معرفت

نگاهى به:
جامعه شناسى زیارت
(Sociology of Pilgrimage)

دکتر محمود تقى زاده داورى

پیش از آن که مقصودمان از اصطلاح "جامعه شناسى زیارت" را توضیح دهیم، ابتدا هر یک از دو واژه «جامعه شناسى» و «زیارت» را تعریف مى کنیم تا مدخل بحث فراهم آید و از ابهامات احتمالى آن بکاهد.

«جامعه شناسى» را مى توان علم شناخت زندگى اجتماعى، گروه ها و جوامع انسانى تلقى نمود;¹ یعنى هنگامى که گروه ها، دسته جات، قشرها و طبقات بزرگ و کوچک یک جامعه را به طور نظام مند مطالعه مى کنیم، در واقع، به جامعه شناسى آن جامعه پرداخته ایم. در این زمینه، ما نیازهاى اساسى آن ها و راه هاى جمعى را که آن ها به برآورده ساختن نیازهاى خود مى پردازند، مورد توجه قرار مى دهیم و اعمال و رفتار و کنش هاى جمعى الگودار آن ها را مطالعه مى کنیم. حال فرقى نمى کند که کل واقعیت اجتماعى و یا جامعه کل را مورد بررسى قرار دهیم (جامعه شناسى کلان) و یا تنها یک گروه، یک فرقه، یک اقلیّت قومى و مذهبى را تحقیق نماییم (جامعه شناسى خُرد).

اما «زیارت» اگر چه در اصل، به معناى قصد کردن و ملاقات نمودن است،² ولى در معناى اصطلاحى متداول آن، به هرگونه دیدار و ملاقاتى زیارت اطلاق نمى شود. زیارت ملاقات با اشخاص و دیدار از اماکنى است که از نظر زیارت کنندگان داراى احترام، شرافت، برترى و خارق العاده گى مى باشند. همین مفهوم را نیز مى توان در متون دینى مشاهده نمود; مثلاً، در متون دینى به ما تأکید مى شود که به زیارت عالمان دین برویم³ و یا خانه خدا و قبر شریف پیغمبر(ص) و قبور شریف امامان شیعه(ع) را زیارت کنیم.⁴ بدین روى، افراد به زیارت چهره هاى علمى و معنوى مى روند و یا زائر اماکن عالیه و مشاهد مشرفه مى شوند تا از اعتبار، قدسیت، فضیلت، معنا و روحانیتى که به نظر آن ها در شخص و یا مکان مزبور وجود دارد، بهره مند گردند.

حال با این توضیح، هنگامى که اصطلاح «جامعه شناسى زیارت» را به کار مى بریم، مقصود ما عبارت از مطالعه آن دسته از رفتارهاى گروهى، جمعى و جامعه اى است که عرفاً به عنوان عمل «زیارتى»⁵ نامیده مى شود. مطالعه منظم و روشمند رفتار یک گروه کوچک، که به زیارت امام زاده روستاى خود مى رود «جامعه شناسى زیارت» است، مطالعه جامعه شناسانه اعمال یک جمع چند هزار نفرى که به زیارت امام رضا(علیه السلام)مى روند هم «جامعه شناسى زیارت» است. همچنین مطالعه حالات، حرکات و سکنات و رویّه و رفتار یک جمع چند میلیونى که سالانه به زیارت خانه خدا مشرف مى شوند نیز «جامعه شناسى زیارت» است. در این زمینه، کوچکى و یا بزرگى عرصه عمل اجتماعى و مطالعه آن، تفاوتى در صدق عنوان اصطلاح مورد بحث پدید نمى آورد، هرچند ممکن است تفاوت هاى عمقى اى را براى یک جامعه شناس ظاهر سازد. همین معنا را با عبارت دیگرى نیز مى توان توضیح داد. هنگامى که پدیده زیارت را چه در قالب زیارت یک گروه کوچک و یا در قالب یک جمع بسیار بزرگ با راه ها و روش هاى جامعه شناسانه مورد تحقیق قرار مى دهیم، در واقع، به جامعه شناسى زیارت مبادرت ورزیده ایم. پس «جامعه شناسى زیارت» عبارت از شاخه اى و یا حوزه اى از جامعه شناسى است که به رفتار زیارتى جمع (به عنوان یک کنش جمعى و اجتماعى) مى پردازد. در عین حال، از آن جا که زیارت مشاهد مشرّفه و اماکن مذهبى خود یک عمل دینى است، جامعه شناسى زیارت در واقع، عرصه اى خاص از جامعه شناسى دین را تشکیل مى دهد و در زیر مجموعه هاى آن قرار مى گیرد.

