خداوند هستند و خداوند بر آنان غضب کرده و برخی از آنان را میمون و خوک و برخی دیگر را بندگان شیطان و بت قرار داده است. اینها در بدترین جای قرار دارند و از راه راستین به دورند.

در این آیه نیز «طاغوت» به معنای بت و شیطان به کار رفته است، که توسط کفّار مورد پرستش قرار می گیرد.

4) (وَ لَقَدْ بَعَثْنَا فِی کُلِّ أُمَّة رَسُولا أَنِ اعْبُدُواْاللّهَ وَاجْتَنِبُواْ الطَّاغُوتَ فَمِنْهُم مَنْ هَدَی اللّهُ وَ مِنْهُم مَنْ حَقَّتْ عَلَیْهِ الضَّلالَةُ فَسِیرُواْ فِی الأَرْضِ فَانظُرُواْ کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الْمُکَذِّبِینَ) (نحل: 36); ما در هر امّتی رسولی برانگیختیم که خداوند را بپرستید و از طاغوت دوری کنید. پس بعضی از مردم توسط خداوند هدایت یافتند و برخی دیگر به گم راهی گرفتار شدند. پس در روی زمین سیر کنید و ببینید عاقبت تکذیب کنندگان چگونه است.

این آیه مبارکه می فرماید: باید به اطاعت خداوند پرداخت و از اطاعت طاغوت، شیطان و بت ها دوری کرد. به قرینه «عبادت خداوند»، می فهمیم که مراد از «طاغوت» شیطان و بت است که توسط کفار مورد پرستش قرار می گیرد.

البته در برخی از روایات، اجتناب از طاغوت به دوری از ائمّه ضلالت و حاکمان جائر تعبیر شده است; مانند این روایت که می فرماید: «انتم الذین اجتنبوا الطاغوت اَن یعبدوها، و مَن اطاعَ جبّاراً فقد عبده.»¹² امام صادق7 به شیعیانش می فرماید: شما کسانی هستید که از طاغوت دوری کرده و آن را پرستش نکرده اید، و در ادامه می فرماید: کسی که از حاکم ستمگری اطاعت کند در واقع، او را پرستش کرده است. در تفسیر این آیه در مجمع البیان، «دوری از طاغوت» به دوری از تمام کسانی که به گم راهی دعوت می کنند، تعبیر شده است، به این مناسبت که دعوت کنندگان به سوی گم راهی موجب دوری از هدایت الهی می شوند.

5) (الَّذِینَ آمَنُواْ یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَالَذِینَ کَفَرُواْ یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ الطَّاغُوتِ فَقَاتِلُواْ أَوْلِیَاء الشَّیْطَانِ إِنَّ کَیْدَ الشَّیْطَانِ کَانَ ضَعِیفاً) (نساء: 76); کسانی که به خداوند ایمان آورده اند در راه خداوند می جنگند و کسانی که کفر ورزیدند در راه طاغوت می جنگند. پس بکشید اولیای شیطان را که مکر شیطان ضعیف است.

در این آیه مبارکه، «طاغوت» به شیطان اطلاق شده است و همچنین اولیای کفر که تابع شیطانند. شاهد دیگر این معنا آن است که در دنباله آیه، «شیطان» ذکر شده است. پس مراد از «طاغوت» نیز شیطان است.

این آیات شریفه به صراحت می فرماید: مؤمنان کسانی اند که خداوند را عبادت کرده، از او اطاعت می کنند و از طاغوت، شیطان، بت ها و کفار دوری می جویند; یعنی طاغوت را عبادت و پی روی نمی کنند. در آیات مذکور، «طاغوت» به معنای بت ها و شیاطین آمده است که مورد اطاعت و پرستش قرار می گیرد. در واقع، هر کسی به عبادت و پرستش خداوند مؤمن نیست در واقع، عبد و بنده طاغوت است; زیرا در فرهنگ قرآن، هر معبودی غیر از خداوند، «طاغوت» به حساب می آید، و کسانی که از فرمان خداوند اطاعت نکرده، او را عبادت نمی کنند، همگی بندگان طاغوت معرفی شده اند.

6) (وَالَّذِینَ اجْتَنَبُوا الطَّاغُوتَ أَن یَعْبُدُوهَا وَأَنَابُوا إِلَی اللَّهِ لَهُمُ الْبُشْرَی فَبَشِّرْ عِبَادِ) (زمر: 17); مؤمنان کسانی هستند که از پرستش طاغوت دوری نموده، به سوی خداوند روی می آورند; برای آنان بشارتی است; بشارت بده بندگان مرا. در این آیه نیز «طاغوت» به معنای بت و شیطان آمده است، بخصوص بت ها که مورد عبادت قرار می گرفتند. البته می توان آنها را نسبت به حکومت های طاغوت و کافر نیز سرایت داد و گفت: بر اساس مفاد آنها، وظیفه مسلمانان است که از نظر اعتقاد، آن نوع طاغوت (شیطان، بت و حاکمان کفر) را منکر باشند; یعنی از نظر اعتقاد، از آنان تبرّی جویند و به حقّانیت آنان باور نداشته و بلکه منکر آن باشند.

ب. حاکمان ستمگر

معنای دیگری که در اصطلاح قرآنی برای «طاغوت» بیان شده، پیشوایان گم راهی، حاکمان ستمگر و هر فرمانروای ظالمی است که طغیان کننده و یاغی از اطاعت الهی بوده و عمل کننده به قانونی غیر از قوانین خداوند است; یعنی کسانی که بر خلاف حکم و دستورات خداوند، بر مردم حکومت می کنند. بر اساس این معنا، کسانی که از حاکم غیر الهی اطاعت می کنند در واقع، از طاغوت متابعت کرده اند; زیرا طبق حدیثی از امام باقر7، هرکس از چیزی اطاعت کند در واقع آن را پرستش کرده است.¹³

آیاتی که در آنها «طاغوت» به معنای حاکم ستمگر و اولیای کفر و پیشوایان گم راهی اطلاق شده، عبارتند از:

1. (اللّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُواْ یُخْرِجُهُم مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَی النُّوُرِ وَالَّذِینَ کَفَرُواْ أَوْلِیَآؤُهُمُ الطَّاغُوتُ یُخْرِجُونَهُم مِنَ النُّورِ إِلَی الظُّلُمَاتِ أُوْلَـئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ) (بقره: 257); خداوند سرپرست کسانی است که ایمان آورده اند; آنان را از تاریکی ها خارج نموده، به نور می رساند. و کسانی که کافر شدند و سرپرستشان طاغوت است، آنان را از نور خارج می کند و به سوی تاریکی می برد. اینان اصحاب آتش بوده، در آن جاودانه اند.

در این آیه مبارکه، خداوند ولی کسانی به شمار آمده است که به خدا ایمان آورده اند و خداوند با نور ایمان، آنان را از ظلمت کفر به نور اسلام و ایمان هدایت نموده است. «طاغوت» ولی و رهبر کسانی ذکر شده که به خداوند کفر ورزیده اند و آنان را از نور اسلام در فطرت خودشان، به کفر، تاریکی، الحاد و معصیت گرفتار کرده اند.

در تفسیر این آیه مبارکه در مجمع البیان، آمده است: اینکه فرموده: «اولیای کفر طاغوت است»، یعنی: متولّی امورشان و یارانشان کفّار هستند و مراد از «ظلمات»، ظلمات کفر و معصیت و گم راهی از اسلام و ایمان است. طاغوت ها (سران کفر و الحاد) مردم را اغوا می کنند و به کفر و معصیت دعوت می نمایند. در همین باره می گوید: اطاعت حاکمان غیر عادل و رهبران غیر معصوم، مردم را به کفر و معصیت می کشاند; زیرا آنها مردم را اغوا نموده، به سوی گم راهی دعوت می کنند.¹⁴

با توجه به اینکه «ولی» به معنای دوست، سرپرست (متولّی امور) و رهبر و پیشوا آمده، در این آیه، «ولی» در معنای اجتماعی و سیاسی آن مراد است که مراد همان رهبری و هدایت است. کسانی که کفر ورزیده اند در واقع به گم راهی و تاریکی کفر رسیده اند. اینان طاغوت و حاکمان ستمگر و معاندان حق را رهبر و حاکم خود انتخاب کرده اند. از این رو، به ظلمت کفر و معصیت گرفتار شده اند. یعنی اولیای کفر و حاکمان ستمگر کسانی اند که مردم را از راه حق و ایمان خارج کرده، به راه کفر، گم راهی و معصیت می برند.

