نگاهى گذرا به دنیا و آخرت در آیینه آیات و روایات
Article data in English (انگلیسی)
نگاهى گذرا به دنیا و آخرت در آیینه آیات و روایات
حسین فقیه
چکیده
دو واژه، که درباره آن ها در قرآن و سنت پیامبراکرم(صلى الله علیه وآله)و پیشوایان معصوم(علیهم السلام) بسیار سخن به میان آمده، واژه هاى دنیا و آخرت است. در آیات و روایات از یک سو، به شدّت از دنیا مذمّت شده است. از سوى دیگر، خداوند براى مظاهر دنیا مانند زمین و آسمان، شب و روز، خورشید و مانند این ها تا آن جا ارزش قایل شده است که در آیات مختلف به آن ها سوگند یاد کرده است. در میان دانشمندان نیز درباره دنیاى مذموم آرا و تفاسیر گوناگونى وجود دارد. در ارتباط با رابطه دنیا و آخرت نیز روایات از یک سو، رابطه آن دو را به منزله رابطه مشرق با مغرب مى دانند که به هیچ وجه قابل جمع نیستند. از سوى دیگر، دنیا را به عنوان مزرعه آخرت مى دانند. در این زمینه نیز میان دانشمندان اختلاف نظر است. در این نوشتار برآنیم که علاوه بر بررسى موضوعات مزبور، به صورت گذرا به دیدگاه اسلام درباره دنیاى مذموم، جایگاه معاد در عهد عتیق، عهد جدید و قرآن، برخى آثار تربیتى ایمان به معاد، پاره اى از عواقب شوم انکار آن و در نهایت، به رابطه دنیا با آخرت از چشم انداز اسلام بپردازیم.
واژه «دنیا»
واژه «دنیا» مؤنث أدنى است. اگر اصل آن را «دنائت» بگیریم، به معناى پست تر است، و اگر اصل آن را «دنوّ» بدانیم، به معناى نزدیک تر است. این کلمه همیشه وصف است، اعم از این که موصوف آن در کلام باشد مانند: «الحیوةُ الدّنیا» و یا نباشد مانند: «لهم فى الدُّنیا خزىٌ».
جوهرى در صحاح مى نویسد: «دنیا به علت نزدیک بودنش دنیا نامیده شده است.» ابن منذر در لسان العرب مى گوید: «دنیا نقیض آخرت است و اسم براى این زندگى است; چرا که آخرت از آن دور است.» راغب اصفهانى مى گوید: «از نشئه اول به دار دنیا و از نشئه دوم به دار آخرت تعبیر مى شود.»
این واژه یک صد و پانزده بار در قرآن تکرار شده است و در همه موارد، صفت زندگى کنونى است. تنها در چهار مورد، که در یک مورد، به عنوان صفت عُدْوه (= حاشیه و کنار بیابان)1 و در سه مورد دیگر2، صفت آسمان قرار گرفته است.
سرزنش دنیا و حقّانیت موجودات مادى
قرآن کریم در آیات فراوانى دنیا را به شدت سرزنش کرده و از آن به عنوان یک زندگانى فانى و ناپایدار یاد کرده است.3 در عین حال، این کتاب الهى، آسمان و زمین و کوه و دریا و صحرا و نبات و حیوان و انسان را با همه نظام ها و حرکت هایى که دارند، باطل نمى شمارد، بلکه به عکس، این نظام را نظام راستین و حق مى داند.4 از این رو، خداى متعال به موجودات و مخلوقات عالم از جماد و نبات و حیوان گرفته تا خورشید و ماه و شب و روز،5 سوگند یاد مى کند و این نشان دهنده ارزش و اعتبارى است که خدا براى آن ها قایل است.
اساساً بدبینى به آفرینش و نظام هستى با هسته مرکزى اسلام، یعنى توحید سازگار نیست. این گونه نظریه ها یا بر ماتریالیسم و انکار مبدأ حکیم مبتنى است و یا براساس اعتقاد به ثنویّت است. اما در دینى که براساس توحید و اعتقاد به خداى دانا و توانا و حکیم بنا شده است، جایى براى این افکار باقى نمى ماند. آنچه به عنوان فنا و زوال دنیا و تشبیه آن در قرآن به گیاهى که در اثر باران از زمین سر مى زند و رشد مى کند و سپس زرد و خشک مى گردد و تدریجاً از بین مى رود، آمده، در حقیقت براى بالا بردن ارزش انسان است; یعنى انسان ها نباید منتهاى آرزوى خود را امور مادى قرار دهند. خداوند هرگز نمى خواهد که دنیا را در ذات خود شرّ و زشت معرفى کند.6
بررسى و نقد آرا و تفاسیر مختلف درباره دنیا
برخى معتقدند که عالم دنیا بالذّات عالم شرّ و فساد و تباهى است. این ها به تمام دنیا با نظر بدبینى نگاه مى کنند و راه حلى هم براى سعادت بشر و نجات او از بدبختى ندارند، جز پوچ گرایى و در نهایت، خودکشى.
این قول مستلزم هدفمند نبودن جهان هستى است و اثبات وجود آفریننده اى حکیم در رأس هرم هستى، که مورد اعتقاد ادیان توحیدى است، چنین چیزى را رد مى کند: «الّذى احسن کل شىء خلقه»(سجده: 7); او همان کسى است که هرچه را آفرید، نیکو آفرید.
برخى دیگر بر این باورند که دنیا بد نیست وگرنه خدا آن را نمى آفرید، ولى علاقه و محبت به آن بد است. این تفسیر شایع است. براساس آن، سعادت بشر در مبارزه با این علایق و امیال و زدودن ریشه آن ها است.
