روش شناسی فلسفه سیاسی

سیدمهدی سیدیان

چکیده

روش شناسی فلسفه سیاسی را می توان از روش شناسی در فلسفه سیاسی متمایز دانست; بدین معنا که روش شناسی فلسفه سیاسی مبتنی بر اصول و پیش فرض هایی است که ویژگی و خصلت مباحث فلسفه سیاسی آنها را می طلبد. اما روش شناسی در فلسفه سیاسی به مباحث مطرح شده ـ و گاهی پنهان و مطرح نشده ـ در متون کلاسیک و معاصر فیلسوفان سیاسی مربوط می شود. این نوشتار، ابتدا به تعریف و تبیین «فلسفه سیاسی» می پردازد و پس از آن به بحث اصلی (روش شناسی فلسفه سیاسی) خواهد پرداخت و در پایان، به روش شناسی فلسفه سیاسی اسلامی نیز اشاره می نماید.

فلسفه سیاسی چیست؟

تعریف و تبیین دقیق مفاهیمی همچون سیاست، علم سیاست، فن مدیریت سیاسی، اندیشه سیاسی، ایدئولوژی سیاسی، مکتب سیاسی، تفکر سیاسی، نظریه یا نظریه سیاسی، فرهنگ سیاسی، تحلیل سیاسی، فقه سیاسی، کلام سیاسی، فلسفه سیاست، فلسفه سیاسی و بسی مفاهیمی دیگر از این دست، نیازمند تحقیقی جامع و مستقل و مجال بیشتری است و پرداختن به تفاوت یا تشابه ماهوی این واژگان، به موشکافی دقیق علمی و پژوهشی منسجم نیاز دارد. شناخت دقیق مفهوم و گستره «فلسفه سیاسی» نیازمند بررسی و تبیین ماهوی و وجودی مقسم ها، قسیم ها و قسم های فلسفه سیاسی است. لاجرم پرداختن به چنین کاری، بسیار گسترده تر از هدف این نوشتار کوتاه است. اگر «فلسفه» تلاش برای کسب معرفت جهان شمول و بحث از احوال کلی وجود باشد، پس ثمره فلسفه خواندن و فیلسوفانه اندیشیدن جامع نگری در درک و فهم خواهد بود. «فلسفه چون با کلیات و ارزش ها و احکام کلی سر و کار دارد، می تواند بصیرت کلی به انسان بدهد و وسعت مشرب و انشراح صدر بیاورد; زیرا با پرداختن به فلسفه، ذهن جزئی نگر و روزمرّه گرا در آفاق گسترده تر سیر می کند.»¹

اگر «سیاست» هم بحث از «دولت»، «قدرت» و نظام تدبیرکننده جامعه باشد، هرگونه بیانی که به ماهیت قدرت و ساختار سیاسی حکومت بپردازد، در واقع در زمره مباحث سیاست خواهد بود. پس سیاست و بحث سیاسی دامنه ای بسیار وسیع را دربر می گیرد; چرا که قدرت و حکومت تا اقصا نقاط وجود جامعه بشری گسترش دارد. معرفت سیاسی، اقتصاد سیاسی، تاریخ سیاسی، حقوق سیاسی، مدیریت سیاسی، جامعه شناسی سیاسی و ده ها حوزه دیگر تنها روایتگر بخشی از دامنه گسترده سیاست است.

اما فلسفه سیاسی چیست؟

الف. آسان ترین و غیر بحث انگیزترین راهِ تعریفِ «فلسفه سیاسی» آن است که بگوییم: فلسفه سیاسی همان چیزی است که موضوع مشترک یک سلسله کتاب های مشهور مثل جمهوریت افلاطون، سیاست ارسطو، شهریار ماکیاول، لویاتان هابز، رساله هایی درباره حکومت مدنی لاک، قرارداد اجتماعی روسو، فلسفه حق هگل، مانیفست کمونیست و رساله در باب آزادی استوارت میل است.²