به رهبر و حاکم ستمگر «طاغوت» گفته شده به این اعتبار که از حدّی که عقل سلیم و شرع (خداوند) معیّن کرده تجاوز نموده و یاغی و طاغی از بندگی و دستورات خداوند شده است و این طغیان از باب گردن کشی در برابر خداوند و دستورات اوست.¹⁵

در این آیه، نقش نظام اجتماعی غیرعادلانه و رهبران سیاسی غیر صالح در زندگی انسان ها به خوبی بیان شده است. رهبران و صاحبان امور اجتماعی یا باعث هدایت مردم به سوی صلاح و سعادت (اسلام و ایمان) می شوند و یا عاملی برای هدایت به سوی کفر و معصیت (سقوط و شقاوت) می باشند. بر این اساس، انسان ها هر کسی را که رهبر، پیشوا و ولی خود انتخاب کنند، این انتخاب نقش مهمی در صلاح و بدبختی شان خواهد داشت. در واقع، این آیه مبارکه نقش نظام های اجتماعی ـ سیاسی را در رابطه با رهبری اعتقادی و نیز منش عملی جوامع به خوبی بیان می کند. بر این اساس، اگر زمام جامعه به دست انسان های صالحی باشد که بر اساس دستورات الهی و قوانین درست عقلانی و به دور از هواها و هوس های حیوانی عمل می کنند، جامعه به سوی حاکمیت ارزش های الهی و اندیشه های سالم بشری هدایت می شود و در نتیجه، در عمل نیز ایمان و پاکی جامعه را فراخواهد گرفت. ولی اگر در انتخاب زمام داران جامعه انسانی، دقت کافی نشود و انسان های غیرصالح به قدرت برسند، در این صورت ارزش های ناسالمی بر جامعه حکم فرما خواهد شد و جامعه در ورطه فساد و تاریکی و معصیت سقوط خواهد کرد.

در رابطه با تفسیر این آیه، در حدیثی از امام صادق7 آمده است: «اولیای طاغوت» دشمنان حضرت علی7 و پیروان آنان هستند و مراد از «نور» در این آیه، نور ولایت حضرت علی7 است.¹⁶

در جای دیگر مرحوم مجلسی می فرماید: هر چیزی که مانع راه خیر باشد «طاغوت» محسوب می شود. بر اساس بسیاری از روایات ما، مراد از «طاغوت»، غاصبان خلافت است. طبق همین تفسیر، در آیه 256 سوره بقره، «عروة الوثقی» نیز به مودّت اهل بیت: تعبیر شده است.¹⁷

مطابق آیات قرآن کریم، اولیای امور و هر حاکمی که در جامعه به عدل رفتار نمی کند در مقابل خداوند طغیان کرده «طاغوت» نامیده می شود; چون خداوند به عدل دستور داده است: (وَأَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِینَ) (حجرات: 9); (اعْدِلُواْ هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَی) (مائده: 8); و کسی که دستورات خداوند را اطاعت نمی کند در مقابل خدا طغیان کرده، «طاغوت» به حساب می آید.

2. (أَلَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ یَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ آمَنُواْ بِمَا أُنزِلَ إِلَیْکَ وَ مَا أُنزِلَ مِن قَبْلِکَ یُرِیدُونَ أَن یَتَحَاکَمُواْ إِلَی الطَّاغُوتِ وَقَدْ أُمِرُواْ أَن یَکْفُرُواْ بِهِ وَیُرِیدُالشَّیْطَانُ أَن یُضِلَّهُمْ ضَلاَلا بَعِیداً); آیا ندیدی کسانی را که گمان می کردند به تو و آنچه پیش از تو نازل شده ایمان آورده اند، اراده کرده اند که برای قضاوت در نزاعشان به طاغوت مراجعه کنند، در حالی که به آنان امر شده است که باید به طاغوت کافر شوند. اما شیطان اراده کرده است که آنان را به گم راهی دوری بکشاند.

در این آیه، جای بحث بیشتری وجود دارد; زیرا دلالت این آیه مبارکه بر مدعا ـ یعنی طاغوت به شمار آمدن حاکمان ستمگر و یا نظام های غیرعادلانه ـ به بهترین وجه بیان شده است. خداوند می فرماید: کسانی هستند که می گویند: ما به خداوند و رسالت پیامبر9 ایمان داریم، در حالی که در نظام اجتماعی و سیاسی خودشان به متولّیان دیگری غیر از رسول اکرم9 روی می آورند و اینان پیروان طاغوت اند که از ولایت الهی به دورند.

این آیه مبارکه و آیات قبل، همگی بر الهی بودن نظام اجتماعی و نیز تأکید بر امر ولایت و مرجعیت پیامبر9 اسلام در امور سیاسی و اجتماعی توجه ویژه دارند. اهمیت این امر از این نکته ناشی می شود که به حکم قرآن کریم و تأکیدات این آیات، تنها اقرار به شهادتین (اسلام) و یا اقرار ظاهری به ایمان، برای مؤمن بودن کافی نیست، بلکه مؤمن باید در تمام جنبه های زندگی، اعم از بعد فردی و اجتماعی، مطیع دستورات الهی و اوامر پیامبراسلام9 و سایر رهبران دینی باشد. علاوه بر آن، باید در اعمال فردی به احکام اسلام عمل کند، در امور اجتماعی و عمومی نیز باید به مرجعیت رهبران اسلام تن داده، در هر حالتی تسلیم اوامر الهی آنان باشد. تنها در این صورت است که یک مسلمان به تمام معنا خواهند بود.

آیه قبل از این آیه می فرماید: (إِنَّ اللّهَ یَأْمُرُکُمْ أَن تُؤدُّواْ الأَمَانَاتِ إِلَی أَهْلِهَا وَإِذَا حَکَمْتُم بَیْنَ النَّاسِ أَن تَحْکُمُواْ بِالْعَدْلِ إِنَّ اللّهَ نِعِمَّا یَعِظُکُم بِهِ إِنَّ اللّهَ کَانَ سَمِیعاً بَصِیراً یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ أَطِیعُواْ اللّهَ وَأَطِیعُواْ الرَّسُولَ وَأُوْلِی الأَمْرِ مِنکُمْ فَإِن تَنَازَعْتُمْ فِی شَیْ فَرُدُّوهُ إِلَی اللّهِ وَالرَّسُولِ إِن کُنتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ ذَلِکَ خَیْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِیلا) (نساء: 58 و 59); خداوند شما را امر می کند که امانات را به اهلش برگردانید و زمانی که بین مردم حکم کردید، به عدل حکم کنید. خداوند شما را به این امر موعظه می کند. خداوند شنوا و بیناست. ای کسانی که ایمان آورده اید! از خداوند و رسول و صاحبان امر خود اطاعت کنید. اگر در چیزی نزاع کردید به خداوند و رسول او برگردانید (حکمش را بپرسید.) اگر به خداوند و روز آخرت ایمان دارید، این نیکوتر و بهترین عاقبت است.

بسیاری از علما معتقدند: مراد از «امانت» در این آیه، ولایت امامان دوازده گانه: است; همان گونه که برخی از روایات نیز بدان اشاره دارد; زیرا در آیه بعد، به اطاعت آنان امر کرده است.¹⁸ نکته دیگری که در این آیه هست تأکید قرآن کریم بر رعایت عدالت در امور اجتماعی است. آیه بعدی به صراحت تمام، اعلام می کند که باید در تمام امور فردی و اجتماعی، از خدا و رسول و صاحبان امر (امامان معصوم پس از پیامبر:) اطاعت کنید. اگر در مورد چیزی اختلاف پیدا کردید، برای حل آن، به داوری پیامبر رضایت دهید و مرجعیت دینی و اجتماعی آن حضرت و جانشینان بر حق او را بپذیرید. این شرط ایمان به خداوند و قیامت است; یعنی اگر کسی در امورات اجتماعی خود، به پیامبر9 و رهبران الهی مراجعه نکند و مرجعیت دینی و اجتماعی آنان را قبول ننماید، از نظر قرآن، به خداوند و قیامت ایمان ندارد. به دنبال این دو آیه، خداوند می فرماید: کسانی که ادعای ایمان به خداوند و رسالت پیامبر9 دارند در امور اجتماعی و سیاسی خود، به طاغوت (حاکمان غیرالهی) مراجعه می کنند، در حالی که خداوند فرموده است به طاغوت کافر باشند.