به هر تقدیر، آنچه تاکنون گفته شد در واقع، شرحى متداول و متعارف و در عین حال، «آکادمیک» و همساز با ضوابط و قواعد جامعه شناسى از اصطلاح جامعه شناسى زیارت است، ولى این اصطلاح را مى توان به شیوه اى گسترده تر و عمیق تر نیز توضیح داد و آن هنگامى است که در مطالعه پدیده زیارت، از ایده اى که جامعه شناس معروف معاصر سى رایت میلز در اثر بدیع خود به نام تخیّل جامعه شناسانه⁶ پیشنهاد کرده استفاده کنیم. آنتونى گیدنز یکى از برجسته ترین جامعه شناسان حاضر نیز در کتاب جامعه شناسى خود، این ایده را بسط داده و به طور نمونه، در مطالعه عمقى خود درباره «قهوه» به کار گرفته است.⁷

تخیّل جامعه شناسانه به معناى فاصله گرفتن از شیوه متداول تفکّر و اندیشیدن، و دور ساختن اندیشه از جریان هاى عادى زندگى روزانه، براى از نو نگریستن به آن هاست. حال اگر بخواهیم تخیّل خلّاق جامعه شناسانه را در مطالعه پدیده «زیارت» به کار گیریم، باید زیارت را نه تنها مرتبط با زائران، بلکه در شبکه وسیعى از روابط اجتماعى انسان هایى که به نحوى درگیر پدیده زیارتند، مورد مطالعه قرار دهیم. در این صورت، همه آن ها که در تعامل مشترک با یکدیگر قرار مى گیرند تا زیارت جمع شکل گیرد، در محدوده تحقیق و بررسى ما قرار مى گیرند.

به توضیح بیش تر، جامعه براى انجام زیارت (در سطح کلان)، کارهاى متعدد و متنوّعى را تدارک دیده، طیف وسیعى از نقش هایى را پدید مى آورد که همگى در تحقق زیارت، سهیم مى باشند، به گونه اى که بدون این کارها و بدون ایفاى این نقش ها، زیارت جمعى تحقق نمى یابد. از این رو، جامعه شناسى زیارت با استفاده از این اندیشه خلّاق، که از سى رایت میلز فراگرفته، پدیده زیارت ـ مثلاً، زیارت حضرت امام رضا(ع) ـ را تنها در سطح زیارت کنندگانى که به راحتى قابل مشاهده اند، محصور نمى بیند، بلکه مجموعه اى از ارتباطات و پیوستگى متقابلى را مورد ملاحظه قرار مى دهد که مى تواند به صورت ذیل دسته بندى گردد:

1. در بدو امر، مجموعه انسان هاى بزرگ و کوچک، پیر و جوان، زن و مردى قرار دارند که عرفاً به عنوان «زوّار» و یا «زائران» نامیده مى شوند.

2. سپس دسته اى از انسان هایى که به کار ساختن، بازسازى، تعمیر و مرمّت قبر و ضریح و حرم و بناى لازم براى زیارت جمع مشغولند.

3. دسته اى از انسان هایى که به آماده سازى فضاى زیارتى مشغولند; مثلاً، نور، سرما، گرما، تهویه، نظافت زیارتگاه و امثال آن را آماده مى کنند.

4. دسته اى از انسان هایى که به خدمات رسانى به زائران اشتغال دارند; آن ها را به حرم راهنمایى مى کنند، به هدایت گُم شدگان مى پردازند، نذورات و هدایا را دریافت مى کنند، هدایایى به زائران مى دهند، براى زائران زیارتنامه و روضه مى خوانند، براى زائران مراسم سخنرانى برپا مى کنند و ده ها کار دیگر شبیه این انجام مى دهند.

5. دسته وسیعى از کارها و شغل ها که به آماده سازى غذاى زیارت کنندگان مى پردازند; مواد خام مى آورند، پخت و پز مى کنند و گاه به طور مجانى بین زائران توزیع مى کنند و یا به آن ها مى فروشند.

6. دسته اى از کارها و شغل ها براى تأمین سرپناه زائران شکل مى گیرد; مجموعه اى از هتل ها، مسافرخانه ها، خانه هاى اجاره اى، چادرها، حسینیه ها، زائرسراها و نظایر آن که هزاران نفر را به یکدیگر مربوط مى سازد.

7. دسته اى از افراد که به تأمین پارکینگ براى اتومبیل زائران مشغولند.

8. دسته اى که براى زائران، قرآن و دعا و زیارتنامه چاپ مى کنند و دسته اى که آن ها را به فروش مى رسانند.

9. دسته اى که براى زائران سوغات تدارک مى بینند; آن هایى که مهر و تسبیح و نبات و نقل و نخود و کشمش و پرچم و انگشتر و عطر تولید مى کنند و کسانى که آن ها را به فروش مى رسانند.

10. دسته اى که به امر بیمارى و ناخوشى زائران مى پردازند و بیمارستان و درمانگاه و داروخانه را سرپا نگه مى دارند.

11. گروهى که براى پرکردن ساعات خالى زائران و سرگرمى آن ها، کارهایى را در نظر مى گیرند و اماکن و برنامه هاى تفریحى، موزه ها، نمایشگاه ها و امثال آن را مى چرخانند.

