معرفت

اخلاق و عرفان اسلامى

استاد محمدتقى مصباح

اشاره

در ادامه سلسله مباحث اخلاقى استاد مصباح یزدى، در این شماره نیز شرح بخش دیگرى از خطبه هاى امیرالمؤمنین(علیه السلام)درنهج البلاغهرا به محضر اهل معرفت تقدیم مى داریم:

«قُلوبُهم دَویَّةٌ، وَ صِفاحُهُم نقیَّةٌ. یَمشونَ الخفاء، وَ یَدِبّونَ الضَّراء. وصفهم دواءٌ، و قولُهم شفاءٌ، و فعلُهُم الدّاء العیاءُ. حَسدةُ الرَّخاءِ، و مُؤَکّدوا البلاءِ، و مُقنّطوا الرّجاء. لهم بکلّ طریق صریعٌ، و إلى کُلِّ قلب شفیعٌ، و لکلّ شجْو دوموعٌ. یتقارضونَ الثناء، و یتراقبون الجزاءَ: ان سألوا ألحفوا، و إن عذلوا کشفوا، و إن حکموا اسرفوا. قداعدّوا لکلّ حق باطلا، و لکلّ قائم مائلا، و لکلّ حىٍّ قاتلا، و لکلّ باب مفتاحاً، و لکلّ لیل مصباحاً. یتوصّلون إلى الطمع بالیأس لیقیموا به اسواقهم، و ینفقوا به اعلاقهم. یقولونَ فیُشبّهونَ، و یصفون فیموّهون. قد هوّنواالطریق، و أضلعوا المضیق، فهم لُمةُ الشیطان، و حُمة النّیران: اولئک حزب الشیطان الا انّ حزب الشیطان هم الخاسرون.¹

اوصاف و ویژگى هاى منافقان

امیرالمؤمنین(علیه السلام) در این خطبه، سه ویژگى بارز منافقان را بیان مى فرمایند: اولین ویژگى، خصوصیت شخصیتى آن ها، صرف نظر از ارتباطشان با دیگران است. البته، نفاق اصولا در رابطه با دیگران مطرح مى شود; یعنى منافق در مقابل دیگران به گونه اى رفتار مى کند که در باطن و در خلوت خود آن گونه نیست. براى مثال، منش شخصى فردى که در جامعه نقش منافق را بازى مى کند و نیز ارتباط وى با سایر گروه هاى منافق، متفاوت از برخوردى است که او با مردم عادى دارد. از آن جا که راه هاى باطل مختلف است، گروه هاى منافق با یکدیگر تفاوت دارند. هرچند ممکن است گاهى اوقات با یکدیگر ائتلاف کنند و در ظاهر جبهه اى واحد تشکیل دهند. اما بین خودشان اختلافات بسیارى دارند. بنابراین، گاهى، ارتباط منافقان با خودشان است و گاهى هم ارتباط آنان با غیر منافقان و از جمله با مؤمنان.

حضرت على(علیه السلام) با تأکید بر منش شخصى منافقان مى فرمایند: آن ها ظاهرى آراسته، جذّاب و حق به جانب دارند; اما باطنشان آلوده، متعفّن و بیمار است. یعنى بین ظاهر و باطن آنان تعارض و تضاد وجود دارد. آن ها با توجه به خواسته دیگران و متناسب با موقعیتى که در آن قرار مى گیرند، ظاهر و رفتار خود را تغییر مى دهند. مثلا، در برخورد با مؤمنان سعى مى کنند ظاهر خود را شبیه آنان نمایند تا اولا، مورد توجه و پذیرش قرار بگیرند و ثانیاً، بتوانند در ایشان نفوذ کنند و تأثیرگذار باشند. بنابراین، یکى از ویژگى هاى منافقان، داشتن شخصیتى دوگانه است;یعنى داشتن ظاهرى آراسته، اما باطنى کثیف و آلوده: «قُلوبُهم دویَّة و صفاحُهم نقیَّة.»