نقد
اولا، این علایق و امیال فطرى که در روح انسان است، از آن جهت که فطرى است و روان شناسى جدید هم آن را تأیید مى کند، قابل ریشه کن کردن نیست. حداکثر این است که در اثر ریاضت ها پس رانده شده و به ضمیر ناخودآگاه مى رود، ولى بعدها به صورت خطرناکى از مجراى دیگرى ظهور و بروز مى کند و موجب بیمارى هاى روحى و عصبى مى شود.7
ثانیاً، قرآن کریم همین محبّت ها را به عنوان نشانه هاى حکمت پروردگار ذکر مى کند. براى مثال، در سوره روم ضمن یادآورى آفرینش بشر و خواب و بعضى چیزهاى دیگر به عنوان نشانه هاى تدبیر خداوند، مى فرماید: «یکى از نشانه هاى پروردگار این است که همسرانى از جنس خودتان براى شما آفرید تا به آن ها آرام گیرید و در میانتان دوستى و مهربانى به وجود آورد. در این حقیقت، نشانه ها از تدبیر و حکمت پروردگار است براى آن ها که مى اندیشند.»8
علاقه به دنیا مظاهر فراوانى دارد. مانند علاقه به فرزند، علاقه به پدر و مادر، علاقه به همسر، علاقه به مال و ثروت، علاقه به احترام و محبوبیت. اگر این علایق نبود، نه نسل بشر تداوم پیدا مى کرد، نه زندگى و تمدن پیش مى رفت و نه حرکت و جنبشى بود و اساساً بشرى در روى زمین باقى نمى ماند. از این رو، در آیه مزبور دوست داشتن همسر به عنوان یکى از نشانه هاى حکمت پروردگار ذکر شده است.
منطق اسلام
از منظر آیات و روایات، اساساً هم علاقه و محبت به کاینات بد است و هم سرکوب علایق و محبّت ها. آنچه از نظر اسلام زشت و ناپسند است وابستگى و دلبستگى9 و راضى شدن و قانع شدن به دنیاست.10 اسلام بین علاقه به مال و فرزند و سایر شؤون زندگى، با قانع بودن و رضایت دادن و غایت آمال قرار دادن آن تفاوت قایل شده است.
آیات قرآنى درباره دنیا دو دسته است: دسته اول، آیاتى است که تکیه بر تغییر و ناپایدارى این جهان دارد. در این آیات، واقعیّت متغیّر و ناپایدار مادیات، آن چنان که هست، ارائه مى شود. براى مثال، گیاهى را مَثَل مى آورد که از زمین مى روید، ابتدا سبز و خرّم است اما پس از چندى به زردى مى گراید، خشک مى شود، باد حوادث آن را خرد مى کند و در فضا پراکنده مى سازد. آن گاه مى فرماید: «این است مَثَل زندگى دنیا.»11
این دسته آیات بر آن است تا مادیات را از صورت معبود و کمال مطلوب خارج سازد. در کنار و حتى در ضمن این آیات، بى درنگ این نکته گوشزد مى شود که اى انسان! جهانى دیگر پایدار و دایمى وجود دارد. زنهار که هستى را منحصر در همین امور گذرا بپندارى!
دسته دوّم، آیاتى است که به صراحت مى فرماید: آنچه قرآن آن را مذموم مى شمارد، «دلبستگى و وابستگى»، «قانع بودن» و «رضایت دادن» به امور مادى است. این آیات جوهر منطق اسلام را درباره دنیا روشن مى کند.
قرآن کریم اهل دنیا را این گونه توصیف مى کند:
1. کسانى که امیدوار به ملاقات ما نیستند و به زندگى دنیا رضایت داده و به آن آرام گرفته اند و آنان که از آیات ما غافل هستند.12
در این آیه آنچه مذموم شمرده شده است، «امید به زندگى دیگر نداشتن» و به مادیات «رضایت دادن» و قانع شدن و «آرام گرفتن» است.
2. از آنان که از یاد ما روى گردانده و جز زندگى دنیا هدف و مقصدى ندارند، روى برگردان. این آخرین حد دانش آن هاست.13
در این جا نیز سخن درباره افرادى است که جز دنیا هدف مطلوبى ندارند و سطح فکرشان از مادیات بالاتر نیست.
3. آنان به زندگى دنیا شادمان و دلخوش شده اند، در صورتى که زندگى دنیا در مقایسه با آخرت جز اندک نیست.14
کوتاه سخن این که، بین علاقه به مال و فرزند و سایر شؤون زندگى مادى و قانع بودن و رضایت دادن و غایت آن قرار دادن آن ها تفاوت است. راه چاره سرکوب کردن و نابود ساختن علایق طبیعى و امیال فطرى نیست، بلکه راه حل واقعى آزاد کردن و به کار انداختن یک سلسله علایق دیگرى است که پس از علایق جسمى پیدا مى شوند و نیاز به تحرک و بیدار کردن دارند. به عبارت دیگر، هدف اسلام، محدود کردن و کم کردن نیروهاى محسوسى که در متن خلقت به دست حکمت پروردگار آفریده شده، نیست، بلکه هدف، آزاد کردن یک سلسله نیروهاى معنوى است که در غریزه و فطرت قرار دارند. چون این نیروها از مقام عالى انسان سرچشمه مى گیرند، دیرتر بیدار مى شوند. از این رو، به تحرک و احیا نیاز دارند. به عبارت دیگر، مقصود دین بستن چشمه هاى امیال و علایق محسوس مادى نیست، بلکه مقصود باز کردن و تلاش براى جارى ساختن چشمه هاى امیال معنوى است.15 براى مثال، هنگامى که پدر، فرزند دانش آموز خود را به دلیل بازى گوشى یا شکم خوارگى ملامت مى کند، در حقیقت از انحصار علاقه او به بازى یا خوردن نگران است; زیرا مى خواهد در فرزند علاقه به درس و کتاب و خواندن و نوشتن پیدا شود.16
خاستگاه این بحث
منشأ این منطق اسلام درباره دنیا نوع نگرشى است که درباره انسان و جهان دارد. متون اسلامى، جهان را منحصر در حیات زودگذر و ناپایدار مادى نمى دانند، با اعتراف به عظمت این دنیا پیوسته حیات دیگرى را که بسى عظیم تر است گوشزد مى کنند. بنابراین، انسان از دیدگاه اسلام با این که از میوه هاى درخت همین دنیاست، ولى دامنه وجود و حیاتش تا ماوراى دنیا هم گسترده شده است.17 قهراً انسان با این اهمیتش نباید هدف نهایى خود را دنیا و مادیات قرار دهد و خود را به دنیا بفروشد.
