معرفت

اخلاق و عرفان اسلامى

استاد محمدتقى مصباح

اشاره

در این بخش از شرح خطبه هاى امیرالمؤمنین(علیه السلام)، فراز دیگرى از خطبه 233 را، که اختصاص به عبارت «و عالمهم منافق» دارد، همراه با شرح و تفصیل آن از زبان استاد فرزانه حضرت آیة الله مصباح یزدى به محضر اهل معرفت تقدیم مى نماییم:

«وَ اعلموا رَحِمکمُ الله أَنَّکم فى زَمان القائِلُ فیه بالحقِّ قَلیلٌ، وَ اللِّسانُ عَنِ الصِّدقِ کَلیلٌ، و اللَّازِمُ لِلحقِّ ذَلیلٌ. أَهلُهُ مُعتکِفون على العِصیانِ. مُصطَلحونَ على الإدهانِ. فتاهُم عارمٌ، و شائِبُهُم آثمٌ، و عالِمُهُمْ منافقٌ.»¹

انگیزه منافقان از اظهار ایمان

امیرالمؤمنین(علیه السلام) در این خطبه با بیان برخى از ناهنجارى هاى جامعه آن روز، از افراد و گروه هایى که نسبت به مسائل اخلاقى و دینى بى اهمیت بودند، گله و شکایت مى کنند. البته، رعایت نکردن مسائل اخلاقى از جانب برخى اقشار و گروه ها، که کم و بیش در هر جامعه اى به چشم مى خورد، چندان تعجب آور نیست; مثلا مشاهده گستاخى جوانان و یا معصیت سالخوردگان در جوامع مختلف، تعجب انسان را برنمى انگیزد. و از سوى دیگر، سخن امیر المؤمنین(علیه السلام) بدین معنا نیست که در زمان آن حضرت، همه جوانان گستاخ و همه پیران مبتلا به گناهان کبیره بودند، بلکه معناى این تعبیر آن است که در همه جوامع، جوانانى هستند که به دلیل عدم تربیت صحیح دینى، به معارف اسلامى آشنا نبوده و دچار ناهنجارى هاى اخلاقى مى باشند و نیز گناهانى وجود دارد که انجام دهندگان آن ها بیش تر سالمندان هستند. این مطلب تا حدّى قابل فهم و پیش بینى است، اما حضرت در ادامه مى فرمایند: ما در جامعه اى زندگى مى کنیم که عالمانشان منافقند. باز اصل وجود منافق در جامعه، به ویژه با معناى وسیعى که براى منافق تصور مى شود، تعجب آور نیست. در جامعه فراوانند افراد دو چهره اى که نان به نرخ روز مى خورند; نه آن چنان دلبستگى به حق دارند و نه از شهامتى برخوردارند که رسماً عقاید باطل خود را ابراز کنند. آنچه مایه تعجب انسان مى شود این است که عالمان یک جامعه مبتلا به صفت نفاق باشند.

در جامعه اى که حکومت دینى و ارزش هاى اسلامى حاکم است، مسلمان داراى احترام، و کافر محروم از آن است. طبیعى است در چنین جامعه اى کسانى که از ایمان واقعى برخوردار نیستند، براى این که از مزایاى اجتماعى، از جمله ثروت و احترام بهره مند شوند، در ظاهر اظهار ایمان مى کنند تا همچون سایر مؤمنان محبوبیت اجتماعى کسب کنند. این کار، در واقع نوعى فریب دادن دیگران است که در قرآن کریم نیز بدان تصریح شده است: «و مِنَ الناس من یقولُ آمنا باللّه و بالیوم الاخر و ما هُم بِمؤمنین یُخادعون اللّه و الذین آمنوا و ما یخدعون الاّ انفسهُم و ما یشعرون» (بقره: 8ـ9); و گروهى از مردم منافق گویند که ما به خدا و روز قیامت ایمان آوردیم و حال آن که، ایمان نیاورده اند، مى خواهند که خدا و اهل ایمان را فریب دهند و حال آن که، فریب ندهند مگر خود را و این را از سفاهت نمى دانند.