حضرت در ادامه مى فرمایند: مشى آن ها، مشى پنهانى و زیرزمینى است، سخنشان شیوا و حاکى از درمان و شفاى دردهاست، اما رفتارشان درد بى درمان است. یعنى على رغم این که ادعا مى کنند مى خواهند مشکلات را رفع، و امور را اصلاح نمایند، اما خودشان منشأ بالاترین مفاسد هستند: «یمشون

الخفاء و یدّبون الضّراء وصفهم دواءٌ و قولُهم شفاءٌ و فعلُهُم الداء العیاء.»

دومین ویژگى منافقان، چگونگى ارتباط آنان با مؤمنان است. منافق همیشه بدخواه مؤمن است; اگر خیر یا رفاهى به مؤمن برسد، حسد برده و ناراحت مى شود و اگر سختى و بلایى متوجه وى شود، خوشحال گشته، مى خواهد آن بلا دایمى باشد. همچنین منافق نومید کننده امیدواران است: «حسدةُ الرَّخاء، و مؤکّدوا البلاء، و مُقنّطوا الرجاء.» منافقان نیز همچون سایر مردم به خدمات دیگر افراد جامعه نیازمندند; اما از آن جا که ظاهر و باطن ایشان با یکدیگر تعارض دارد، سعى مى کنند در برخورد با مؤمنان خود را مؤمن جلوه دهند تا براى رسیدن به اهداف شخصى، اجتماعى و سیاسى از آنان سوء استفاده نمایند.

امیرالمؤمنین در ادامه این خطبه مى فرمایند: منافقان در هر راه، افتاده اى دارند; یعنى مسیر آنان یک راه نیست، از راه هاى مختلف مى روند و در هر مسیر کسانى را مى کوبند و به زمین مى زنند: «لهُم بکلِّ طریق صریع.» اصطلاح «صریع» یعنى کسى که از دست ستمگرى به زمین افتاده باشد; منافقان در هر مسیرى که قرار بگیرند رقیب خودشان را به زمین زده، مورد ظلم و ستم قرار مى دهند. آنان از راه هاى گوناگون به درون دل افراد نفوذ مى کنند: «و إلى کل قلب شفیع.» شگرد و روش آن ها یکسان نیست، بلکه متناسب با موقعیت و شأن اجتماعى افراد و گروه ها، شیوه هاى گوناگونى را به کار مى بندند. به تعبیر دیگر، آنان یک خط مشى و شیوه ثابت و معینى ندارند که با شناخت آن بتوان راه نفوذشان را سد کرد، بلکه براى هر دلى شگردى مخصوص و وسیله اى مناسب دارند. به عنوان مثال، شیوه و شگردى که براى نفوذ در علما و مراجع به کار مى گیرند متفاوت با وسیله اى است که براى بازاریان و کارمندان دارند. آنان براى هر زخم و یا اندوهى اشکى دارند; یعنى توانایى این را دارند که در برابر هر مشکلى که پیش مى آید، براى این که دیگران را بفریبند، دلسوزى کنند و اشک بریزند: «و لِکلّ شجو دموع.»