حضرت على(علیه السلام) در این زمینه مى فرماید: «وَ لَبِئْسَ المَتْجرُ أَنْ ترى الدُّنیا لِنَفْسِکَ ثَمَناً»;18 بد معامله اى است که خود را به دنیا بفروشى.
علاوه بر این، اخلاق و تربیت اسلامى نیز ایجاب مى کند که از اهمیت دادن به مادیات کاسته شود. البته، این قسمت را سایر مکاتب تربیتى هم قبول دارند که براى تربیت اجتماعى بشر و آمادگى او براى یک زندگى اجتماعى سالم باید چاره اى اندیشید که افراد هدف و آرمان معنوى داشته باشند و نسبت به مادیات حریص نباشند; چرا که آتش حرص و طمع موجب ویرانى اجتماع هم مى گردد.
خلاصه این که، همان گونه که اصل توحید اجازه نمى دهد که ما با چشم بدبینى به دنیا و جهان مادى نگاه کنیم، اصل معاد و اخلاق اسلامى نیز ایجاب مى کند که هدف اعلى و غایت آمال انسان بالاتر از دنیا و مادیات باشد.19
واژه «آخرت»
واژه آخِرت مؤنث آخِر به معناى پسین و بازپسین، در مقابل أولى20 یا دنیا21، به معناى سراى نخستین است.22
در اصطلاح ادیان آسمانى، آخرت به جهان ابدى گفته مى شود که براى هرکسى پس از مرگش آغاز مى شود و در آن جا به پیامد کردار خویش دست مى یابد.
آخرت در برخى آیات قرآن، به عنوان صفت23 یا مضاف الیه «دار»24 به کار رفته است. در برخى آیات دیگر، به عنوان صفت "حیاة"25 آمده است. در یک مورد نیز صفت براى "نشأة" 26 قرار گرفته است. در موارد زیادى هم در مقابل "دنیا" آمده است.27
بنابراین، آخرت که از آن به «الدارالآخرة» و «النشأة الآخرة» و مانند این ها تعبیر مى شود، شامل قبر و برزخ و حشر و نشر و حساب و بهشت و دوزخ همگى مى شود.28
معاد در فرهنگ اقوام پیشین
مسأله معاد بازتاب بسیار گسترده اى در میان اقوام پیشین داشته است. از دورترین زمان ها آثار اعتقاد به حیات پس از مرگ در میان اقوام مختلف دیده مى شود، به گونه اى که شک و تردیدى در این امر باقى نمى ماند که آن ها اعتقاد راسخى به سراى دیگر داشته اند.
عقیده به معاد در عهدین29
بى تردید یهود و نصارى به عالم پس از مرگ اعتقاد داشتند و این مسأله در «عهد جدید» و اناجیل فراوان دیده مى شود. هرچند در «عهد عتیق» کم تر اثرى از آن به چشم مى خورد.
این امر شاید به این دلیل باشد که یهود به دلیل دنیاپرستى شدید، که از سراسر تاریخشان نمایان است، اعتقاد به معاد را مزاحم برنامه هاى خود مى دیدند، لذا هنگامى که دست به تحریف آثار پیامبران خویش زدند، آنچه را که مربوط به زندگى مادى بود به خوبى ثبت کردند، ولى آنچه را که از رستاخیز و کیفر دنیاپرستان و ستمکاران بحث مى کرد، حذف نمودند!
قرآن کریم نیز آنان را چنین معرفى مى کند: «وَ لَتَجِدَنَّهُمْ اَحْرَصَ النّاسِ على حیاة وَ مِن الّذینَ اشرَکوا یَوَدُّ اَحَدُهُمْ لَو یُعَمَّرُ أَلفَ سَنَة»(بقره: 95); آنان را حریص ترین مردم بر زندگى (دنیا) خواهى یافت، حتى حریص تر از مشرکان به گونه اى که هریک از آنان دوست دارد هزار سال عمر کند.
على رغم بى اعتنایى هایى که در کتاب هاى عهد عتیق نسبت به مسأله عالم پس از مرگ دیده مى شود، باز هم تعبیرات روشنى، که حاکى از اعتقاد به چنین عالمى است، در آن ها به چشم مى خورد.30
معاد از دیدگاه قرآن
از آیات قرآن برمى آید که در میان مسایل اعتقادى، هیچ مسأله اى در اسلام پس از توحید و خداشناسى به اهمیت مسأله معاد و اعتقاد به حیات پس از مرگ نیست. وجود حدود 1200 آیه درباره معاد در قرآن مجید و این که بسیارى از سوره هاى کوچک قرآن به طور کامل یا به طور عمده، درباره معاد و مقدمات و علایم و پیامدهاى آن سخن مى گوید، شاهد گویاى این مدّعاست.
در جاى جاى قرآن، پس از ایمان به خدا، ایمان به جهان دیگر آمده و تقریباً در سى آیه این دو موضوع را قرین هم قرار داده است: «وَ یُؤمِنونَ باللّهِ والیَومِ الآخِر» و یا تعبیرهاى مشابه آن. در صد و شانزده مورد واژه «الآخرة» تکرار شده است.
و این به دلیل این است که:
1. ایمان به خدا و حکمت و عدالت31 و قدرت او بدون ایمان به معاد کامل نمى گردد.
2. ایمان به معاد، به زندگى انسان معنا مى دهد و زندگى این جهان را از پوچى بیرون مى آورد.