معناى این سخن که «آنان خودشان را فریب مى دهند نه خدا و پیامبر را» چیست؟ فرض کنید کسى یک قطعه جواهر را که در دست کودکى است و میلیون ها تومان قیمت دارد، با دادن یک عدد شکلات به وى، تصاحب کند. معناى این کار «فریب دادن حقیقى» است; یعنى یک چیز قیمتى را از کسى گرفتن و در ازاى آن چیز بى ارزش یا کم ارزشى به وى دادن. حال اگر قضیه به عکس باشد; یعنى ـ به فرض ـ شما بخواهید به فرزند خردسالتان که بیمار است، داروى شفابخشى را که پزشک تجویز کرده و قدرى هم تلخ است بخورانید، اما کودک از خوردن آن امتناع ورزد و یا به این نیت که شما را فریب دهد، دارو را بگیرد ولى به جاى نوشیدن آن، به سراغ دارویى غیر خوراکى برود و آن را سر بکشد، با این کار در واقع چه کسى را فریب داده است؟ کودک در ظاهر خیال مى کند زرنگى کرده و پدر و مادرش را فریب داده است، حال آن که در واقع خودش را فریب داده است.

خدا و پیامبر از مردم چه مى خواهند؟ مگر جز این است که مى خواهند مردم را به سعادت دنیا و آخرت رهنمون سازند؟ مگر خدا از این که مردم ایمان بیاورند و به دستورات اسلام عمل کنند، سودى عایدش مى شود؟ این خود مردم هستند که با عمل به دستورات اسلام به سعادت دنیا و آخرت مى رسند. حال اگر کسانى دستورات اسلام را نادیده بگیرند، اما به ظاهر وانمود کنند که آن ها را پذیرفته اند، در واقع چه کسى را فریب داده اند؟ آیا در این میان ضررى متوجه خدا شده است که ایشان فکر کنند با این کار خود خدا را فریب داده اند؟ پیامبر خدا هم همین طور است; مگر پیامبر از ایمان آوردن مردم نفعى مى برد؟ او به وظیفه اش عمل مى کند و خدا هم اجر رسالتش را مى دهد: «ان اجرى الا على الله.» (یونس: 72) مؤمنان واقعى هم که مردم را دعوت به ایمان مى کنند، مقصودشان این است که آنان را از عذاب الهى نجات دهند. بنابراین، با کارى که منافق انجام مى دهد، هیچ کدام از آن ها (خدا، پیامبر و مؤمنان واقعى) فریب نمى خورند; شخص منافق در واقع، خودش را فریب داده است. این حقیقتى است که قرآن کریم نسبت به آن تأکید مىورزد; یعنى کسانى که از ایمان واقعى بى بهره اند، براى این که مانند سایر مؤمنان از مزایاى اجتماعى استفاده نمایند، به ظاهر اظهار ایمان مى کنند و فعالیت هاى اجتماعى خود را به شکل آنان انجام مى دهند. براى مثال، براى این که در مسائل روزمره بتوانند اعتماد دیگران را جلب کنند تا از این طریق کارهاى خود را به پیش ببرند، ظاهر خود را شبیه مؤمنان مى کنند.

خطر وجود منافقان عالِم

منافقان از کفار پست تر و در جهنم نیز پست ترین درجه را دارند: «ان المنافقین فى الدرک الاسفل من النار» (نساء:145). اما همان درک اسفل نیز درجات و مراتبى دارد. همان گونه که انبیا، اولیا، شهدا و صدیقین در بهشت از جایگاهى مساوى برخوردار نیستند، منافقان نیز که در درک اسفل جاى دارند، از لحاظ پستى درجاتى دارند. کسانى که براى منافع دنیوى خود به دروغ اظهار ایمان کرده و با این کار خود موقعیتى اجتماعى به دست آورده اند; یعنى سوء استفاده آنان از آن موقعیت موجب ضرر و زیان براى دیگران نشده است، وضعیتشان در جهنم بهتر از کسانى است که علاوه بر قرار گرفتن در موقعیتى که جایگاه واقعى آنان نبوده است، مى خواسته اند از مزایاى فوق العاده در دنیا برخوردار باشند. چنین منافقانى، که پست ترین درجات نفاق را دارند، براى رسیدن به هدف خود حتى ممکن است جاسوس دشمن شوند و اسرار و اخبار محرمانه را ـ با توجه به امکانات گسترده اى همچون تلفن، پست الکترونیکى، اینترنت و... که امروز کاربرد فراوانى دارند ـ به ایادى دشمن منتقل کنند. در زمان صدر اسلام در بین منافقان کسانى بودند که با کفار ارتباط داشتند. آنان با این کار خود مى خواستند از منافع نامشروع بیش ترى برخوردار باشند. در آیات بسیارى از قرآن کریم به این مسأله تصریح شده است که آنان جاسوس دشمنان مسلمانانند.