ب. «فلسفه سیاسی» شاخه ای از فلسفه است که کلمه «فلسفه» بیانگرِ روش بحث از مقوله سیاست است; روشی که هم فراگیر است و هم به ریشه مسئله توجه دارد. از این رو، معرفت به اصول سیاسی را «فلسفه سیاسی» گویند. به عبارت دیگر، «فلسفه سیاسی» کوششی است برای فهم ماهیت امور سیاسی. موضوع فلسفه سیاسی با غایت عمل سیاسی یکسان است. فلسفه سیاسی کوششی است برای نشاندن معرفت به ماهیت امور سیاسی به جای گمان درباره آنها.³

ج. «فلسفه سیاسی» یعنی: تفکر منظّم درباره ماهیت، هدف ها، ساختار و قدرت دولت از یک سو، برای فهم و شناخت واقعی دولت، و از سوی دیگر، برای حفظ و یا تغییر آن پس فعالیتی فکری و ذهنی است که با هدف پرداختن به مسائل و دشواری های اجتماعی و سیاسی و حل و رفع آنها صورت می گیرد.⁴

د. «فلسفه سیاسی» یعنی: صورت خاصی از اندیشه سیاسی، متفکری که همّ خود را صرف فلسفه سیاسی می کند اولا، به قصد کشف حقایق حاکم بر سیاست، به تأمّل می نشیند. ثانیاً، حیات سیاسی را صورتی از حیات فلسفی می داند. و بالاخره اینکه فلسفه سیاسی در پی کشف حقیقت است.⁵

هـ. «فلسفه سیاسی» بازتاب رخدادهای اجتماعی ـ سیاسی است که کوشیده آنها را تبیین، توجیه و تفسیر کند و تغییر دهد و به دشورای ها و معضلات ویژه هر دوره پاسخ دهد یا برای آنها راه حل بیابد. رشد و گسترش فلسفه سیاسی به عنوان نتیجه رخدادهای سیاسی ـ اجتماعی و بازتاب آنها در ذهنِ پر پندار متفکران، دانایان و دارندگان قوّه تصور قوی است. تصویرهای گوناگون در زمان های متفاوت از جهان خارج، فلسفه های سیاسی گوناگونی به بار می آورد.⁶

و. اصول حاکم بر سیاست را در فلسفه سیاسی می آورند. به عبارت دیگر، تلاش برای کشف زندگی سیاسی را «فلسفه سیاسی» گویند; مسائلی همچون ضرورت حکومت، ویژگی های حاکم، بهترین الگوی حکومت، ارتباط مردم و حاکم، عدالت، آزادی، برابری، حق جویی و فضلیت خواهی مسائل «فلسفه سیاسی» است. فلسفه سیاسی هر جامعه مبتنی بر نظام ارزشی آن است. فلسفه سیاسی توجیه کننده نظام سیاسی و مبنای حقّانیت هر نظام سیاسی است. فلسفه سیاسی متکفّل توجیه نظام سیاسی و اقناع افکار شهروندان است.⁷

ز. فلسفه سیاسی را باید با هستی شناسی آغاز کرد تا هستی قدرت و حکومت در ارتباط با هستی های دیگر مورد بررسی قرار گیرد. سؤال های اساسی در فلسفه سیاسی عبارتند از اینکه:

ـ آیا حکومت وجود دارد؟

ـ اساساً حکومت چیست؟

ـ علت وجود حکومت چیست؟

ـ قلمرو حکومت تا کجاست؟

ـ استقرار و استمرار حکومت به چیست؟

ـ انواع حکومت ها کدامند؟⁸

پس «فلسفه سیاسی» یعنی: سیاست از چشم اندازی فلسفی. به طور کلی، می توان فلسفه سیاسی را نگاهی فیلسوفانه به سیاست دانست که در صدد مکان یابی سیاست در نظام وجودی خلقت است. اساساً پرسش ها در علم سیاست بر دو گونه اند: سؤالات روزمرّه و گذرا که با توجه به زمان و مکان و اوضاع و شرایط خاص، پاسخی متفاوت می یابد و سؤالات پایدار که همواره در میان ملل و در ادوار گوناگون تاریخ فکر و اندیشه، مطرح بوده است. فلسفه سیاسی در صدد پاسخ به سوالات همیشگی، بنیادین و پایدار علم سیاست است.