3. ایمان به معاد، ضامن اجراى قوانین الهى و انگیزه اصلى تهذیب نفوس و عمل به تکالیف الهى است و انسان را حسابگر خویش مى سازد.
4. ایمان به معاد، روح دنیاپرستى را که خمیرمایه همه خطاها و جنایات است،32 تضعیف مى کند و دنیا را از صورت یک «هدف نهایى» به صورت یک «وسیله» براى نیل به سعادت جاویدان درمى آورد.
5. ایمان به معاد به انسان در برابر شداید نیرو مى بخشد و مرگ را از مفهوم فنا و نیستى، به دریچه اى به سوى جهان بقا و جاودان تغییر مى دهد.33
کوتاه سخن این که، قرآن این حقیقت را با صراحت بیان کرده که از زمان آفرینش آدم، مسأله معاد و حیات پس از مرگ مطرح بوده، و حتى ابلیس نیز به این امر اعتراف داشته34 و پس از آدم نیز پیامبران الهى، که مأمور هدایت اقوام مختلف بوده اند، آنان را به مسأله «حیات پس از مرگ» توجه مى دادند. به گونه اى که این زندگى براى همه اقوامى که انبیا به سوى آنان مبعوث شده اند، امرى بدیهى و آشکار محسوب مى شده است.
رستاخیز و نام هاى متعدد
روز قیامت در قرآن دست کم هفتاد نام دارد. البته، منظور از نام در این جا تنها اسم خاص، یا به تعبیر ادبیات عرب «عَلَم»، نیست، بلکه همه توصیف هایى را که درباره قیامت در قرآن آمده و با کمله «یوم» آغاز شده است، شامل مى شود. مانند: الیومُ الآخر، یومُ الدّین، یومُ الخُروُج، یومُ الخُلود، یومُ الحسرة، یومُ التّغابُن، یومٌ ثقیل، یومُ عسیر، الیومُ الوعید و... .
این تعبیرات هفتادگانه در واقع از هفتاد دریچه مختلف به روز قیامت نگاه مى کند و تمام حوادث آن روز را از آغاز زنده شدن مردگان تا زمانى که بهشتیان به بهشت و دوزخیان به دوزخ مى روند، توضیح مى دهد.35
این نام هاى هفتادگانه، به منزله تابلویى است که به ترسیم حالات مختلف انسان ها در مواقف محشر مى پردازد و تأمل در آن ها مى تواند آثار تربیتى عطیمى را در روح انسان ها برجاى گذارد.
مرحوم فیض کاشانى در محجّة البیضاء مى نویسد: «در هر یک از نام هاى قیامت، سرّى نهفته است و در هر توصیفى معنى مهمّى بیان گشته است. باید کوشید این معانى را درک کرد و به این اسرار راه یافت.»36
آثار تربیتى ایمان به معاد37
ایمان به معاد مى تواند تأثیر بسیار عمیق و گسترده اى در اعمال انسان ها داشته باشد. اصولا اعمال انسان بازتاب اعتقادات اوست.
کسى که مى داند تمام رفتارهایش بى کم و کاست به زودى در دادگاهى مورد بررسى قرار مى گیرد که قضات آن از همه چیز آگاهند، نه توصیه اى در آن مؤثر است و نه حکم دادگاهش تجدیدنظر دارد و براساس آن، پاداش و کیفر مى بیند. و اعمال او رنگ ابدیت به خود مى گیرد و در زندگى دیگر با اوست و مایه آرامش یا شکنجه او مى باشد و به دنبال آن، سعادت جاودان یا عذاب همیشگى را بر او به دنبال دارد،38 مسلماً چنین فردى نه فقط در اصلاح خود مى کوشد، بلکه در انجام اعمال گوناگون خود فوق العاده سخت گیر و موشکاف خواهد بود.
با این مقدمه کوتاه به قرآن باز مى گردیم و به بررسى اجمالى آثار تربیتى ایمان به معاد در آیات قرآنى مى پردازیم:
1. ایمان به معاد، انگیزه انجام کارهاى نیکواخلاص
قرآن در آیه 110 سوره کهف مى فرماید: «پس هرکس امید لقاى پروردگارش را دارد، باید عمل صالح انجام دهد و کسى را در عبادت پروردگارش شریک نکند.» براساس این آیه، ایمان به آخرت مى تواند دو بازتاب در انسان داشته باشد: یکى، عمل صالح و دیگرى اخلاص در عبودیت. جالب این که در این آیه از روز قیامت به عنوان روز «لقاء الله» (دیدار خدا) یاد شده واز آن جا که این دیدار معنوى و شهود باطنى اوج تکامل انسان هااست، یادآورى آن مى تواند انگیزه اى براى اخلاص کامل وعمل صالح باشد.
این نکته نیز قابل توجه است که به جاى یقین به معاد، امید و رجاء آن، ذکر شده است; اشاره به این که مسأله معاد چنان است که حتى امید به آن مى تواند سرچشمه چنین آثارى باشد.39 این نکته ظریف را نیز مى توان از آیه فوق استفاده کرد که قرآن در حقیقت بندگان را به مسافرانى تشبیه مى کند که پس از مدتى جدایىودورى، به لقاى محبوب مى رسند و مسلّماً باید از این سفر ره آوردى داشته باشند و کارى کنند که از دیدار یار شرمنده نشوند.
همچنین قرآن کریم در آیات 8 الى 10 سوره دهر مى فرماید: «و غذاى خود را با این که به آن علاقه (و نیاز) دارند، به مسکین و یتیم و اسیر مى دهند (و مى گویند): ما شما را براى خدا اطعام مى کنیم و هیچ پاداش و تشکرى از شما نمى خواهیم. ما از پروردگارمان خائفیم در روزى که عبوس و سخت است.