تا این جا مشخص شد که انگیزه افراد عادى، که به دروغ اظهار ایمان مى کنند، چیست. اما دلیل این که یک عالم، منافق مى شود و یا یک منافق، دنبال تحصیل علم مى رود، چه مى تواند باشد؟ به بیان دیگر، چرا امیرالمؤمنین(علیه السلام) در این خطبه از سایر منافقان اسمى نمى برند و فقط از عالمان منافق مى نالند؟ مگر خطر وجود این گونه افراد در جامعه بیش تر از خطر منافقان غیر عالم است؟ در پاسخ به این سؤال باید بگوییم که این افراد علاوه بر این که از منافع مادى جامعه اسلامى استفاده مى کنند، ضررهاى مادى به جامعه مى زنند، و اخبار و اطلاعات و اسرار جامعه را در اختیار دشمنان قرار مى دهند، دین مردم را هم مى برند; یعنى موجب گمراهى مردم مى شوند.

مسلمانان هیچ گاه براى آموختن مسائل دینى خود، به عالم کافرى که کفرش بر همگان آشکار است، رجوع نمى کنند. اگر در جامعه کسى علناً اظهار کفر نماید، هیچ مسلمانى سراغ او نمى رود تا ـ مثلا ـ در خصوص مسأله توحید، قضا و قدر، عصمت، امر به معروف و نهى از منکر و مانند این ها از وى سؤال نماید. از این رو، انسان کافر هیچ گاه نمى تواند مردم مسلمان را در عقاید، اخلاق، احکام شرعى، عبادات فردى، احکام اجتماعى، مسائل سیاسى و اقتصادى و... فریب دهد و موجبات گمراهى آنان را فراهم آورد. حداکثر استفاده اى که یک کافر مى تواند از جامعه اسلامى به دست آورد این است که، در پناه حکومت اسلامى و در شرایط خاصى ـ به لحاظ اهل ذمّه یا اهل معاهده بودن ـ جایگاهش محفوظ باشد. لذا در مجموع، از ناحیه او ضرر و آسیبى به دین وارد نمى آید.

شخص کافر تنها در یک صورت مى تواند بر عقاید و ایمان مردم تأثیر بگذارد و آن هنگامى است که در جامعه اسلامى موقعیتى به دست آورد که مردم براى مسائل دینى خود به او مراجعه کنند. پست ترین انسان ها کسانى اند که نه تنها صداقت در گفتار و رفتار ندارند، یعنى کفر خود را مخفى نگه مى دارند و نیز از اموال جامعه اسلامى سوء استفاده مى کنند و با جاسوسى براى دشمن، امنیت جامعه را به خاطر مى اندازند، بلکه درصدد برمى آیند تا مؤمنان را نیز به وادى کفر بکشانند. آنان براى فریب دادن مردم چنین وانمود مى کنند که مى خواهند اسلام واقعى را به ایشان عرضه نمایند، حال آن که هدفى جز گمراه کردم مردم ندارند. آیا پست تر، خطرناک تر و بى ارزش تر از این افراد، موجود دیگرى در جهان مى توان یافت؟ این افراد حتى از کسانى که براى دشمن جاسوسى مى کنند و جان و مال مسلمانان را به خطر مى اندازند، پست ترند.

برخى از منافقان، که عامل نفوذى بیگانگان هستند و براى دشمنان مسلمانان جاسوسى مى کنند، حتى پا را از این هم فراتر گذاشته و ـ مثلا ـ در زمان جنگ با دادن اطلاعات به دشمن، موجبات کشته شدن مردم بى گناه را فراهم مى آورند. مگر منافقان، در زمان جنگ ایران و عراق این کار را نمى کردند؟ آنان با گرا دادن به دشمن، هموطنان و همشهریان خود را در معرض بمب ها و موشک هاى دشمن قرار مى دادند. پست تر و خطرناک تر از این افراد، کسانى هستند که ایمان و اعتقادات مردم را نشانه مى روند. نهایت کارى که منافقان جاسوس مى توانند انجام دهند این است که ـ مثلا ـ فرمانده لشکر بشوند، سرزمین هاى اسلامى را تحویل کفار دهند، عده اى از مؤمنان را اسیر کنند و یا جان و مالشان را به خطر بیندازند، اما دیگر نمى توانند ایمان آنان را بدزدند. زمانى مى توانند به ایمان مؤمنان لطمه بزنند که تحصیل علم کنند و به ظاهر خود را مؤمن جلوه دهند. آن وقت است که مى توانند بالاترین خطر را براى جامعه ایمانى به وجود آورند. از این روست که، امیرالمؤمنین(علیه السلام)خطر عالمان منافق را گوشزد مى کنند.