12. دسته اى که وسایل سفر را مهیّا مى کنند و به امر ایاب و ذهاب و جابه جایى زائران از اطراف و اکناف کشور و گاه بیرون از کشور در سطحى بین المللى اشتغال دارند. انواع وسایل نقلیه (اتوبوس، قطار، هواپیما، اتومبیل شخصى) و درصد افرادى که از آن ها استفاده مى کنند نیز مورد ملاحظه قرار مى گیرند.

و ده ها مورد کارهایى از این قبیل. پس ملاحظه مى کنید که شبکه بسیار وسیع و گسترده اى از عمل جمعى و تعامل گروهى در شکل گیرى پدیده «زیارت» وارد عرصه مى شوند که ذهن خلّاق و چشم تیزبین جامعه شناس باید به دقّت آن ها را ملاحظه و محاسبه نماید تا بتواند شناخت دقیق و جامعى از آن به دست آورد. با این حساب، مى توان حدس زد که اگر به طور مثال، سالانه سه میلیون نفر به زیارت مشهدالرضا(ع)مى روند، احتمالاً سى میلیون انسان به نحوى از انحا در شکل گیرى این امر دخیل بوده، بافت ارتباطى فوق العاده عظیمى از عمل و عکس العمل، کنش و واکنش، نقش ها و وظیفه ها را پدید مى آورند که جامعه شناسى زیارت از بررسى و توصیف و تفسیر و تبیین آن ها ظاهر مى گردد.

نکته اى را که در انتها باید متذکر شویم این است که تمامى شبکه ارتباطى وسیعى که در سطور فوق به آن ها اشاره شد، در حول یک کانون نمادین ـ یک حرم، یک زیارتگاه (مثلاً، حرم حضرت رضا ع ) شکل گرفته و تداوم مى یابد که جزءجزء آن مکان براى شبکه ارتباطى مذکور محترم و مکرّم بوده،ایجاد حالات معنوى و طراوت روحى مى کند.

با این توضیح، اکنون تخیّل جامعه شناسانه بهتر شناخته شد و دید وسیع و نگرش جامع الاطراف ناشى از آن به طور خُرد و ریز بیان گردید. در واقع، پس از فراغت از این مرحله از بررسى و توصیف است که به مرحله دیگر ـ یعنى تفسیر و یا تبیین عمل جمعى زیارت ـ وارد مى شویم و از خود مى پرسیم که چرا و به چه خاطر، چنین جمع وسیعى از انسان ها به چنین کارى ـ که «زیارت» نامیده مى شود ـ اقدام کرده، همواره آن را تکرار مى کنند. آن ها چه هدف و یا چه اهدافى را از عملشان منظور مى دارند و زیارت چه کارکردى براى آن ها دارد و چه نیازى از نیازهاى انسانى، روانى و اجتماعى آن ها را برآورده مى سازد.

در پاسخ بدین سؤال، ما در ابتدا به حدس مى پردازیم: guessing at meanings (طرح فرضیه) و عامل و یا عواملى را که از نظر ما قادر است عمل زیارت را توجیه و تفسیر نماید، نامزد مى کنیم (مثلاً، معناخواهى، معنویت جویى) و سپس به ارزیابى آن پرداخته، توانایى، استحکام و جامعیت و اعتبار آن را مجدّداً بازبینى مى کنیم: assessing the guesses(ارزیابى فرضیه) و سرانجام، تفسیرى از عمل زیارت ارائه مى دهیم: drawing explanatory conclusions(ارائه نظریه) که در واقع، دیدگاه ما نسبت به سؤال فوق در زمینه چرایىوچگونگى پدیده «زیارت» را بازگو مى کند.

• پى نوشت ها

1. Giddens, Anthony, Sociology (polity press, 1993), p. 7.

2ـ زاره، یزوره، زیارة، زوراً اى قصده، فهو زائر، و هم زوّار. (ر. ک. به: راغب اصفهانى، المفردات، ماده «زور» و فیّومى، المصباح المنیر.)

3ـ محمدبن یعقوب کلینى، اصول کافى، دارالکتب الاسلامیه، 1388 ق، ج 1، باب «مجالسة العلماء و صحبتهم»، ص 39 / حکیمى، الحیاه، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1360، ج 2، «زیارة العلماء; الجلوس عندالعلماء»، ص 272

4ـ شیخ حرّ عاملى، وسایل الشیعه، بیروت، دار احیاء التراث العربى، بى تا، ج 8، باب «وجود اجبارالوالى الناس على الحج و زیارة الرسول و الاقامة بالحرمین کفایة»، ص 15

5ـ زیارت از راه دور نیز اگر چه زیارت است، ولى در کانون بحث ما قرار ندارد.

6. Mills, C. Wright, The Sociological Imagination (Penguim, 1970).

این کتاب به فارسى نیز ترجمه شده است: سى. رایت میلز، بینش جامعه شناختى; نقدى بر جامعه شناسى امریکایى، ترجمه عبدالمعبود انصارى، شرکت سهامى انتشار، 1360

7. Giddens, Anthony, Op.cit, p. 18