در این آیات به داستان معروف سه روز روزه نذر خاندان پیامبراکرم(صلى الله علیه وآله) بخشیدن غذاى افطار خودبه «مسکین»، «یتیم» و «اسیر»اشاره مى کندواین حقیقت رابه خوبى آشکار مى سازد که این ایثار و گذشت بى نظیر از ایمان به معاد سرچشمه گرفته است.
لازم به یادآورى است که در آیه قبل سخن از تأثیر رجاء و امید به قیامت در اخلاص و عمل صالح بود، در این جا سخن از تأثیر خوف و بیم از آن مى باشد که جمعاً(رجاء و خوف) دو رکن اصلى انگیزه حرکت ها را تشکیل مى دهد.
2. ایمان به معاد و استقامت
قرآن کریم در آیه 249 سوره بقره مى فرماید: «کسانى که مى دانستند خدا را ملاقات خواهند کرد (و به روز قیامت ایمان داشتند)، گفتند: چه بسا گروه اندکى که به فرمان خدا بر گروه عظیمى غلبه کردند و خدا با صابران است.»
تعبیر به «یَظُنُّونَ» به گفته بسیارى از مفسران در این جا به معنى «یقین به روز قیامت» است; چون این سخن از سوى کسانى اظهار مى شد که از کوره امتحانات مختلف درآمده و با ایمان راسخ قدم به میدان جهاد گذارده بودند.
به هر حال، روشن است که کسانى که به قیامت ایمان دارند، هرگز مرگ را پایان زندگى نمى دانند، بلکه سرآغاز زندگى برتر مى شمارند، چنین اشخاصى نه تنها از مرگ نمى ترسند، بلکه با شجاعت و شهامت به استقبال آن مى روند.
عواقب شوم انکار معاد
1. ابتلا به انواع آلودگى ها
در آیات گذشته، برخى از آثار مثبت ایمان به معاد و زندگى پس از مرگ در جهات مختلف بیان شد. در این جا به پاره اى از آثار منفى انکار معاد مى پردازیم.
خداوند در آیات 40ـ 46 سوره مدثّر مى فرماید: «هنگامى که بهشتیان نگاهى به دوزخ مى افکنند، و مجرمان را غرق در انواع عذاب ها و شکنجه ها مى بینند، سؤال پرمعنایى از آن ها مى کنند، مى گویند: چه چیز شما را به دوزخ فرستاد؟ دوزخیان فریادشان بلند مى شود و عوامل دوزخى شدن خود را در چهار چیز خلاصه مى کنند: ترک نماز، ترک اطعام مستمندان، همسویى با اهل باطل و سرانجام تکذیب مستمر روز جزا.
این آیات به خوبى نشان مى دهد که یکى از عوامل آلوده شدن به اعمال دوزخى، بلکه عامل اصلى، همان انکار روز جزا است که انسان را به یک موجودى بى بند و بار و فاقد مسؤولیت و تعبّد و تقوا تبدیل مى کند.
بهشتیان سؤال نمى کنند چرا خداوند شما را به دوزخ فرستاد بلکه مى گویند: چه عاملى شما را به دوزخ فرستاد؟ بدین ترتیب، رابطه طبیعى میان «اعتقادات و اعمال ناشایست» با «ورود در جهنم» روشن مى گردد. نکته قابل توجه این که اولین موضوع از این چهار عامل، گسست پیوند با خدا (نماز) و دومى ترک ارتباط با خلق مستضعف (اطعام مسکین) و سومى همسویى با اهل باطل و چهارمى انکار قیامت است.
تکیه بر «یوم الدین» (روز جزا) از میان نام هاى قیامت اشاره به این حقیقت دارد که عامل اصلى حرکت به سوى ایمان و عمل صالح، توجّه به روز جزا بودن روز قیامت است.
2. انکار حق و تکبّر در برابر آن
خداوند در آیه 22 سوره نحل مى فرماید: «کسانى که به آخرت ایمان ندارند دل هایشان حق را انکار مى کند و خودشان سرکشند.»
در چندین آیه از آیات قرآن «استکبار» به عنوان یکى از ویژگى هاى کفار مطرح شده است.40 از این آیات استفاده مى شود که منظور، تکبّر از قبول حق است و در حقیقت بدترین گونه استکبار هم همین نوع است; چرا که تمام راه هاى هدایت را به روى انسان مى بندد و او را در تمام عمر در بدبختى و گناه و بى ایمانى مى گذارد.41
از مجموع آیات مزبور به دست مى آید که از یک سو، ایمان به آخرت سبب بیدارى و آگاهى و تقوا و تهذیب نفس و ترس از گناه و ستم مى گردد و از سوى دیگر، بى ایمانى نسبت به این امر موجب دور ماندن از حقایق و استکبار در برابر حق و غرق شدن در انواع مفاسد و گناهان مى شود و به این ترتیب، تأثیر عمیق و فوق العاده ایمان به معاد در تربیت انسان ها از دیدگاه قرآن مجید کاملا مشخص مى شود.
اکنون که به طور مستقل درباره "دنیا" و "آخرت" مباحثى مطرح شد، وقت این رسیده است که به بررسى رابطه آن دو از دیدگاه اسلام بپردازیم.
رابطه دنیا و آخرت42
از امورى که انسان باید بشناسد تا افعال اختیارى وى شکل مطلوبى پیدا کند، شناختى است که آدمى نسبت به زندگى آینده خود دارد.