سومین ویژگى منافقان، چگونگى ارتباط آنان با خودشان، یعنى با سایر گروه هاى منافق است. منافقان ارتباط خود را با سایر گروه هاى منافق بر اساس مورد، موقعیت و منفعت تنظیم مى نمایند; یعنى روابطشان را با دیگران به گونه اى برقرار مى کنند که منافعشان از آن ها تأمین شود. به عنوان مثال، در موضوعى خاص به تعریف و تمجید از گروه دیگرى مى پردازند، به این امید که آنان نیز از ایشان تعریف و حمایت نمایند. آنان مدح و ثنا به یکدیگر قرض مى دهند و منتظر دریافت پاداش از سوى یکدیگر هستند: «یتقارضون الثناء و یتراقبون الجزاء.» اگر مؤمن قربةً الى الله از مؤمن دیگر تعریف مى کند، منافق این کار را به امید دریافت پاداشى مشابه انجام مى دهد. انگیزه و نیت مؤمن از تعریف و تمجیدِ کار خیر دیگران این است که اولا، از صفت ناپسند حسد به دور باشد و ثانیاً، حق شناسى کرده و با این کار خود، دیگران را نیز به انجام آن تشویق نماید تا در نتیجه، کار خیر در جامعه رواج یابد. وقتى انسان از کار خیر دیگران تعریف نماید، هم به وظیفه حق شناسى خود عمل کرده، و هم مبتلا به حسد نمى شود. براى مثال، دانش آموز و یا دانشجویى که از همکلاسى خود به دلیل خوب بیان کردن مباحث درسى تعریف مى کند و ـ مثلا ـ مى گوید: او خیلى بهتر از من مباحث را فهمیده است، دیگر نه تنها زمینه اى براى حسد و کینه در وى پیدا نمى شود، بلکه موجب تقویت حس حق شناسى و تشویق به کار خیر در بین همکلاسى هاى خود نیز مى گردد.

منافق وقتى از کار دیگران تعریف مى کند، نه به این دلیل است که حق شناسى کرده باشد، بلکه در واقع معامله اى انجام داده است تا طرف مقابل نیز به موقع جبران نماید. این نوعى داد و ستد است; او قرض مى دهد تا دیگرى هم به او قرض بدهد. تعبیر زیباى «یتقارضون الثناء» یعنى قرض دادن دو نفر به همدیگر; همان اصطلاح معروف فارسى «نان به یکدیگر قرض دادن» است. اما مؤمنان وقتى کار خیرى انجام مى دهند، مى گویند: «لا نرید منکم جزاءً و لا شکوراً.» (انسان: 9)مؤمن کار خیرى هم که انجام مى دهد انتظار تشکر ندارد.

بنابراین، یکى دیگر از ویژگى هاى منافقان این است که به تعریف و تمجید بى جا از سایر منافقان مى پردازند. منافقان هیچ گاه از مؤمنان تعریف نمى کنند، متقابلا مؤمنان هم هیچ وقت به مدح و ثناى منافقان نمى پردازند. آن کسى که مورد ستایش و تعریف منافق قرار مى گیرد، شخص منافقى است مانند خود او; گروه هاى منافق هستند که به یکدیگر نان قرض مى دهند تا در زمان لازم پشتیبان آن ها باشند.

یکى از نشانه هاى نفاق این است که فرد به بهانه امر به معروف و نهى از منکر، آبروى شخص مسلمانى را بریزد. براى مثال، اگر منافق کار اشتباهى را از مؤمن مشاهده نماید، با یک کلاغ چهل کلاغ کردن آن ـ به اصطلاح ـ از کاهى کوهى درست