شأن نزول این آیه پیشنهاد مسلمانی است که برای حل اختلاف خود با یک یهودی، به جای مراجعه به پیامبر9، به کعب الاحبار یهودی روی آورد. آیه بر این امر دلالت دارد که نباید در حل و فصل امور اجتماعی، به حاکمی غیر از پیامبر9 مراجعه کنید; یعنی به صراحتِ آیه، مسلمانان مؤظفند برای حل مسائل اجتماعی خودشان، مانند امور فردی و شخصی، به مرجعیت الهی و رهبری پیامبر اکرم9 پایبند باشند. و اگر با حضور رهبر الهی مانند پیامبر9، به کسان دیگری که شرایط رهبری دینی را ندارند مراجعه کنند، این با ادعای ایمان به خداوند و رسالت پیامبر سازگاری ندارد; زیرا جنبه های اجتماعی اسلام از جنبه های فردی آن تفکیک پذیر نیست.

خداوند به دنبال آیه قبل، دستور می دهد: به پیامبر9 و صاحبان امر (ائمّه اطهار:) مراجعه کنید. در این آیه، بر اساس شأن نزول، کسانی را که از این حکم سرپیچی نموده، برای حل و فصل امورشان به حاکمی غیر از پیامبر مراجعه می کنند، مذمّت می نماید. در آیه بعد، می فرماید: (وَإِذَا قِیلَ لَهُمْ تَعَالَوْاْ إِلَی مَا أَنزَلَ اللّهُ وَإِلَی الرَّسُولِ رَأَیْتَ الْمُنَافِقِینَ یَصُدُّونَ عَنکَ صُدُوداً) (نساء: 61); زمانی که گفته می شود به احکام نازل شده از سوی خداوند و پیامبر مراجعه کنید، منافقان از این امر اعراض می کنند. طبق این آیه، نشانه منافقان این است که در امور اجتماعی شان کراهت دارند به پیامبر9 و احکام الهی مراجعه کنند و این خود بیانگر نفاق قلبی و اجتماعی منافقان است.

آیات بعدی نیز به نحوی به بیان اهمیت ارجاع امور به پیامبر9 و تنظیم نظام اجتماعی با مرجعیت خدا و رسول تأکید دارد و از نیّات و عملکردهای منافقان پرده برمی دارد، تا اینکه می فرماید: (فَلاَ وَرَبِّکَ لاَ یُؤْمِنُونَ حَتَّی یُحَکِّمُوکَ فِیَما شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لاَ یَجِدُواْ فِی أَنفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَیْتَ وَیُسَلِّمُواْ تَسْلِیماً) (نساء: 65); قسم به خداوند، اینان مؤمن نیستند، مگر آنکه (ای پیامبر) در نزاع های خود، فقط تو را مرجع و حاکم قرار دهند و به حکمی که تو می کنی کاملا تسلیم باشند، سپس حتی در دلشان نیز نسبت به حکم تو ناراضی نباشند.

در این آیه مبارکه، به صورت قاطع، اعلام می کند که مؤمنان باید در تمامی نزاع ها و امور اجتماعی خود، به پیامبر9 مراجعه نموده، به حکم و داوری ایشان تن در دهند و صد در صد به حکم پیامبر تسلیم محض باشند و حتی از نظر قلبی نیز نسبت به حکم صادر شده از طرف پیامبر کراهت نداشته باشند.

تمام این آیات به صورت روشن، رهبری پیامبر و زمام داران الهی منصوب از طرف خداوند را امری ضروری و لازمه ایمان به خداوند می داند و در این زمینه، از مرجعیت اجتماعی حاکمان غیرمشروع به شدت منع می کند. بنابراین، نظام اجتماعی یک جامعه در صورتی مطابق معیارهای اسلامی و دینی خواهد بود که رهبری این نظام با انسان های منصوب از طرف خداوند بوده و مرجعیت جریان انجام امور اجتماعی نیز طبق احکام و قوانین الهی باشد.

آیات مذکور تأکید می کند که نظام های اجتماعی، که قوانین حاکم بر مناسبات اجتماعی و نیز رهبری سیاسی و اجتماعی آن، مطابق با معیارهای دینی و تحت نظر رهبری مکتبی نباشد، نظام های طاغوتی است و طبق دیدگاه اسلام، از هرگونه ارزش مکتبی تهی; زیرا به حاکمان غیر الهی (طاغوت) مراجعه می کنند. از نظر اسلام، جوامعی که نظام های اجتماعی و سیاسی آنها در بعد قانون گذاری، قضاوت و اجرا، مطابق با دیدگاه اسلام نباشد، از نظر قرآن، دارای نظام های طاغوتی اند و در مقابل نظام اجتماعی اسلام قرار دارند.

به دنباله همین آیات، در آیه دیگری می فرماید: (الَّذِینَ آمَنُواْ یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَالَّذِینَ کَفَرُواْ یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ الطَّاغُوتِ فَقَاتِلُواْ أَوْلِیَاء الشَّیْطَانِ إِنَّ کَیْدَ الشَّیْطَانِ کَانَ ضَعِیفاً) (نساء: 76); کسانی که ایمان آورده اند در راه خداوند می جنگند و کسانی که کافرند در راه طاغوت می جنگند. پس بکشید اولیای شیطان را که مکر شیطان ضعیف است.

این آیه بی ارتباط با آیه 65 همین سوره نیست. تمامی این آیات در مقام بیان مسائل سیاسی و اجتماعی و بخصوص مسائل جنگ است. این آیه نیز تأکید می کند که مبارزه مؤمنان در راه خداوند و جنگ کافران در راه طاغوت است و مراد از «طاغوت» هم حاکم ستمگری است که در تحت ولایت شیطان قرار دارد. این آیه بیانگر حکم جهاد الطاغوت (طاغوت الکفار) است و بیانگر لزوم مبارزه با نظام های کافر. آیات پیش از این آیه، بخصوص آیه 74 و 75، می فرماید: (فَلْیُقَاتِلْ فِی سَبِیلِ اللّهِ... وَ مَا لَکُمْ لاَ تُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَالْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاء وَالْوِلْدَانِ الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هَـذِهِ الْقَرْیَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا.) این آیات در مقام تشریع فریضه جهاد است; فریضه ای اسلامی برای نابودی حاکمیت کفر و ستم. جهاد برای درهم شکستن نظام کفر و الحاد، و زمینه سازی برای حاکمیت اسلام و قوانین درخشان آن بر گستره گیتی تشریع شده است. این نوع مبارزه به صورت بسیار روشن در مورد جهاد با حاکمیت های طاغوتی کفر مصداق می یابد. وجه وجوب جهاد هم این است که جهاد اسلامی موجب می شود مستضعفان از دست نظام های طاغوتی کفر نجات یابند. در این آیه، نظام طاغوتی کفر به عنوان عاملی برای به بند کشیدن مستضعفان مطرح شده است. این آیات بیانگر حکم جهاد با طاغوت کافر و نظام های طاغوتی است; زیرا مصداق طاغوت هم نظام های حاکم غیردینی و مصداق سلطه کفر است.

فریضه جهاد یک وظیفه اجتماعی است که برای نابودی نظام فاسد کفر و الحاد واجب شده; یعنی در فرهنگ قرآن، نظام هایی که رهبری آن در دست انسان های ستمگر و حاکمان ظالم قرار دارد و عملکرد آنها در جهتی غیر از عملی شدن قوانین الهی است، نظام های طاغوتی قلمداد شده است و مسلمانان موظفند به این نظام ها به دیده ضد ارزش نگریسته، از این نظام ها دوری کنند. بر همین اساس، بر همه مسلمانان واجب است با این نوع نظام ها و رهبران طاغوتی آن به مبارزه برخیزند. نظام کفر مصداق اتم طغیانگری در اسلام محسوب می شود. در اسلام، جهاد به هدف نابودی حاکمیت کفر، واجب است; همان گونه که تلاش برای برپایی نظام اجتماعی اسلام تحت رهبری پیامبر9 و یا رهبری عادل اسلام واجب.

نظام های اجتماعی از آن نظر دارای اهمیت است که در این نظام ها و نیز تحت رهبری انسان های سالم و عادل، تمام شخصیت اجتماعی انسان ها شکل گرفته و عملکرد نظام های اجتماعی، زمینه ساز گسترش ارزش های انسانی و دینی است; همان گونه که حاکمیت کفر در یک جامعه، موجب حاکمیت یافتن ارزش های کفر و الحاد و انواع فسادهای فردی و اجتماعی خواهد شد.