آیا فلسفه سیاسی رشته ای جدا و مجزّای از فلسفه است؟ یا اینکه در قالب فلسفه به بحث های اجتماعی و مسائل بنیادین سیاست هم پرداخته می شود؟ چنین به نظر می رسد که اینک پس از گذشت 24 قرن از تألیف کتاب جمهور افلاطون، می توان از مباحث و مسائل فلسفه سیاسی به طور مجزّا و جداگانه و تحت عنوان کلی «فلسفه سیاسی» یاد کرد، بخصوص با ورود اسلام به دنیای فلسفه سیاسی و آثار گران سنگی که از فارابی، ابوالحسن عامری، خواجه نصیرالدین طوسی، ابن سینا و صدرالدین شیرازی و دیگر بزرگانِ اندیشمند به جای مانده که هر یک در غنای هر چه بیشتر این مباحث سهم بسزایی داشته اند.

به هر حال، امروزه در محافل علمی و در میان اندیشمندان علوم اجتماعی و به طور کلی، در میان فلاسفه سیاسی، بحث از اندیشه های بنیادین سیاسی به طور متمرکز و مستقل مورد بررسی علمی و عقلی قرار می گیرد. باید متذکر شد که محصول تلاش فکری برخی از اندیشمندان سیاسی در قالبی جامعه شناسانه یا اخلاق محور و به عبارت دیگر، هنجارگرا انجام و ارائه شده است. این سخن بدان معنا نیست که مباحث چنین دیدگاه هایی ضد عقل یا غیرمفید است، بلکه نکته بحث ما در توجه دادن به طرز تلقّی آنها از سیاست و توجه کردن به نقطه عزیمت آنها در این گونه مباحث است. فلسفه سیاسی پرداختن به «بنیاد»هاست تا «نمود»ها و «بود»ها. آنچه هست، نمودی است از آنچه باید باشد. در درون فلسفه سیاسی، نوعی نگاه آینده نگر هم وجود دارد. پس باید «بودها» را پلی برای رسیدن به بایسته ها قرار داد.

ویژگی لازم فیلسوف سیاسی آن است که به توصیف جامعه آرمانی خود هم بپردازد. در این زمینه در فلسفه سیاسی، ابتدا باید به نقش انسان در سیاست پرداخته شود. به عبارت دیگر، باید جایگاه انسان در سیاست ـ به طور عام ـ مشخص شود. به تعبیر دیگر، از یک سو، «انسان سیاسی» تعریف و تبیین شود، و از سوی دیگر، معرفت شناسی انسان در ارتباط با امور و مباحث سیاسی روشن گردد. اینکه اندیشه در باب سیاست، امری کاملا انسانی است و انسان بدون در نظر گرفتن هرگونه عامل دیگر، مانند عامل ماورایی، می تواند تدبیر سیاسی بیندیشد و دست به ابداع سیاسی بزند، یا اینکه عامل ماورا در تلقّی عام، و «وحی» و پیوند با آن، در تلقّی اسلامی و ادیان توحیدی و ابراهیمی، می تواند روزنه ای معرفت بخش به سوی حقیقت در امور سیاسی باشد، باید در روش شناسی فلسفه سیاسی مورد تأمّل و مدّاقه نظری قرار گیرد.