امیرالمؤمنین(علیه السلام)در خطبه دیگرى از نهج البلاغه در پاسخ فردى که دلیل اختلاف امت اسلام را، على رغم نگذشتن کم تر از سه دهه از رحلت پیامبر(صلى الله علیه وآله)، از آن حضرت جویا شده بود، فرمودند: یک دسته از افرادى که پس از پیامبر(صلى الله علیه وآله) رهبرى دینى مردم را بر عهده گرفتند، کسانى بودند که در واقع ایمانى نداشتند، اما اظهار ایمان مى کردند، در حالى که هیچ باکى از گناه کردن و دروغ بستن به پیامبر(صلى الله علیه وآله)نداشتند: «رجلٌ منافقٌ مظهرٌ للایمانِ، متصنّعٌ بالاسلام لا یتأثمُ و لا یتحرج، یکذب على رسول اللّهِ ـ صلى اللّه علیه و آله ـ متعمّداً.»

² اگر مردم مى دانستند چنین فردى منافق و دروغگو است، هیچ گاه گفته او را نمى پذیرفتند، اما چون آن شخص خود را صحابه رسول خدا(صلى الله علیه وآله)معرفى و چنین وانمود مى کرد که سال ها در خدمت پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) بوده است، مردم گفته و حدیث او را قبول مى کردند: «فلو عَلمَ الناسُ أنّهُ منافقٌ کاذبٌ لم یقبلوا منه و لم یُصدّقوا قوله، و لکنّهم قالوا: صاحبُ رسول اللّه ـ صلى اللّه علیه و آله ـ رأى و سَمِعَ منه و لقفَ عنهُ فیأخذون بقوله.»³

استفاده حاکمان جور از عالمان منافق

یکى از دلایلى که در دهه دوم و سوم پس از رحلت پیامبراکرم(صلى الله علیه وآله)موجب شد تا بدعت ها در جامعه اسلامى رواج یابد و مردم از دین خدا منحرف شوند، وجود کسانى بود که اصلا ایمانى به خدا نداشتند، اما وانمود مى کردند که عالم دین هستند و ناقل حدیث پیامبر(صلى الله علیه وآله). پس از رحلت پیامبراکرم(صلى الله علیه وآله)، حکام جور از این افراد بهره هاى فراوانى بردند; ایشان را به عنوان این که از اصحاب پیامبر و عالم به علوم دینى هستند، در موقعیت ها و پست هاى کلیدى منصوب کردند تا بدینوسیله هم دنیاى مردم را ببلعند و هم دین آنان را بربایند. چنین کسانى علاوه بر این که خودشان از مزایاى جامعه اسلامى بهره مند گردیدند، ابزارى شدند در دست قدرت ها تا حکومت هاى ظالم از ایشان در راستاى اهداف پلید خود استفاده نمایند.

این فرایند که در جامعه پس از رحلت پیامبراسلام(صلى الله علیه وآله) به وقوع پیوست، در هر زمان و مکان دیگرى، حتى جامعه خود ما نیز مى تواند تکرار شود; یعنى برخى از حکومت ها با دادن پست و مقام به منافقان ظاهر الصلاح و وجیه المله ـ البته متناسب با علم و موقعیت آنان ـ درصدد بهره بردارى از ایشان برآیند. از آن جا که این اشخاص معمولا انسان هایى دروغگو هستند، وقتى امکانات و ثروت جامعه در اختیارشان قرار مى گیرد، براى راضى نگه داشتن صاحبان قدرت حتى حاضر مى شوند به پیامبراسلام(صلى الله علیه وآله) نیز دروغ ببندند.