آیه 257 بقره به صراحت تمام، اعلام می کند: اولیای کفر و سران طاغوت مردم و جامعه را از راه صحیح و سالم (نور اسلام و ایمان) خارج کرده و به مسیر سقوط و فساد (ظلمت کفر و فساد) رهنمون است; در حالی که خداوند و اولیای دین آنان را از مسیر ظلمت (کفر، معصیت و فساد) خارج کرده، به شاه راه نیک بختی، سعادت و کمال واقعی هدایت می کنند. این آیه به درستی، بیانگر نقش بنیادین نظام های اجتماعی و رهبران اجتماعی در رابطه با سرنوشت انسان هاست.

طبق این آیه مبارکه، فرهنگ اجتماعی و خمیرمایه های اصلی شخصیت سالم انسانی در بستری شکل می گیرد که نظام سیاسی بر یک جامعه سالم حاکم باشد. در چنین جوامعی است که فرهنگ دینی مردم و نیز روش و منش اخلاقی و رفتاری آنان سالم شکل می گیرد و این چیزی است که برای سازندگی زندگی تمام انسان ها، حتی در جهان دیگر، (قیامت) بسیار با اهمیت است. در تفسیر آیه 257 بقره، بسیاری از مفسّران «نور» را به اسلام و ایمان و اعمال صالح تفسیر کرده و نیز «ظلمت» را به کفر و نفاق و یا معصیت معنا کرده اند. و این چیزی نیست جز بیان نقش حکومت و نظام اجتماعی و همچنین پیشوایان جامعه در شکل گیری فرهنگ اجتماعی انسان و تنظیم یک نظام اجتماعی سالم دینی.

طاغوت در روایات

درباره طاغوت و تعیین نظام های طاغوتی، روایات زیادی در متون دینی اسلام وجود دارد. این رویات عمدتاً در تفسیر آیات مذکور صادر شده است. طبق این روایات، مصادیق طاغوت و خصیصه های نظام طاغوتی در روایات دینی ما معیّن شده است.

در بسیاری از این روایات، «طاغوت» بر حاکم ستمگر و پیشوای ظالم اطلاق شده است و به همین لحاظ، جوامع و نظام هایی که در تحت حاکمیت این نوع حکّام قرار دارند، نظام طاغوتی اند; چنان که در بعضی از این روایات، پیشوایان نظام الهی و توحیدی به طور مشخص، ائمّه معصوم: معرفی شده اند. از این زاویه، ابتدا روایاتی را ذکر می کنیم:

1. در تفسیر آیه 257 بقره در روایات ما، اولیای کفر، که عامل سوق دادن جامعه به ظلمات هستند، حاکمان جور و ستمگر معرفی شده اند; یعنی کسانی که در ولایت ائمّه اطهار: قرار ندارند. در اصول کافی چنین آمده است: عبداللّه بن یعفور به امام صادق7 عرض کرد: تعجب می کنم چگونه اند کسانی که در ولایت دیگرانند صادق و امانتدارند و وفای به عهد می کنند، ولی کسانی که در ولایت شمایند نه صداقت دارند و نه امانت، و نه وفای به عهد؟! حضرت با غضب پاسخ داد: کسانی که در ولایت ما نیستند اگرچه صفات و اخلاق حسنه دارند، دین ندارند; چون در ولایت امام و حاکم ظالم قرار دارند و ولایت ستمگر را قبول کرده اند. و کسانی که هرچند صفات نیکی مانند وفای به عهد، صداقت و امانت ندارند، اما در ولایت ما (ائمّه) و حاکم عادلی از طرف خداوند هستند، سرزنشی بر آنان نیست و آنان اهل نجاتند; چون در ولایت ائمّه اطهار: هستند. (زیرا ولایت ائمّه اطهار: موجب هدایت آنان خواهد شد) در این زمینه، امام7 به آیه شریفه 257 سوره بقره استناد می کند که رهبر و ولی مؤمنان، ائمّه اطهار، امامان معصوم: و پیشوایان عادل هستند و اینان می توانند مؤمنی را از ظلمت گناه به نور هدایت و توبه برسانند. اما به عکس، کسانی که اهل صفات نیک هستند ولی در ولایت ائمّه اطهار: نیستند و در حاکمیت حاکمان ستمگر قرار دارند، اینان اهل ضلالتند; چون حاکمان ستمگر آنان را از نور اسلام به ظلمت کفر، الحاد و معصیت می کشانند. از این رو، خداوند آتش را بر آنان واجب کرده است.¹⁹

مطابق این روایت، حاکم ستمگری که موجب گم راهی مردم می شود، همان «طاغوت» است که مورد مذمّت قرار گرفته. طاغوت ها موجب انواع فساد در جامعه بوده، موجب رواج عقاید فاسد (کفر) می شوند و از این نظر، نظام طاغوتی نظامی ضدارزش به شمار می آید.

در برخی روایات ائمّه اطهار: و در تفسیر آیاتی که «طاغوت» به معنای شیطان و بت به کار رفته است، «عبادت طاغوت» به معنای «اطاعت طاغوت» آمده است، و اینکه از عبادت طاغوت هم منع شده، یعنی: اطاعت و پی روی از طاغوت منع شده است; همان گونه که امام صادق7 فرمود: «و مَن اطاع جبّاراً فقد عبده.»²⁰ البته این امر نسبت به ائمّه ظلالت و پیشوایان کفر و یا حاکمان ستمگر است; چون در جوامع غیر دینی، پیشوایان و حاکمان کفر مورد اطاعت قرار می گیرند. پس طبق این روایات، کسانی که از نظام طاغوتی و حاکمان ستمگر اطاعت می کنند، در واقع آنان را عبادت کرده و از طاغوت پیروی نموده اند. اینان کسانی هستند که طبق روایت عبدالله ابی یعفور و به فرموده امام صادق7 دین ندارند.

2. در روایت دیگری از امام صادق7 در جواب ابابصیر، که در تفسیر آیه (تَأْکُلُواْ أَمْوَالَکُم بَیْنَکُم بِالْبَاطِلِ وَ تُدْلُواْ بِهَا إِلَی الْحُکَّامِ.) (بقره: 188) روایت شده، چنین آمده است: «یا ابابصیر، انّ اللّه ـ عزّ و جل ـ قد علم اِنّ فی الامّة حُکّاماً یَجورون، امّا انّه لم یعن حکّام اهل العدل، ولکنّه عنی حکّام اهل الجور. یا ابامحمّد، انّه لوکان لک علی رجل حقٌّ فدعوته الی حکّامِ اهل العدلِ فابی علیکَ الاَّ ان یُرافعک الی حکام اهلِ الجورِ لِیقضوا له لکان مِمّن حاکم الی الطاغوتِ و هو قول الله ـ عزّ و جل: (أَلَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ یَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ آمَنُواْ بِمَا أُنزِلَ إِلَیْکَ وَمَا أُنزِلَ مِن قَبْلِکَ یُرِیدُونَ أَن یَتَحَاکَمُواْ إِلَی الطَّاغُوتِ) نساء: 61)»²¹ در این روایت، به حاکمان جور «طاغوت» اطلاق شده که مراجعه به آنان هرچند برای اثبات حق، مراجعه به طاغوت است. در این صورت، مراجعه به آنها ـ اگرچه برای اثبات حقی باشد ـ حرام است. «حرمت مراجعه» در این روایت صرفاً در مورد اثبات حق و یا بطلان باطل نیست، بلکه به خاطر مراجعه به اولیای غیرعادل و کسانی است که حاکمیت آنان مطابق معیارهای دینی اسلام نیست و از این زاویه، مراجعه مورد مذمّت قرار گرفته و نظام مورد مراجعه، نظام طاغوتی به شمار آمده است. بر این اساس، قبول ولایت و حاکمیت حاکمان ستمگر در هیچ شرایطی مشروع نیست.