مى کند و دلیل کار خود را نیز امر به معروف و نهى از منکر ذکر مى کند; حال آن که امر به معروف و نهى از منکر شرایط و مراتبى دارد. انسان مؤمن وقتى متوجه اشتباه و کار زشت دیگران مى شود، اقدام به تذکر، نصیحت و موعظه مى نماید، اما همه این ها با حفظ شؤون طرف مقابل صورت مى گیرد; یعنى مؤمن به گونه اى امر به معروف و نهى از منکر مى کند که به آبروى شخص لطمه اى وارد نگردد. مؤمن ابتدا سعى مى کند در خفا و حتى به صورتى که شخص متوجه نشود وى از گناهش آگاه است، به نصیحت و موعظه طرف مقابل بپردازد. مسلمان باید رازدار باشد و از کشف سرّ مؤمن خوددارى نماید. انسان براى این که دیگرى را متوجه گناه و اشتباهش نماید، تا حد امکان باید با کلى گویى و ـ مثلا ـ نقل قصّه به این کار مبادرت ورزد تا او خجالت زده نشود; زیرا خجالت دادن مؤمن گناه است و اسلام حفظ احترام مؤمن را واجب مى داند. البته، این رازدارى تا جایى است که خود طرف نیز آن را رعایت نماید; اگر وى ابایى ندارد از این که تجاهر به فسق بکند، آمر به معروف و ناهى از منکر باید به وى بفهماند که از گناهش آگاه است تا بلکه از این طریق از کار زشت خود دست بردارد. منافق اگر سؤال و درخواستى داشته باشد، در آن اصرار مىورزد تا دیگرى را وادار به قبول آن نماید: «إن سألوا الحفوا» منافق به عکس مؤمن، با این که مى تواند اشتباه دیگرى را در خلوت به وى گوشزد نماید، افشاگرى مى کند و به بهانه اصلاح، آبروى طرف را مى ریزد: «و إن عذلوا کشفوا.» منافق بر خلاف حق حکم مى دهد; اگر وى را حَکَم قرار دهند اسراف مى کند: «و إن حکموا اسرفوا.»

حضرت على(علیه السلام) در پایان این خطبه مى فرمایند: «فهُم لُمَةُ الشیطان و حمَة النّیران اولئک حزب الشیطان الا ان حزب الشیطان هم الخاسرون(مجادله: 19)»; منافقان دار و دسته شیطان و شعله افروز فسادها و انحراف ها هستند، آنان پیروان شیطان و از زیانکارانند; یعنى در مقابل مؤمنان که «حزب اللّه» هستند (الا ان حزب الله هم المفلحون)، اینان «حزب الشیطان» مى باشند.

سؤالى که ممکن است در این جا مطرح شود این است که چرا خداوند و یا پیامبر(صلى الله علیه وآله) منافقان را معرفى نکردند؟ در پاسخ باید بگوییم که اولا، حکمت خداوند اقتضا نمى کرد که منافقان را معرفى کند. آفرینش این عالم براى امتحان است. باید زمینه اى باشد تا کسانى بتوانند راه غلط خودشان را ادامه دهند. خداوند در قرآن مردم را به دو دسته تقسیم مى کند: یک دسته آخرت طلب و یک دست دنیاطلب، سپس مى فرماید: ما هم دنیاطلبان را کمک مى کنیم و هم آخرت طلبان را: «من کان یرید العاجلة عجّلنا له فیها ما نشاء لمن نرید ثمّ جعلنا له جهنّم یصلیها مذموماً مدحوراً و من أراد الأخرة و سعى لها سعیها و هو مؤمنٌ فاولئک کان سعیهم مشکورا کلّاً نمدُّ هؤلاء و هؤلاء من عطاء ربّک و ما کان عطاءُ ربّک محظوراً.» (اسراء: 18ـ20)چرا خداوند به دنیاطلبان نیز کمک مى کند؟ زیرا اصلا دنیا براى همین آفریده شده است که انسان ها به هر راهى که مى خواهند بروند تا رشد کنند. اگر راه یک طرفه بود که انسان «خلیفة الله» نمى شد. انسان به عکس ملائکه، قدرت انتخاب دارد تا به هر شکل که مى خواهد به پیش برود; البته این تا جایى است که با حکمت کلّى عالم منافات نداشته باشد. اگر بنا باشد به محض این که کسى منافق شد، خدا جلویش را بگیرد، همه مؤمن مى شدند. از این رو، فى الجمله باید زمینه براى سوء استفاده منافقان هم مهیا باشد.

نکته دیگر این که اگر منافقان معرفى شدند، در بعضى مراحل آن چنان گستاخانه علیه اسلام برنامه ریزى مى کنند که دیگر جایى براى فعالیت مؤمنان باقى نمى ماند. لذا باید یک مقدارى کارهاى منافقان در پرده بماند تا زمینه براى فعالیت مؤمنان فراهم شود.