امیرالمؤمنین(علیه السلام) در ادامه این خطبه مى فرمایند: «و قد أخبرکَ اللّهُ عن المنافقین بما أخبرکَ، وصفهم به لکَ، ثمَّ بقوا بعدهُ علیه و آله السّلام فتقرّبوا الى ائمّة الضلالة و الدُّعاةِ الى النّارِ بالزّورِ و البُهتان، فولّوهم الاعمال و جعلوهم حکّاماً على رقاب النّاس، فأکلوا بهمُ الدنیا.»⁴ اگر کسى صد یا دویست سال پس از رحلت پیامبراکرم(صلى الله علیه وآله) این سخنان را بر زبان جارى مى ساخت، زیاد دور از انتظار نبود، اما این که مى بینیم حضرت على(علیه السلام) با گذشت کم تر از سه دهه از رحلت پیامبر گرامى اسلام(صلى الله علیه وآله) این خطبه را ایراد مى فرمایند، جاى تعجب بسیار دارد. این «پیشوایان گمراهى» و «دعوت کنندگان به آتش» چه کسانى اند که دل حضرت را این گونه به درد آورده اند؟ در این مدت کوتاه، این نقشه ها و توطئه ها از مغز چه کسانى تراوش کرد؟ آنان در این مدت چه برنامه هایى را پیاده کردند که توانستند در دین بدعت بگذارند و مردم را گمراه و از اهل بیت(علیهم السلام) جدا کنند؟ وظیفه ما در این زمان چیست؟ نقل این همه داستان از انبیاى الهى(علیهم السلام)و اقوام گذشته که در قرآن آمده براى چیست؟ آیا ـ العیاذ باللهـ فقط براى این است که مسلمانان یک کتاب تاریخ داشته باشند تا براى سرگرمى هر از چند گاهى آن را همچون قصه رستم و اسفندیار بخوانند؟! قرآن کریم این داستان ها را براى عبرت گرفتن انسان ها نقل مى کند: «إنَّ فى ذلک لعبرة لاولى الابصار.» (آل عمران: 13)، «فاعتبروا یا اولى الابصار» (حشر:2)

امیرالمؤمنین(علیه السلام) نیز این سخنان را به این دلیل بیان فرمودند که امروزه پس از هزار و چهارصد سال من و شما، آن ها را بخوانیم و عبرت بگیریم تا از تکرار آن حوادث تلخ تاریخى جلوگیرى نماییم. از این رو، اولا ما باید بدانیم اگر چنین منافقانى پس از دو دهه از رحلت پیامبر(صلى الله علیه وآله) در جامعه اسلامى بودند، به طریق اولى پس از هزار و چهارصد سال، در جامعه ما هم خواهند بود. ثانیاً، اگر دو دهه پس از رحلت پیامبراسلام(صلى الله علیه وآله) به نام طرفدارى از پیامبراکرم و اصحاب رسول الله(صلى الله علیه وآله) توانستند این فتنه ها را برپا کنند، پس از رحلت امام(قدس سره) نیز خواهند توانست به نام شاگردى امام و پیروى از خط امام، همان فتنه ها را عَلَم کنند و مردم را به بدعت ها و گمراهى ها مبتلا نمایند. بنابراین، وظیفه ماست که مواظب باشیم و فریب این افراد را نخوریم، نباید سخن هرکس را به صرف این که زمانى شاگرد امام بوده و یا در زمان امام فلان پُست و مقام را داشته است، به طور دربست پذیرفت. باید دید تا چه حد فکر و عقیده و رفتار آن فرد با دستورات و رفتار و سیره امام مطابقت دارد. چقدر مایه تأسف و حسرت است که مردم انقلابى و مؤمن و خانواده هاى شهیدانى که عزیزان خود را در راه اسلام و انقلاب فدا کردند، فریب کسانى را بخورند که به نام طرفدارى از امام و پیروى از خط امام، مى خواهند اساس اسلام و انقلاب را از بین برده و نام امام را به موزه تاریخ بسپارند!