در رابطه با مفاد این روایت، نظر مرحوم صاحب جواهر این است که بر اساس همین روایت، رجوع به قضات حکومت مخالفان شیعه نیز جایز نیست. روایت «مقبوله عمربن حنظله» هم دال بر همین امر و وجوب رجوع به فقهای عادل شیعه است.²²

در این باره و در ادامه این روایت، بجاست این حدیث مورد توجه قرار گیرد که امام علی7 می فرماید: «کلُّ حاکم یَحکُم بغیرِ قولِنا اهلِ البیت فهو طاغوتٌ.»²³ مطابق این روایت، تمام حکومت های غیرمشروع ـ اگرچه در کشورهای اسلامی باشد ـ حکومت طاغوت به حساب می آید و از این نظر، برای شیعه رجوع و اعتماد به آنها جایز نیست; همان گونه که قبول قضاوت و همکاری با این گونه حکومت ها نیز جایز نمی باشد; زیرا به معنای قبول ولایت طاغوت است و حرام.

با توجه به اینکه از نظر اسلام ملاک قبول حاکمیت یک نظام اجتماعی عدالت حاکم و قوانین عادلانه آن نظام است، بر این مبنا شایسته ترین نظام ها، نظامی است که توسط امامان معصوم: تشکیل می شود، و آنچه در عصر صدور این روایت نیز مراد امام7 بوده، نظام های غیرمشروع و حاکمان ستمگری است که مانع حاکمیت امامان: بر جامعه اسلامی به شمار می آیند.

بر این اساس، پس از امامان دوازده گانه، که از هر حیث معصومند، حاکمیت کسانی مشروع است که از نظر عدالت، در مرحله پس از امامان معصوم: قرار دارند. به طور مسلّم، قوانین چنین جامعه ای نیز دستورات اسلامی خواهد بود; همان گونه که عملکرد رهبران اسلامی نیز باید عادلانه باشد. در مقابل، نظام هایی که از هر حیث (مشروعیت رهبری، قوانین و عمکردها) از معیارهای اسلامی فاصله بگیرند، به همان میزان، از ماهیت اسلامی بودن دور شده، به نظام های طاغوتی نزدیک خواهند شد.

3. حدیث معروف دیگری در این باره از عمربن حنظله آمده است: عمربن حنظله از امام صادق7 درباره دو نفر از اصحاب (شیعه) که با هم در میراث یا دین منازعه دارند، پرسید: این اگر این دو برای حل این اختلاف به حاکم و یا قاضی وقت مراجعه کنند، آیا این مراجعه درست است یا نه؟ حضرت صادق7 فرمود: کسی که به طاغوت (حاکم ستمگر و غیرمشروع) مراجعه کند و او هم برای او حکم نماید، اگر به این صورت چیزی به دست آورد حرام است، اگرچه در واقع نیز حق مسلّم او باشد; زیرا با حکم طاغوت، به این حق دست یافته است، در حالی که خداوند امر فرموده: باید به طاغوت کافر باشید (مراجعه نکنید.) سپس عمربن حنظله پرسید: پس چه کنند؟ امام7 فرمود: باید جستوجو کنند و کسی را بیابند که راوی حدیث ما، عالم به حلال و حرام و عارف به احکام ائمّه اطهار: نسبت به موضوعات و حوادث باشد; و در مرافعات خود، به او مراجعه کنند. سپس هر حکمی که او کرد باید به آن راضی باشند; زیرا چنین شخصی را من به حکومت و قضاوت منصوب کرده ام. زمانی که او حکم کرد اگر کسی حکم او را رد کند، مانند این است که حکم ما را رد کرده است، و ردّ حکم ما نیز رد حکم خداوند است و این در حد شرک به اوست.²⁴

در این روایت، مراجعه به حاکم و قاضی که از طرف امام معصوم7 منصوب نشده، مراجعه به طاغوت به شمار آمده است و بر اساس حکم او، حتی دست یابی به حق مسلّم افراد نیز حرام است; زیرا هر شخصی با مراجعه خود به سلطان جائر، ولایت او را قبول کرده که این به معنای رد ولایت ائمّه است که حاکمان الهی و قضات معیّن شده از ناحیه خداوند هستند. و رد حکم امام موجب ردّ حکم خداوند است و به منزله شرک به او.

4. در روایت دیگری از ابی بصیر به نقل از امام صادق7، چنین آمده است: «کلُّ رایة تُرفع قبلَ قیامِ القائمِ فصاحبُها طاغوتٌ یُعبد مِن دونِ اللّه ـ عزّ و جلّ.»²⁵ این روایت ما را به این نکته رهنمون می کند که اگر کسی قیام کند و پرچمی برای مبارزه بلند کرد، در حالی که هدف او بجز دعوت به خداوند و قانون الهی باشد، صاحب این پرچم طاغوت است; زیرا به غیر خدا دعوت می کند. طبق این روایت، دعوت به هرحاکمیتی غیر از حاکمیت خداوند و رهبران الهی، دعوت به حاکمیت طاغوتی است.

فقیه معاصر، حضرت امام خمینی1 درباره حاکمیت غیر مشروع (حاکمیت بدون اذن فقیه جامع الشرایط) در عصر غیبت می فرمود: «اگر چنانچه فقیه در کار نباشد، ولایت فقیه در کار نباشد، طاغوت است. یا خدا، یا طاغوت; یا خداست یا طاغوت. اگر به امر خدا نباشد، رئیس جمهور با نصب فقیه نباشد، غیرمشروع است، و وقتی غیرمشروع شد، طاغوت است. اطاعت او اطاعت طاغوت است، و وارد شدن در حوزه او (ولایت غیر فقیه) وارد شدن در حوزه طاغوت است. طاغوت وقتی از بین می رود که (ولایت و حکومت) به امر خدای تبارک و تعالی یک کسی نصب بشود.»²⁶

جمع بندی مفاد آیات و روایات

در تفکر اسلامی و قرآنی، نظام های طاغوتی به عنوان نظام کفر و فساد معرفی شده اند; زیرا موجب گسترش عقاید فاسد (کفر) می شوند و با افساد خود، مانع گسترش حق، عبادت خداوند و حاکمیت قوانینی الهی. در دیدگاه دین اسلام، «نظام فاسد» نظامی است که مسلمانان باید با آن مبارزه (جهاد) کرده و برای حمایت و پیشرفت دعوت اسلامی و دعوت کنندگان دین اسلام، در نابودی آن تلاش کنند; زیرا این نوع نظام ها (نظام طاغوت) از یک سو، خود مظهر فساد است و از سوی دیگر، مانعی در راه اعلای کلمة الله (یَصدُّونَ عنِ سبیلِ اللّه) (اعراف: 45) و حاکمیت ارزش های الهی.

طبق دستورات اسلام، یکی از وظایف دولت اسلامی و هر مسلمانی وجوب تلاش در راه گسترش عبادت خداوند و مبارزه با مظاهر کفر و شرک است و در این زمینه، نظام های فاسد (نظام های طاغوتی) بزرگ ترین مانع دعوت به اسلام و اعلای کلمة الله هستند; چیزی که هم موجب گسترش کفر و نفاق شده و هم مانع حاکمیت ارزش های الهی و فعالیت های مکتبی است. در این زمینه، جهاد و مبارزه با مظاهر شرک حاکمیت کفر، تکلیفی است که در اسلام به صورت جدّی مطرح شده و بر اساس آن، جهاد بزرگ ترین وظیفه هر فرد مسلمان و نظام اسلامی به شمار می آید; همان گونه که هر همکاری با این نوع نظام ها، همکاری با نظام طاغوتی به حساب آمده، حرام است و در شرایط عادی، هیچ کس مجاز به تعامل مثبت با آن نیست.

در ادامه، لازم است با استناد به آیات و روایات دینی، ویژگی های نظام های طاغوتی مورد توجه قرار گیرد.

ویژگی های نظام طاغوتی

با توجه به آیات مربوط به طاغوت و نیز روایات مربوطه به آن، ویژگی های نظام طاغوتی را می توان این گونه برشمرد:

1. فساد عقیدتی و عملی

یکی از ویژگی های نظام های طاغوتی این است که زمام داری این نظام ها مبتنی بر حاکمیت انسان های فاسد بوده و بر عقاید فاسده استوار شده است. طبق آیات قرآن کریم، ویژگی عمومی این گونه حاکمان آن است که در هر جا که وارد شوند فساد می کنند: (قَالَتْ إِنَّ الْمُلُوکَ إِذَا دَخَلُوا قَرْیَةً أَفْسَدُوهَا وَجَعَلُوا أَعِزَّةَ أَهْلِهَا أَذِلَّةً وَکَذَلِکَ یَفْعَلُونَ.) (نمل: 34) ملکه مصر گفت پادشاهان (حاکمیت های غیرمشروع و مبتنی بر اقتدار فردی) هرگاه به شهری وارد شوند، در آن فساد می کنند و عزیزان آن شهر را به ذلّت می کشانند و همین گونه عمل می کنند. این آیه یکی از ویژگی های اصلی نظام طاغوتی کفر را «فساد در زمین» معرفی می کند. این مطلب هرچند از زبان بلقیس نقل شده، اما در ادامه، خداوند تأیید می فرماید: (وَکَذَلِکَ یَفْعَلُونَ.)