آیا زندگى، ویژه همین دنیاست یا پس از این عالم نیز، زندگى دیگرى وجود خواهد داشت؟ این جاست که به مسأله معاد مى رسیم و به این نتیجه که هم با برهان عقلى و هم از راه وحى مى توان عالم آخرت و معاد را ثابت کرد.43
آیا صرف آگاهى از زندگى ابدى انسان، تأثیرى در افعال اختیارى او در این جهان دارد، یا این آگاهى هنگامى مؤثر است که بین این زندگى و زندگى ابدى، رابطه اى برقرار نماییم؟
اعتقاد به زندگى اخروى در صورتى مى تواند نقش خود را در جهت دادن به رفتارهاى فردى و اجتماعى ایفا کند که نوعى رابطه علیت بین فعالیت هاى این جهانى و سعادت و شقاوت آن جهانى پذیرفته شود و دست کم، نعمت ها و عذاب هاى اخروى به عنوان پاداش و کیفر براى رفتارهاى شایسته و ناشایست این جهان، شناخته گردد.44
اکنون سؤال این است که آیا به راستى بین زندگى دنیا و زندگى ابدى رابطه اى وجود دارد؟
برخى از معتقدان به معاد، مى پنداشتند که نظام آخرت نیز، همچون نظام زندگى دنیاست; اگر این جا طلا و نقره اندوختى، در آن سو آن را همراه خود خواهى برد و اگر در این سو فقیر بودى، در آن سو نیز مسکین برخواهى خاست. آنان رابطه میان بهره هاى زندگى دنیا و بهره هاى زندگى آخرت را مستقیم مى دیدند. بى گمان رابطه اى که قرآن نقل مى کند، از این نوع نیست.
برخى نیز به عکس اعتقاد مزبور پنداشته اند هر خوشى در دنیا باعث ناخوشى در آخرت خواهد بود و رنج ها و محرومیت هاى دنیا، موجب سعادت و برخوردارى از آخرت خواهد شد. گویى مى پندارند ما دو زندگى داریم و یک «رزق» و «روزى». اگر از این رزق در دنیا بهره بردیم در آخرت نخواهیم داشت و اگر در دنیا استفاده نکنیم، براى آخرت ذخیره خواهد شد!
واقعیت این است که میان بهره مندى از نعمت هاى دنیوى و بهره مندى از نعمت هاى اخروى، نه تناسب مستقیم وجود دارد و نه تناسب معکوس، بلکه هم نعمت ها و هم بلاهاى دنیا براساس تدبیر حکیمانه الهى بین انسان ها تقسیم شده45 و همه آن ها وسیله آزمایش انسان مى باشد46 و بهره مندى یا محرومیت از نعمت هاى دنیوى، خود به خود نشانه نزدیکى یا دورى از رحمت الهى و موجب سعادت یا شقاوت اخروى نیست.47 فقر و غنا تابع اسباب خاصى است که در این دنیا هم براى مؤمن حاصل مى شود و هم براى کافر و هیچ یک موجب مقبولیت یا مبغوضیّت نزد خدا نمى شود.
قرآن کریم رابطه دنیا و آخرت را در آیات بسیارى بیان فرموده است و آن را میان اعمال اختیارى انسان در دنیا و سعادت و شقاوت او در آخرت مى داند. اگر انسان در دنیا اهل ایمان و عمل صالح باشد، در آخرت سعادتمند خواهد بود، چه در دنیا متنعّم باشد یا مسکین، و به عکس، اگر در دنیا نافرمانى خدا را پیشه کند و بدون ایمان بمیرد، شقاوتمند خواهد شد. به عنوان نمونه، خداوند در آیات 81 و 82 سوره بقره مى فرماید: «آنان که گناه ورزند و گناهانشان آنان را احاطه کند، دوزخى اند و جاودانه در آنند. و آنان که ایمان آورند و کردار نیکو از ایشان سرزند، از دسته بهشتى هایند و در آن جاودانند.»
پاسخ به یک سؤال
از بعضى از آثار دینى چنین به دست مى آید که میان دنیا و آخرت تضاد است; مانند آن که حضرت على(علیه السلام) در نهج البلاغه (حکمت 103) مى فرماید: دنیا و آخرت به منزله مشرق و مغربند، که نزدیکى به هر یک از آن ها، عین دورى از دیگرى است.
حال سؤال این است که چگونه مى توان این تعبیرات را با آنچه که از برخى آیات و روایات استفاده مى شود، که دنیا مزرعه آخرت است48 یا کمک کار خوبى براى آخرت مى باشد49، سازگار دانست؟
پاسخ: اولا از مسلّمات و ضروریات اسلام است که جمع میان دنیا و آخرت از نظر برخوردار شدن از آن دو ممکن است. آنچه ناممکن است جمع میان آن دو از نظر هدف اعلى قرار گرفتن است و این مربوط به دل انسان و دلبستگى هاى اوست. خداوند به انسان دو قلب نداده است: «ما جَعَلَ اللّهُ لِرَجُل مِنْ قلْبَینِ فی جَوْفِهِ»50 با یک دل نمى توان بیش از یک معشوق برگزید. به عبارت دیگر، رابطه دنیا با آخرت را به سه گونه مى توان ترسیم کرد:51
1. رابطه میان برخوردارى از دنیا و برخوردارى از آخرت که به هیچ وجه از نوع تضاد نیست و جمع میان آن دو ممکن است. بهترین دلیل آن، واقع شدن چنین چیزى براى برخى از انبیاى الهى مانند حضرت سلیمان است.
2. رابطه میان هدف قرار دادن دنیا و هدف قرار دادن آخرت، که از نوع تضاد است و جمع میان آن دو محال مى باشد; چرا که خداوند به انسان دو دل نداده است تا بتواند دو معشوق و دو هدف و دو آرمان برگزیند.
3. رابطه میان هدف قرار دادن یکى از این دو با برخوردارى از دیگرى. رابطه در این قسم از نوع تضاد میان ناقص و کامل است که هدف قرار گرفتن ناقص، مستلزم محرومیت از کامل است. اما هدف قرار گرفتن کامل نه تنها مستلزم محرومیت از ناقص نیست، بلکه مستلزم بهره مندى از آن به صورت شایسته و در سطح عالى و انسانى است. به عبارت دیگر، در این جا تضاد یک طرفه است; یعنى میان هدف قرار گرفتن دنیا و برخوردارى از آخرت تضاد است، ولى میان هدف قرار گرفتن آخرت و برخوردارى از دنیا تضاد نیست.