این مقاله بیشتر به دنبال پی گیری سیاست از چشم اندازی فلسفی است، به عنوان اصیل ترین خاستگاه آن. «فلسفه» به یک معنای وسیع و مجازی، عبارت است از: عبور از نگاه جزئی نگر و واقعگرا به یک دیدگاه کلی نگر و حقیقتگرا. «فلسفه» یعنی: بحث از وجود و احکام کلی آن; یعنی: بحث کردن از کلیات و مباحثی که در هیچ یک از علوم به طور مستقل از آن بحث نمی شود. اما از آن احکام و مباحث کلی به عنوان کلی و به عبارتی، کبرای قضایای منطقی و برهانی استفاده می شود; مثلا، بحث «علت و معلول» یا مبحث «احکام وجود» از آن حیث که وجود دارد ـ نه اینکه موجود است ـ از جمله مواردی است که می توان از آن یاد کرد.

آیا حکومت لازم است یا باید جامعه را به حال خود وا گذاشت تا خود به خود به سامان برسد و امور آن با تکیه بر قداست و پاکی طینت انسان ها تدبیر شود؟ این پرسش یک پرسش اساسی و بنیادین است که پاسخ آن از وجود یا عدمِ چیزی بحث می کند که در پیوند با کل اجتماع، هدف خلقت، نظام هستی و عالم ماورای طبیعت است. این مبحث و مباحثی همچون معرفت شناسی سیاسی انسان، مدنی بالطبع بودن یا غیرمدنی بودن انسان، ابتدا و آغاز اجتماع سیاسی، بهترین حکومت، ویژگی های حاکم، انواع حکومت، جایگاه مردم در سیاست، دین و امور ماورای طبیعی در سیاست، غایت سیاسی و ده ها مبحث ریشه ای دیگر از جمله مباحث مطرح در وادی فلسفه سیاسی است.

به ویژه، فلسفه سیاسی یافتن پاسخ برای پرسش هایی است که به مرور زمان و تغییر حکومت ها هرگز کهنه نمی شود و دچار روزمرّه گی نمی گردد; مثلا، ضرورت حکومت، رابطه مردم و حاکم، هدف و غایت سیاست، انواع حکومت، حق و تکلیف در سیاست، آزادی، عدالت و فضیلت از جمله مسائلی است که فلسفه سیاسی متکفّل پرداخن به آنهاست. برای پاسخ به چنین سؤالاتی، مکاتب گوناگونی پدید آمده است; مکاتبی همچون آنارشیسم، پارلمانتیسم، لیبرالیسم، کمونیسم، سوسیالیسم و صدها مکتب دیگر که بر اساس نگاه فلسفی خود به انسان، جهان و سیاست به وجود آمده است.

خلاصه اینکه کارکرد فلسفه سیاسی این است که «نه فقط درباره آنچه هست فکر کند، بلکه در باب آنچه باید باشد هم تفکر نماید. ادعای تفکیک فلسفه از فلسفه سیاسی می تواند از روی خود پسندی باشد، اما برخی می گویند: فلسفه سیاست را از آنجایی باید شروع کرد که ممیّز آن از یک علم دیگر یعنی فلسفه اخلاق باشد، اما مگر کشیدن مرزهای فلسفه اخلاق آسان تر از ترسیم سرحدّات فلسفه سیاست است. به هر تقدیر، کسانی که می خواهند خطر کنند و در آب های متلاطم فلسفه سیاست کشتی برانند باید به این واقعیت تن در دهند که نه نقشه جغرافیا دارند و نه قطب نما.»⁹

روش و روش شناسی

مسئله شناخت روش فلسفه سیاسی مهم ترین کار، پیش از ورود به این عرصه از معرفت سیاسی است و در همین گام نخست، باید به بررسی و کاوش در باب «تفاوت روش»¹⁰ و «روش شناسی»¹¹ پرداخت:

الف. «روش» یعنی رویه¹² یا فرایندی که با فنون و ابزارهایی سر و کار دارد که در روند تحقیق و برای بررسی، آزمایش و ارزشیابی نظریه به کار می رود. اما «روش شناسی» از روش ها، رویه ها، مفاهیم، قواعد و عناصر دیگری تشکیل می شود که برای آزمایش نظریه ها، هدایت روند تحقیق و یافتن راه حل هایی برای مسائل جهان واقعی به کار می رود. روش شناسی نشانگر شیوه خاصِ نگریستن، سازمان دادن و شکل بخشیدن به تحقیق است.¹³