مطابق این آیه، پادشاه کافر موجودیت نامشروع دارد و مانعی در راه اسلام و حق است. بر همین مبنا، حضرت سلیمان7 متعرّض آن شد و آن را به دین حق دعوت کرد که اگر قبول نکند با آن مبارزه خواهد کرد; چون از وظایف هر مسلمان، مبارزه با فساد است و حاکمیت های غیرمشروع، خود فاسد و عاملی برای ظالم و فساد.

در این نوع نظام ها ـ همان گونه که آیه 257 بقره تصریح کرده ـ باورهای توحیدی و اعتقاد به جهان آخرت مورد بی اعتنایی قرار می گیرد و تفکر دینی مردم از بین می رود; زیرا عقاید حاکمان این جوامع بر محور اعتقاد به حقیقت خداوند شکل نگرفته و باور آنان بر عقاید باطل (کفر و شرک) استوار گشته است. بر همین اساس، آنان در صدد گسترش عقاید فاسده خویش بوده، سعی در حاکمیت باورهای تاریک (کفر) دارند. از این رو، در چنین جامعه ای، معارف حیات بخش الهی (اعتقاد دینی اسلام) کم رنگ شده، نظام سیاسی حاکم در صدد گسترش عقاید گم راه کننده (ظلمت کفر و الحاد) می باشد. با توجه به این ویژگی منفی، به طور کلی، اصل این نظام ها به عنوان سدی در برابر گسترش عقاید توحیدی تبدیل خواهد شد، و این خود دلیلی بر لزوم مبارزه (جهاد) برای نابودی حاکمیت کفر و اعتلای کلمة الله است.

طبق نظر قرآن کریم، یکی دیگر از ویژگی های مهم نظام طاغوتی، «ترویج فساد عملی و انحطاط اخلاقی در جامعه» است. در این نظام ها، رفتارهای ضداخلاقی ترویج شده، فساد، صفات منفی و شیطانی در حال توسعه بوده و اخلاقیات سالم اجتماعی به فساد کشیده می شود. یکی از جلوه های فساد اجتماعی آنان این است که بزرگان و عزیزان هر جامعه ای را تحقیر کرده، موجب تشدید فرهنگ نابرابری و حقارت می شود. در این نظام ها، عدالت مبنای عمل قرار نمی گیرد. بدین روی، ظلم و ستم در تمام ابعاد اجتماعی و فردی آن نفوذ پیدا کرده، فرهنگ اجتماعی مردم به سوی بی عدالتی سوق داده می شود.

در اینکه چه عاملی باعث می شود این جوامع به سوی بی عدالتی و فساد سوق داده شود، با توجه به آیات الهی، علت فساد به طور عموم، گناه و نافرمانی از دستورات خداوند است و فساد نیز با گناه و عملکردهای گناه کاران به وجود می آید: (ظَهَرَالْفَسَادُ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ لِیُذِیقَهُم بَعْضَ الَّذِی عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ.) (روم: 41) بر اساس این آیه، فساد در خشکی و دریا به دست خود مردم به وجود می آید و علت این فسادها نیز آن است که مردم طعم نتایج عملکردهای ناصالح خود را می چشند.

با توجه به آیات الهی، وقتی گناه و ارزش های غیر اخلاقی در جامعه گسترش پیدا کرد، فساد در تمام سطوح جامعه گسترش پیدا می کند و جامعه به سوی نابودی به پیش می رود. البته به فرمایش قرآن کریم، این نابودی تابعی از عملکردهای خود گناه کاران است و به عنوان عذاب الهی قلمداد می شود و این همه، ناشی از وجود نظام فاسدی است که بر مقدّرات جامعه سیطره پیدا کرده.

2. حاکمیت قوانین غیرالهی

در نظام های طاغوتی، قوانین حاکم بر جامعه برخاسته از یک منبع قانون گذاری عالِم به واقعیت ها و مصالح واقعی نبوده و قانونگذار هم شخص عادل و معصوم نیست. در جوامعی که روابط اجتماعی بر اساس دستورات سالم دینی شکل نگرفته، قوانین حاکم بر مناسبات اجتماعی برگرفته از منابعی غیر از احکام الهی است. این گونه جوامع بر اساس ادراکات ناقص عقل بشری و تمایلات و هوس های انسان های حاکم شکل گرفته و معیار اداره اجتماع نیز خواسته ها و منافع حاکمان است. بر این اساس، در نتیجه و قطعاً منافع و خواسته های زمام داران نمی تواند معیار حقوق واقعی و تأمین منافع عمومی جامعه بوده و تأمین کننده همه جانبه عدالت باشد.

از نظر قرآن، نظام هایی که قوانین آنها بر اساس دستورات الهی و احکام اجتماعی اسلام شکل نگرفته، نظام های ضد ارزشی بوده و مورد مذمّت قرار گرفته است. در این باره، قرآن کریم می فرماید: (وَ مَن لَّمْ یَحْکُم بِمَا أَنزَلَ اللّهُ فَأُوْلَـئِکَ هُمُ الْکَافِرُونَ) (مائده: 44)، (وَ مَن لَّمْ یَحْکُم بِمَا أنزَلَ اللّهُ فَأُوْلَـئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ.) (مائده: 45) کسانی که به دستورات خداوند حکم نکنند، آنان کافرند و در آیه دیگر می فرماید: آنان فاسقند. پس از نظر اسلام، حاکمیت حقوقی و سیاسی (قانون گذاری) باید مطابق معیارهای دینی بوده و بر اساس احکام الهی باشد. و اگر قانون نظام سیاسی، الهی و یا منبعث از آن نباشد، این نظام مورد قبول اسلام نبوده، ضد ارزش تلقّی می شود. با تکیه بر همین اصل است که خداوند در آیه دیگری می فرماید: (فَاحْکُم بَیْنَهُم بِمَا أَنزَلَ اللّهُ وَلاَ تَتَّبِعْ أَهْوَاءهُمْ) (مائده: 48); بین مردم به آنچه از طرف خداوند نازل شده است، حکم کن و از هواها و هوس های آنان پیروی مکن. طبق این آیه، در نظام های سیاسی و اجتماعی، انطباق قوانین با احکام الهی یک ضرورت است و بر همین اساس، پیروی از هوا و هوس در اداره نظام اجتماعی، مورد پذیرش نیست.

3. حاکمیت های غیرمشروع

سومین ویژگی نظام های طاغوتی این است که در این نظام ها، ولایت و حاکمیت به طور غیرمشروع شکل گرفته و فردی ستمگر بر مقدّرات این جوامع حکم فرماست. قرآن کریم در سوره بقره، آیه 257 می فرماید: کافران تحت ولایت شیطان و طاغوات قرار دارند; یعنی رهبری طاغوت را پذیرفته اند، و در مسائل اجتماعی خود، از حاکمی غیر آنچه خداوند معیّن کرده است، پیروی می کنند. در صورتی که مؤمنان در ولایت خداوند قرار دارند. در همین رابطه، طبق مفاد آیات و روایات مذکور، مؤمنان تنها کسانی هستند که در امور اجتماعی و منازعات خود به پیامبر مراجعه می کنند و کسانی که به حاکمی غیر حاکم منصوب از طرف خداوند مراجعه می کنند، مؤمن نیستند و اگر هم حقی را بدین صورت اثبات نموده یا به دست آورند، حرام و باطل است; زیرا ولایت حاکمی غیر منصوب از طرف خداوند را پذیرفته اند و بدین وسیله، از ولایت خداوند و اولیای الهی خارج شده و در ولایت شیطان وارد شده اند.