حکمت دیگر این کار این است که بسیارى از مؤمنان، همان گونه تاریخ نیز اثبات کرده، آن قدر ساده اندیش هستند که اگر ـ براى مثال ـ به آن ها بگوییم فلان شخص منافق است و در دل ایمان ندارد، مى گویند: تو کافر هستى که این گونه سخن مى گویى; او داراى سوابق چنین و چنان است، و... .

بنابراین، مصلحت این است که فقط اوصاف منافقان بیان شود تا هر کس به اندازه هوش و عقل و فراست خود مصادیق منافق را بیابد. در غیر این صورت، اگر به صراحت بگوییم که این ها منافقند، اولا، شاید بسیارى از مردم در زمره آنان قرار بگیرند، ثانیاً، کسى باور نمى کند که آنان منافق باشند و ثالثاً، منافقان گستاخ مى شوند و به هر شکل ممکن جلوى فعالیت مؤمنان را مى گیرند.

نتیجه بحث

مسأله مهم و پیام این خطبه این است که وقتى دانستیم ماهیت منافق یعنى دو چهره بودن شخص (داشتن ظاهرى آراسته و باطنى متعفّن)، دیگر فریب سخنان کسى را که ظاهرى آراسته دارد نخوریم. یعنى به صرف این که کسى قیافه حق به جانبى دارد و تظاهر به اسلام و انقلابى گرى مى کند، مجوّز اعتماد به او نیست; زیرا ممکن است در باطن دشمن ترین افراد باشد. در مسائل اجتماعى نباید به حُسن ظن اکتفا کرد، اصالة الصحه مربوط به مسائل شخصى است. مثلا، اگر پنجاه نفر عادل شهادت دادند که فلان شخص گناهى مرتکب شده است، اما خود فرد گفت که من چنین کارى نکرده ام، باید گفته وى را پذیرفت. اما اگر بخواهیم در جامعه به کسى مسؤولیتى بدهیم، حتى اگر یک نفر عادل هم گفت که او شخص منحرفى است، باید برویم و تحقیق کنیم; این جا نمى توان به اصالة الصحه اکتفا کرد. همین ظاهرهاى فریبنده بودند که در طول تاریخ بدترین بلاها و مصیبت ها را براى مؤمنان و جامعه اسلامى به ارمغان آوردند. ساده اندیشى، سهل انگارى و سطحى نگرى مؤمنان بود که موجب گردید تا این همه بلا، از صدر اسلام و از زمان رحلت پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله)تا به امروز، دامنگیر جهان اسلام شود. اگر ساده اندیشى برخى افراد نبود، چه بسا خون سیدالشهدا هم ریخته نمى شد.

مطلب دیگر این که انسان حق ندارد به صرف این که گمان بدى نسبت به کسى پیدا کرده است، بى جهت از او غیبت کند. انسان حتى حق ندارد گمان بد هم درباره مسلمان ببرد، اما آن جایى که پاى مصالح اجتماعى در میان است و ـ مثلا ـ قرار است فرد ناصالحى مسؤولیت مهمى را عهده دار شود، نه تنها غیبت حرام نیست، بلکه واجب نیز هست. در کتاب هاى فقهى و اخلاقى به این نکته تصریح شده که از جمله موارد وجوب غیبت، زمانى است که فردى فاقد صلاحیت قصد دارد زمام امور مسلمانان را به دست بگیرد. در این گونه موارد باید افشاگرى کرد و عدم صلاحیت چنین فردى را به مردم گوشزد نمود; چرا که در غیر این صورت به اسلام و مصالح مسلمانان خیانت مى شود. اگر راه جلوگیرى از فساد شخصى، منحصر به غیبت باشد، غیبت از او واجب است. یکى از جاهایى که غیبت احتمال وجوب دارد، آن جایى است که نهى از منکر جز از راه غیبت ممکن نباشد. مثلا، در محله اى که شخص فاسدى براى ناموس مردم مزاحمت ایجاد مى کند و مفاسد دیگرى نیز دارد، اگر بدانیم که تنها در صورت غیبت از او، دست از کارش برمى دارد، غیبت واجب خواهد بود.