در نهج البلاغه(حکمت 269) با زیباترین شکل به مطلب مزبور اشاره شده است; این که دنیا و آخرت تابع و متبوعند و دنیاگرایى، تابع گرایى و مستلزم محرومیت از آخرت است و آخرت گرایى متبوع گرایى است و خود به خود دنیا را به دنبال خود مى کشد. از آیات 145 تا 148 سوره آل عمران به طور صریح و از آیه 18 و 19 سوره اسرا و آیه 20 سوره شورى به طور اشاره نزدیک به صریح این مطلب کاملا استفاده مى شود.
جمع بندى
از آنچه تاکنون مطرح شد، روشن مى شود که آن چیزى که از دیدگاه اسلام مذموم است نه «وجود فى نفسه دنیا» است; چرا که به فرموده پیامبراکرم(صلى الله علیه وآله)دنیا مزرعه آخرت است و نه «تمایلات و علایق طبیعى و فطرى» انسان نسبت به مظاهر دنیا; زیرا تمام این تمایلات و علایق متوجه هدف ها و غایاتى حکیمانه است.52
چیزى که از نظر اسلام «نبایستنى» است و اسلام در تعلیمات خود مبارزه اى بى امان با آن دارد، «وابستگى» و «رضایت دادن» و «قانع شدن» به دنیا و آن را منتهاى آرزو قرار دادن است، نه «علاقه» و ارتباط داشتن با دنیا.
رابطه انسان و دنیا اگر به صورت وابستگى انسان و طفیلى بودنش درآید، موجب محو و نابودى تمام ارزش هاى عالى انسان مى گردد و پیامدهاى شوم و ناگوارى را هم در جنبه فردى و هم از جنبه اجتماعى در پى دارد.53 ارزش انسان به کمال مطلوب هایى است که جستوجو مى کند. بدیهى است که اگر به عنوان مثال، مطلوبى بالاتر از سیر کردن شکم خودش نداشته باشد و تمام تلاش ها و آرزوهایش در همین حد باشد، ارزشى بیش تر از شکم نخواهد داشت و به فرموده حضرت على(علیه السلام)54 چنین فردى ارزشش با آنچه از شکم خارج مى شود، برابر است.55
از نظر اسلام رابطه انسان و دنیا، از نوع رابطه کشاورز با مزرعه56 و یا سوداگر با بازار تجارت57 و یا عابد با معبد58 است. دنیا از دیدگاه اسلام مدرسه و محل تربیت انسان و جایگاه تکامل او است.59 براساس همین منطق عالى اسلام است که در آیات و روایات از دنیا به عنوان پلى به سوى آخرت60، دار مجاز61 و روز عمل62 و از آخرت به عنوان دار قرار و روز حساب رسى تعبیر شده است که حیات واقعى63 و جاویدان در آن جاست.
و نکته پایانى این که از نظر اسلام میان دنیا و آخرت به لحاظ برخوردارى از آن دو، یا هدف قرار دادن آخرت و برخوردارى از دنیا هیچ گونه تضادى وجود ندارد و چنین نیست که محرومیّت دنیا علّت سعادت آخرت باشد یا به عکس.
قرآن کریم به افرادى نظیر حضرت سلیمان اشاره مى کند که در دنیا بهره هاى فراوانى داشتند و در آخرت هم سعادتمند هستند. همچنین به افرادى اشاره مى کند که در دنیا بدبخت و محروم بوده اند و در آخرت هم عذاب هاى سخت ترى در پیش دارند: «خَسِرَ الدُّنْیا والآخِرَةَ ذلِکَ هُوَ الخُسرانُ المُبین.»(حج: 11)
- پى نوشت ها
1 انفال: 42
2 صافات: 6 / فصلت: 12 / ملک: 5
3 کهف: 46
4 ص: 27 / ابراهیم: 19
5 تین: 1ـ 3 / عادیات: 1و2 / شمس: 1و2 / لیل: 1و2
6 مرتضى مطهرى، بیست گفتار، ص 240
7 گرچه امروزه نظریه فروید در مجموع رد شده است، ولى این قسمت آن هم چنان مورد قبول بسیارى از علماست.
8 روم: 21
9 نجم: 28 و 29
10 یونس: 7 / توبه: 38
11 کهف: 45 / حدید: 20 / یونس: 24
12 یونس: 7
13 نجم: 29و 30
14 رعد: 2
15 مرتضى مطهرى، پیشین، ص 246و 247
16 همان، ص 247و 248
17 همان، ص 247و 248
18 نهج البلاغه، خطبه 32
19 مرتضى مطهرى، پیشین، ص 249
20 قصص: 70
21 نور: 23
22 ر. ک: المعجم البسیط
23 اعراف: 169 / عنکبوت: 64
24 توبه: 38 / ابراهیم: 3
25 یوسف: 109 / نحل: 30 / قصص: 77
26 عنکبوت: 20
27 بقره:114،130،200،201،217،220/آل عمران:22،45،56، 152
28 حسن مصطفوى،التحقیق فى الکلمات القرآن الحکیم،ج1،ص 46
29 کتاب مقدس یهودیان، که عهد عتیق نام دارد، شامل 39 کتاب است که 5 کتاب آن اسفار پنج گانه تورات است و 17 کتاب آن به نام مکتوبات موّرخان نامیده شده. چنان که از نامش پیداست نوشته هایى است از موّرخان درباره ملوک و پادشان و مانند آن و 17 کتاب دیگر که مکتوبات انبیا نامیده مى شود، شرح حال و بیان کلمات قصار و اندرزگونه و مناجات هاى پیامبران است. اما کتاب مقدس مسیحیان (عهد جدید) مجموعاً 27 کتاب است که 4 کتاب آن اناجیل اربعه است، که به وسیله شاگردان مسیح یا شاگردِ شاگردان وى نوشته شده و 22 کتاب نامه هاى پولس و سایر رجال برجسته مسیحیت است که براى مناطق مختلف فرستاده اند. آخرین کتاب مکاشفات یوحنّا است که مکاشفات او را شرح مى دهد.