با توجه به این نکات و اصل الهی بودن حاکمیت ها در نظام اجتماعی اسلام، به خوبی پیداست: نظام هایی که حاکمیت سیاسی و اجتماعی (در بعد اجرایی و قضائی) آنها مطابق این اصل نیست، نظام طاغوتی به شمار آمده و غیرمشروع هستند. بر این اساس، در زمان حیات پیامبر9 قطعاً او حاکم اسلامی منصوب از جانب خداوند است، ولی زمانی که ایشان نیست، طبق دیدگاه شیعه، امامان معصوم:، حاکمان مشروع الهی هستند. طبق روایات متعدد، مانند «مقبوله عمربن حنظله» و «مشهوره ابی خدیجه»، در عصر غیبت امام معصوم7 هم فقهای جامع الشرائط، از سوی امام معصوم7 به حاکمیت دینی و سیاسی منصوب شده اند و همان ها زمامدار مشروع جامعه اسلامی هستند.²⁷

بر این اساس، نظام هایی که مطابق دیدگاه اسلامی شکل نگرفته و رهبری آنها نیز با شخص منصوب از طرف خداوند، پیامبر9 و امامان معصوم: نیست، این گونه اعمال حاکمیت بر جامعه، غیرمشروع تلقّی شده و هر نوع حکم یا آثار مترتّب بر این حاکمیت ها بر مسلمانان الزامی نیست.

4. جلوگیری از حاکمیت الهی

با استفاده از آیات 74 و 75 و 76 سوره نساء، یکی از نشانه های حکومت طاغوتی آن است که مانع گسترش ارزش های اسلامی و حاکمیت اللّه است (یَصدُّون عن سبیل اللّه) (اعراف: 45); همان گونه که در بعد دیگر، عاملی برای به بند کشیدن مستضعفان و مردم مسلمانان به شمار می آید. آیه 256 سوره بقره نیز سران کفر و نظام های طاغوتی را مانعی برای حاکمیت احکام نورانی اسلام و بسط ارزش های اسلامی می داند. حاکمیت این گونه نظام های فاسد موجب می شود مردم از راه راست (نور اسلام و ایمان) منحرف شده، به سوی کفر، گناه و گمراهی و نقاق کشیده شوند.

5. حاکمان غیرعادل

مهم ترین ویژگی نظام اسلامی آن است که حاکمیت سیاسی و دینی در آن با انسان هایی است که از صفت «عدالت» برخوردارند و در عمل نیز رعایت کننده عدالت هستند. هر چه حاکم جامعه اسلامی در عملکردهای خود، از معیار «عدالت» فاصله بگیرد، به معیارهای طاغوتی بودن حاکم و نظام نزدیک می شود.

بر اساس روایتی که قبلا از امام صادق7 در تفسیر آیه (وَلاَ تَأْکُلُواْ أَمْوَالَکُم بَیْنَکُم بِالْبَاطِلِ وَ تُدْلُواْ بِهَا إِلَی الْحُکَّامِ) (بقره: 188) نقل شد، امام فرمودند: «یا ابابصیر، اِنَّ اللّه ـ عزّ و جلّ ـ قد علم اَنّ فی الامّةِ حکّاما یجورون اَمّا اَنه لم یعن حکّام اهل العدل، ولکنّه عنی حکّام اهل الجور. یا ابامحمّد، اِنّه لوکان لک علی رجل حقٌّ فدعوته الی حکّامِ اهل العدلِ فابی علیکَ الاَّ اَن یُرافعک الی حکّامِ اهلِ الجورِ لیقضوا له لَکان مِمّن حاکمَ الی الطاغوتِ و هو قولُ اللّهِ ـ عزوجل: (أَلَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ یَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ آمَنُواْ بِمَا أُنزِلَ إِلَیْکَ وَمَا أُنزِلَ مِن قَبْلِکَ یُرِیدُونَ أَن یَتَحَاکَمُواْ إِلَی الطَّاغُوتِ.)» بر این اساس، به حکّام اهل جور و ستم پیشه، «طاغوت» اطلاق شده است. پس هر حاکمی که عادل نباشد و در عملکردهای خود عدالت را مراعات نکند، «طاغوت» اطلاق می شود و از دیدگاه اسلام، ولایت او باطل و حرام است و مراجعه به این حکومت ها و قبول ولایت آنها حرام است و معصیت. اگر هم حقی توسط آنان استیفا شود، غیرمشروع به دست آمده است.

باید متذکر شد که از دیدگاه قرآن، اطاعت از حاکم ستمگر و قبول ولایت او به معنای قبول ولایت طاغوت است که از نظر روایات و آیات الهی، این نوع اطاعت مانند پرستش طاغوت محسوب می شود; کاری که به صورت کلی حرام است. در این باره، خوب است به روایت ابوبصیر از امام صادق7 توجه کنیم که امام به ابوبصیر فرمود: «انتم الذین اجتنبوا الطاغوت اَن یعبدوها، و مَن اطاع جبّاراً فقد عبده»;²⁸ شما کسانی هستید که از طاغوت دوری جسته اید. کسی که حاکم ستمگری را اطاعت کند، در واقع او را پرستیده است. این کار مصداق کفر وموجب دوری از اسلام است.

بر اساس این گونه آیات و روایات، از نظر اسلام و در فقه شیعه، پذیرش ولایت ظَلَمه (حکومت های ستمگر) تحریم شده است. از دیدگاه فقه شیعه، این حقیقت در مورد پذیرش ولایت ظلمه، اعانت و کمک به اصل دستگاه حکومتی و حتی کار در حکومت طاغوت در صورتی که موجب دفع ضرر و یا جلب مصلحتی برای اسلام و مسلمانان نباشد، حرام است;²⁹ همان گونه که مبارزه با این نوع نظام ها هم از باب وجوب امر به معروف و نهی از منکر واجب است.

تقسیم بندی نظام طاغوتی

بر اساس آیات مذکور (آیات مربوط به طاغوت) و روایات صریحی که در تفسیر آنها وارد شده، حکومت های طاغوتی در برگیرنده دو نوع نظام است:

1. یکی نظام های کفر و الحاد که بکلی عاری از هرگونه معیار و ارزش دینی اند. این نوع نظام های سیاسی در تمام ویژگی ها، مصداق کامل نظام طاغوتی به حساب می آیند و از نظر فقهی، مسئله جهاد و مبارزه با این نوع نظام ها مطرح است که به «جهاد الطاغوت الکفار» معروف است.

2. نظام هایی که در بعضی معیارها برگرفته از فرهنگ و تعالیم اسلام است، اما در بعد مشروعیت اصل ولایت و حاکمیت سیاسی، حاکمیت حقوقی و قضائی از معیارهای اصیل شیعه فاصله دارند، این نوع نظام ها در عصر حضور، نظام هایی بودند که بر محور امامت حاکم معصوم7 شکل نگرفته بودند. از این رو، مطابق روایت ابوبصیر، نظام طاغوتی به حساب آمده و از هرگونه همکاری و مراجعه به آنها نهی شده است. نظام طاغوتی نوع دوم امروزه نظام هایی هستند که در حاکمیت دینی، سیاسی و حقوقی آنها، عنوان «فقاهت» و «عدالت» رعایت نشده باشد; مانند نظام های سیاسی که در برخی از کشورهای اسلامی وجود دارد. این نظام ها از نظر شیعه «نظام اسلامی مخالف» نامیده می شوند. (همان گونه که در حدیث منقول از امام علی7 اشاره شد.) از نظر فقه شیعه، تعامل با این نوع نظام ها صرفاً در موارد خاص، متفاوت از نظام طاغوتی نوع اول است که البته تبیین دقیق و مفصّل این موضوع و همچنین تعیین حدود و ثغور دقیق آن، همانند نوع تعامل و قبول ولایت، نیازمند فرصت بیشتری است که در این مقال، مجال بحث آن نیست.

برای بحث مختصر و اشاره هرچند کوتاه در این مورد، به همان حدیث قبلی از امام صادق7، که بین فقها معروف است، اشاره می شود: «قال: سألتُ اباعبدالله7 عن رجلینِ مِن اصحابنا بینهما منازعةٌ فی دین او میراث فتحا کما الی السلطان و الی القضاةِ أَیحلُّ ذلک؟ فقال7: مَن تحاکم الیهم فی حق او باطل فانّما تحاکَم الی الطاغوتِ و ما یُحکم له فانما یأخذ سَحتاً و اِن کان حقّاً ثابتاً لانّه اخذ بِحُکم الطاغوتِ و قد اَمَراللّهُ اَن یکفروا به: (یُریدونَ اَن یَتَحاکَموا اِلی الطاغوتِ وَ قَد اُمروا اَن یَکفروا به.) قلتُ فکیف یصنفان؟ قال7: ینظرانِ الی من کان مِنکم مِمّن قد روی حدیثنا و نظر فی حلالِنا و عرفَ احکامِنا فلیرضوا به حَکَماً فانِّی قد جعلتُه علیکم حاکماً.»³⁰ طبق این روایت، مراجعه به سلطانی که مأذون از طرف امام نیست، مراجعه به طاغوت است و حاکمیت غیر معصوم7 یا کسی که مأذون از طرف معصوم7 ـ مانند فقهای جامع الشرائط ـ نیست، مصداق حاکمیت طاغوت محسوب می شود و هرگونه تعامل مثبت با این نظام ها جایز نیست و فقط به موارد خاص اضطراری محدود خواهد شد.