بنابراین، اگر ما مشاهده نمودیم که شخص فاسدى مى خواهد زمام امور مسلمانان را به دست بگیرد، براى جلوگیرى از تحقق آن، واجب است که غیبت نماییم. حضرت سیدالشهدا نیز چنین کردند; ایشان در پاسخ به معاویه، که از ولایتعهدى یزید پس از خود سخن مى گفت، فرمودند: آیا مى خواهى یزید شرابخوار و سگباز را ولیعهد خود قرار دهى؟ معاویه گفت: او درباره شما این گونه سخن نمى گوید، شما چرا غیبت او را مى کنید؟ این از نشانه هاى نفاق است! معاویه مى خواست براى امام مسأله بگوید! حال آن که اولا، غیبت مؤمن حرام است نه غیبت کافر، و ثانیاً، غیبت استثنائاتى دارد که در برخى از موارد نه تنها جایز، بلکه واجب مى شود. این که برخى از افراد با علم به فسق و فجور شخصى، مى گویند: پشت سر آقا حرف نزنید! از جمله مقدس بازى هایى است که به دین و مصالح مسلمانان لطمه مى زند. همان اسلامى که مى گوید روزه گرفتن ماه رمضان واجب است، مى گوید اگر براى بدن شما ضرر دارد، حرام است. همان اسلامى که مى گوید غیبت حرام است، مى گوید اگر غیبت نکردن موجب به وجود آمدن فساد در جامعه اسلامى شود، غیبت واجب مى شود. ما نباید فریب بعضى از مقدس بازى ها را بخوریم; این هم یکى از وسایل فریب دادن است. کسانى هستند که به مقدس ترین مقدسات عالم توهین مى کنند، اما وقتى صحبت از طرفداران خودشان مى شود، مى گویند: غیبت نکنید! بزرگ ترین خیانت ها را نسبت به ارزش هاى اسلامى انجام مى دهند، اما آن جایى که خطرى متوجه خودشان مى شود، مى گویند غیبت مؤمن نکنید.

بزرگ ترین دشمن جامعه اسلامى ما، در درون جامعه است; یعنى کسانى که در قیافه مؤمن و احیاناً در لباس روحانیت، در ظاهر، خود را طرفدار اسلام، نظام، قانون اساسى و ولایت فقیه معرفى مى کنند، اما در باطن تیشه به ریشه اسلام و انقلاب مى زنند. هر جا دستشان برسد بزرگ ترین ضربه را به ولایت فقیه مى زنند، در محافل خصوصى شان صریحاً مى گویند: مشکل ما اسلام است، تا اسلام هست ما نمى توانیم دمکراسى را در مملکت پیاده کنیم! آیا چنین افرادى را باید مسلمان واقعى دانست؟ آیا کسى که مى گوید: علیه خدا هم مى توان شعار داد و تظاهرات کرد، ایمان واقعى دارد؟ تازه این ها چیزهایى است که بر زبان جارى مى سازند، و گرنه آنچه در دل دارند بسیار بزرگ تر از این هاست: «قد بدت البغضاء من افواههم و ما تخفى صدورهم اکبر.»(آل عمران: 118)

بنابراین، درسى که ما باید بگیریم این است که براى دین خود و بقاى انقلاب و ارزش هاى آن بیش تر احساس مسؤولیت نماییم; چرا که این ارزش ها راحت به دست نیامده اند. پشتوانه این انقلاب خون سیدالشهداست، پاسدارى از این ارزش ها، یعنى پاسدارى از خون سیدالشهداء(علیه السلام).

• پى نوشت

1. نهج البلاغه، خطبه 194.