30 اشعیا; 26: 19، کتاب اول سموئیل; 2:6 و مزامیر داوود; 23: 4ـ6
31 اشاره به براهین عقلى حکمت و عدالت بر ضرورت وجود معاد دارد که برخى آیات نیز به براهین مزبور اشاره دارند. ر.ک.به: استاد محمدتقى مصباح، آموزش عقاید، درس هاى 44و47
32 عن الصادق(علیه السلام): رأسُ کلِّ خطیئة حُبُّ الدُّنیا. میزان الحکمه، محمدى رى شهرى، ج 3، ص 294
33 ناصر مکارم شیرازى، پیام قرآن، ج 5، ص 17و18
34 «قالَ اُنظرنى الى یوم یُبعثون»(اعراف: 14); گفت: مرا تا روزى که (مردم) برانگیخته مى شوند، مهلت ده.
35 ناصر مکارم شیرازى، پیشین، ص 123ـ122
36 فیض کاشانى، محجة البیضاء، ج 8، ص 331
37 ناصر مکارم شیرازى، پیشین، ص 385
38 قیس بن عاصم یکى از اصحاب پیامبر مى گوید: با جماعتى از «بنى تمیم» خدمت پیامبر(صلى الله علیه وآله) رسیدم... عرض کردم اى پیامبر خدا ما را موعظه کن، موعظه اى که از آن بهره مند شویم، زیرا ما جماعتى هستیم که از بیابان ها عبور مى کنیم. پیامبراکرم(صلى الله علیه وآله)فرمود: «اى قیس! با عزت، ذلت است و با حیات مرگ، و با دنیا آخرت. و هر چیزى حساب گرى دارد و هر اجلى کتاب. اى قیس! تو همنشینى خواهى داشت که با تو دفن مى شود در حالى که او زنده است و تو با او دفن مى شوى در حالى که تو مرده اى، و اگر او گرامى باشد، تو را گرامى مى دارد. اگر پست باشد، تو را تسلیم (بدبختى) مى کند. او فقط با تو محشور مى شود، تو نیز فقط با او، تنها از او سؤال مى شوى، پس آن را صالح قرار ده; چرا که اگر صالح باشد، موجب آرامش توست و اگر فاسد باشد، مایه وحشت توست و او عمل توست. (بحارالانوار، ج 7، ص 228)
در روایت دیگر از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم: «هنگامى که میت در قبر گذاشته مى شود، شخصى در برابر او نمایان مى شود و به او مى گوید: اى انسان ما سه چیز بودیم: یکى رزق تو بود که با پایان عمرت قطع شد، و دیگر خانواده ات بودند که تو را گذاشتند و رفتند، و من عمل توأم که با تو مانده ام، ولى من از هر سه براى تو کم ارزش تربودم. (فروغ کافى، ج 3، (کتاب الخبائز)، ص 240،ح14)
39 محمدحسین طباطبائى، تفسیر المیزان، ج 13، ص 406
40 محمدتقى مصباح، معارف قرآن، ص 501ـ512
41 نوح: 7 / منافقین: 5 / جاثیه: 8
42 ناصر مکارم شیرازى، تفسیر نمونه، ج 11، ص 194
43 براى توضیح بیش تر پیرامون براهین عقلى بر ضرورت معاد ر.ک.به: محمدتقى مصباح، آموزش عقاید، درس 44، ص 364ـ366 و براى آشنایى با جایگاه معاد در قرآن نیز ر.ک.به: همان، درس 41، ص 341
44 محمدتقى مصباح، همان، درس 41، ص 340
45 زخرف: 32
46 انفال: 28 / انبیاء: 35 / اعراف: 168
47 محمدتقى مصباح، آموزش عقاید، درص 52، ص 433
48 محمدحسین طباطبائى، تفسیر نمونه، ج 20، ص 395، ذیل آیه 20 سوره شورى
49 عن الباقر(علیه السلام): «نِعمَ العَوْنُ الدُّنیا علَى الآخِرَةِ»(میزان الحکمه، ماده دنیا)
50 احزاب: 4
51 مرتضى مطهرى، سیرى درنهج البلاغه، ص 308 / ص 264
52 مرتضى مطهرى، سیرى درنهج البلاغه، ص 308 / ص 264
53 براى آشنایى بیش تر با پیامدهاى وابستگى مادى و دنیاگرایى، ر.ک. به: «فرهنگ آفتاب»، ج 5، ص 2505
54 من کانت همَتُّه بَطْنَه قیمَتُه مایخرج منه.(میزان الحکمه،ماده«همم»)
55 مرتضى مطهرى، پیشین، ص 275
56 عن النبى:الدنیامزرعة الاخرة.(کنوزالحقائق،مناوى،باب دال)
57 الدنیا...متجر اولیاءالله.(نهج البلاغه، حکمت 131)
58 الدنیا... مسجدُ احبّاء اللّه.(نهج البلاغه، حکمت 131)
59 مرتضى مطهرى، پیشین، ص 267
60 عن المسیح(علیه السلام): إنّما الدّنیا قنطرَةٌ فاعبروها و لا تعمروها.(خصال، ج 1، ص 25)
61 عن على(علیه السلام): أیّها النّاسُ انّما الدنیا دارُ مجار و الآخرةُ دارُ قرار فخذُوا من ممَرّکُم لِمَقَرَّکُم.(نهج البلاغه، خطبه 203)
62 عن على(علیه السلام): وَ اِنَّ الیومَ عملَ و لاحسابَ و غداً حسابُ و لا عملَ. (نهج البلاغه، خطبه42)
63 «و انَّ الدّار الآخرةِ لهِىَ الحیَوانُ لو کانوا یعلمُون».(عنکبوت: 64)