حضرت على(علیه السلام) در قسمت پایانى این فراز مى فرمایند: «و إنّما النّاسُ مع الملوک و الدّنیا إلاّ من عصم اللّه»;⁵ و مردم آن جا روند که پادشاه و دنیا روى آرد، جز که خدا نگه دارد. طبیعت «ملوک»، این است که به هر طریق ممکن قدرت ها را قبضه کنند، حالا تحت عنوان دموکراسى، فاشیسم، لیبرالیسم و یا هر اسم دیگرى که باشد. هدف صاحبان قدرت این است که همه چیز در اختیار خودشان باشد و صداهاى دیگر را خفه کنند، هرچند اسم آن جامعه را جامعه چند صدایى گذاشته باشند! از این رو، توقعى غیر از این از آنان نیست. از منافقانى هم که براى نزدیکى هرچه بیش تر به این حاکمان حاضر مى شوند دین خدا را تحریف و در آن بدعت گذارى کنند، به پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) دروغ ببندند و سیره و خط امام را تحریف نمایند نیز انتظارى جز این نمى رود. اما مشکل این است که مسأله به این جا ختم نمى شود. اکثر مردم همواره چشمشان به دست حاکمان است، وقتى آنان به یک طرفى میل کردند، با انواع وسایل و امکاناتى که در اختیار دارند، مى توانند مردم را به دنبال خود بکشانند، بخصوص زمانى که از این ابزارهاى انسانى، که دین خدا را مطابق خواست آنان تفسیر مى کنند و قرائت جدید از دین عرضه مى نمایند، نیز بهره ببرند.

وظیفه مسلمانان در برابر القاى شبهات از سوى منافقان

وظیفه ما در این زمینه چیست؟ مسلماً آن قدر قدرت نداریم که به وسیله آن بتوانیم جلوى چنین حاکمانى بایستیم. همچنین رسوا کردن منافقان عالمى که بین مردم جا باز کرده اند کار آسانى نیست. تنها کارى که مى توانیم انجام دهیم این است که توده مردم را با حقایق دین آشنا سازیم; یعنى همان کارى را انجام دهیم که حضرت امام(قدس سره) انجام دادند. باید این را بدانیم که اگر ما حقایق دین را به مردم بازگو ننماییم، مشمول لعن الهى خواهیم شد. اگر ما به خاطر بعضى ملاحظات، در برابر فسادهاى اخلاقى و عقیدتى و نیز انکار ضروریات دین چشم خود را ببندیم و لب به اعتراض نگشاییم، در آخرت چه پاسخى نزدخداواولیاى الهى خواهیم داشت؟

به جرأت مى توان گفت: خطر برخى ـ به اصطلاح ـ روشنفکران دینى زمان ما به مراتب بیش تر از منافقان عالم زمان امیرالمؤمنین(علیه السلام) است. عالمان منافق آن زمان، که این قدر حضرت از ایشان مى نالند، دست کم دیگر در وجود خدا و وحى تشکیک نمى کردند، اما امروز ما با کسانى مواجهیم که به نام روشنفکر دینى هم خدا، هم صفات خدا، هم وحى، هم نبوت، هم خاتمیت، هم ولایت، هم عصمت و هم تمام احکام اجتماعى اسلام را انکار مى کنند. تأسف بارتر از این قضیه این که، ایشان مورد تأیید و احترام برخى مسؤولان عالى رتبه کشور نیز هستند.

بزرگ ترین وظیفه اى که بر دوش من و شما مى باشد این است که مردم را با دین خدا آشنا سازیم و حقایق دین را در اختیار آنان قرار دهیم. اگر مردم حقیقت را شناختند، دیگر فریب منافقان را نمى خورند. زمانى منافقان مى توانند نقشه خائنانه خود را در جامعه اسلامى عملى سازند که مردم آگاه نباشند. ما باید در زمینه اعتقادات، احکام، نظام سیاسى ـ اقتصادى اسلام، ولایت فقیه و مسائلى از این قبیل مطالعات گسترده اى داشته باشیم تا اگر در این موارد شبهاتى وارد شد، به خوبى بتوانیم آن ها را پاسخ دهیم. وقتى شبهه ها با چاشنى هاى ادبى توأم شد، به راحتى نمى توان آن ها را پاسخ داد، باید همواره مطالعه کنیم تا آمادگى پاسخ گویى داشته باشیم.

• پى نوشت ها

1نهج البلاغه، ترجمه دکتر سیدجعفر شهیدى، خطبه 233

2همان، خطبه 210

3همان، خطبه 210

4همان، خطبه 210

5همان، خطبه 210