بر اساس این روایت، در عصر غیبت، که دست ما از ولایت ظاهری و مستقیم امام معصوم7 کوتاه است، در تمامی امور اجتماعی و حوادث و پیشامدهای زندگی، مرجعیت دینی و سیاسی مردم با فقهای عادل شیعه است که به احکام اسلام آشنایند; زیرا طبق این حدیث و روایات متعدد دیگر، آنان تنها کسانی هستند که توسط امام معصوم7 به این مقام منصوب شده اند.

جمع بندی و نتیجه گیری نهایی

با توجه به تمامی آیات مربوط به طاغوت و همچنین روایات مربوطه، می توان چنین نتیجه گرفت که در قرآن کریم، دو نوع آیه در رابطه با «طاغوت» موجود است: آیاتی که «طاغوت» را به معنای تمامی معبودهای شیطانی در برابر خداوند به کار برده است; و آیاتی که «طاغوت» را بر پیشوایان گم راهی و حاکمان غیر الهی اطلاق کرده.

معنای دوم «طاغوت» همان چیزی است که در این نوشته موردنظر است و در این زمینه روایاتی ذکر شد. طبق این روایات، نظام های سیاسی، که حاکمیت سیاسی، حقوقی و اجرائی آنها مطابق دیدگاه اسلام و ملاک های اصیل دینی نیست، مصداق نظام طاغوتی است. از نظر قرآن کریم و فقه شیعه، این نوع نظام سیاسی، مخالف ارزش دینی و اسلامی تلقّی شده، خارج از دایره نظام های مشروع است.

با توجه به ویژگی های نظام طاغوتی و اموری مانند فساد عقیده و عمل حاکمان، غیر عادلانه بودن و نامشرع بودن حاکمیت های سیاسی، قانونی و قضائی حکومت، و مانع بودن در برابر حاکمیت الهی، به خوبی روشن شد که تمامی حاکمیت های ظالمانه و نظام های غیردینی، مصداق نظام طاغوتی به شمار آمده، از دیدگاه ارزشی اسلام، حاکمیت منفی قلمداد می شود.

از نظر فقه شیعه، این نوع نظام ها مصداق ولایت شیطان و حاکمیت غیرمشروع محسوب می شود که قبول آنها از طرف شیعه به معنای قبول ولایت طاغوت و حرام است; همان گونه که در نوع اول نظام طاغوتی (نظام های کفر و الحاد) در فقه شیعه، به دلیل وجوب امر به معروف و نهی از منکر و لزوم مبارزه با تمامی مظاهر فساد و پیشوایان کفر (فقاتلو ائمّة الکفر) (توبه: 12) و نیز لزوم رفع مانع از گسترش حاکمیت الهی، مسئله «جهاد» و مبارزه مطرح است; زیرا این نوع نظام ها به هیچ وجه، از نظر اسلام مورد شناسایی قرار نگرفته، مشروعیت ندارند. از نظر فقه شیعه، هر نوع معامله با این نوع نظام ها معامله با طاغوت و حرام است و بر همگان لازم است که در جهت براندازی این نظام ها تلاش کنند.

نوع دوم نظام طاغوتی نظام هایی هستند که در طبقه بندی نظام کفر و الحاد قرار نمی گیرند، اما نظام مخالف به حساب آمده و ولایت و حاکمیت های سیاسی، حقوقی و قضائی آنها مطابق دیدگاه اسلام و فقه شیعه شکل نگرفته است. از نظر قرآن و فقه شیعه، این نوع نظام سیاسی نیز نظام غیرمشروع و ولایت آن غیرقابل قبول است. همان گونه که این نوع نظام ها نیز حاکمیت ظلمه به حساب می آید، اما بکلی متفاوت با نوع اول هستند و تعامل با این نوع نظام ها هم متفاوت از نوع اول است و صرفاً به موارد خاص محدود می شود. (آن هم به دلایل خاصی مانند اضطرار و حرج و درک مصلحت.)

مطابق فقه شیعه و مستفاد از آیات قرآن و روایات دینی ما، نظام های سیاسی مشروع تنها نظام هایی هستند که ولایت و حاکمیت همه جانبه سیاسی، حقوقی، قضائی و اجرائی آنها مبتنی بر اراده خداوند و منبعث از حاکمیت الهی باشد. مصداق کامل این نوع حاکمیت ها نظام هایی هستند که تحت ولایت امامان معصوم: باشند. در عصر غیبت امام معصوم7، حاکمیت فقهای عادل مصداق این نوع ولایت دینی به حساب می آید.

بر این اساس، تمامی نظام هایی که حاکمیت سیاسی و حقوقی آنها خارج از دایره نظام مشروع اسلامی باشد، نظام غیر دینی و «طاغوت» تلقّی می شود که از نظراسلام موردقبول نیست.

---

• پى نوشت ها

  1ـ الراغب الاصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، دفتر نشر، 1404، ص 305.

  2ـ ابن منظور، لسان العرب، ج 15، ص 9.

  3ـ فخرالدین الطریحی، مجمع البحرین، مکتبه نشرالثقافه الاسلامیه، 1408، ج 3، ص 50.

  4ـ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1995، ج 2، ص 162.

  5ـ سید محمّدحسین طباطبائی، المیزان فی تفسیرالقرآن، ترجمه محمّدباقر همدانی، قم، جامعه مدرّسین، 1371، ج 2، ص 256.

  6ـ محمّدباقر مجلسی، بحارالانوار، بیروت، موسسة الوفاء، 1983، ج 24، ص 82.

  7ـ همان، ج 73، ص 342.

  8ـ ناصر مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1371، ص 418.

  9 و 10ـ فضل بن حسن طبرسی، پیشین، ج 2، ص 163.

  11ـ همان، ج 3، ص 106.

  12ـ محمّدباقر مجلسی، پیشین، ج 2، ص 222.

  13ـ همان، ج 2، ص 396.

  14ـ فضل بن حسن طبرسی، پیشین، ج 2، ص 164.

  15ـ سید محمّدحسین طباطبائی، پیشین، ج 2، ص 642.

  16ـ محمّدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 35، ص 396.

  17ـ همان، ص 397 / محمّدبن یعقوب کلینی، الکافی، دارالکتب الاسلامیه، 1388ق، ج 1، ص 375، روایت 3.

  18ـ فضل بن حسن طبرسی، پیشین، ج 3، ص 112 / ناصر مکارم شیرازی و دیگران، پیشین، ذیل آیه، ج 3، ص 432 / محمّدحسن نجفی، جواهرالکلام، دارالکتب الاسلامیه، 1362، ج21، ص 400.

  19ـ محمّدبن یعقوب کلینی، پیشین، ج 1، ص 375.

  20ـ همان، ج 2، ص 318.

  21ـ محمّدباقر مجلسی، پیشین، ج 67، ص 131، باب 4، ذیل روایت.

  22ـ محمّدبن یعقوب کلینی، پیشین، ج 7، ص 411.

  23ـ محمّدحسن نجفی، پیشین، ج 21، ص 400.

  24ـ همان، ج 40، ص 31.

  25ـ محمّدبن حسن الحرّ عاملی، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت، 1414ق، ج 1، ص 34، ح 13، باب 52.

  26ـ امام خمینی، صحیفه امام، ج 10، ص 221، سخنرانی 12 مهر 1358.

  27ـ محمّدحسن نجفی، پیشین، ج 40، ص 400. مرحوم صاحب جواهر با توجه به این روایت و حدیث عمربن حنظله، درباره مشروعیت ولایت فقیه در عصر غیبت، با ادعای اجماع و نفی مخالفت می کند. (محمّدتقی مصباح، نظریه سیاسی اسلام، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1379، ج 2، ص 96.)

  28ـ محمّدبن یعقوب کلینی، پیشین، ج 2، ص 318.

  29ـ همان، ج 1، ص 67، روایت 10.

  30ـ محمّدباقر مجلسی، پیشین، ج 67، ص 131.