ب. موضوع روش شناسی «روش ها»ست و بدین روی، از نظر معرفت شناختی، رتبه روش شناسی یک مرتبه بالاتر از موضوع خود است. روش شناسی به مطالعه روش های علوم، مقایسه و یافتن محدودیت ها و نقاط ضعف و قوّت آنها می پردازد.¹⁴

ج. «روش» به معنای به کار بستن منظّم و مو به موی دستورالعمل های مشخص نیست، «روش» مجموع ساده فنونی نیست که باید آن را همان گونه که هست به کار برد، بلکه منظور از «روش» بینش کلی ذهنی است که در مورد هر کار تحقیقی باید آن را از نو ابداع کرد. اما اشتغال روش شناسانه توجه را از مسائل جوهری به مسائل روش شناختی معطوف می کند، به گونه ای که ما همیشه در حال تکمیل روش های چگونگی انجام کارها هستیم، بی آنکه حتی به طور ناقص آن را انجام دهیم.

د. روش پژوهش و جستار در اندیشه های سیاسی، ابزار تفکر منطقی درباره مسائل و متفکران سیاسی را فراهم می آورد. از تعاریف مزبور، به دست می آید که روش تحقیق به عنوان یک فن، با روش شناسی، که موضوع دقیق تری است، تفاوت دارد. روش شناسی بر پایه مکاتب، دیدگاه ها و جهان بینی های گوناگون دارای تنوّع است. یک نکته لازم برای یادآوری این است که اساساً تنوّع روش ها در فلسفه سیاسی، وابستگی کاملی با بنیان های فکری هر مکتب یا اندیشمند صاحب آن روش دارد. از این رو، از هواداران نسبیتِ در مفاهیم و سوژه محوران نمی توان جز روشی «تفسیری» و «هرمنوتیکی» توقّع داشت. البته روش های زیادی در باب مطالعه در علوم اجتماعی و علوم انسانی یا علوم رفتاری مطرح است که به نظر می رسد باید این تعدّد و تنوّع روشی را به چند روش عمده، که گاه دو یا سه روش بیشتر نیست. احاله کرد.

اصولا «روش های مادر» در تمام تحقیقات علمی را می توان به دو روش تقسیم کرد; چنان که افلاطون، «مادر انواع حکومت ها» را نظام «پادشاهی» و «دموکراسی» می دانست و سایر شعب حکومت را همگی از این دو، منشعب می دانست. بنابراین، انواع روش ها را می توان منشعب از دو روش «عقلی» و «تجربی» دانست. پیش از این، اساساً دو روش عمده وجود داشت: روش «نقلی»، روش «عقلی». «روش تجربی» را به عنوان یک رویکرد متأخّر، باید در کنار دو روش دیگر قرار دهیم. اما با پیدایش مکاتب فلسفی جدید و رواج تشکیک در مبانی روش عقلی و به دنبال آن، گسترش نوعی هرج و مرج در اصول موضوعه فکر و اندیشه، روش های متعدّد دیگری در کنار و یا بر خرابه های روش عقلی سر برآوردند، هرچند روش های هرمنوتیکی و مباحث مطرح شده در این مباحث کاملا جدید است; زیرا به عبارتی، می توان آنها را برآمده از سرخوردگی از روش های تجربی از یک سو، و واکنش نسبت به اعتبار عقل ابزاری مدرنیته از سوی دیگر، دانست.

روش شناسی فلسفه سیاسی

به دلیل آنکه فلسفه سیاسی دارای مباحث ویژه و خاصی است که در دیگر عرصه های علوم مورد بررسی قرار نمی گیرد، پس می توان ادعا کرد که پرداختن به چنین مسائل و مباحثی با روش خاص خود همراه است. اگر میان روش و روش شناسی تفاوت قایل باشیم ـ که حق هم همین است ـ باید بگوییم: روش فلسفه سیاسی مبتنی بر برهان های عقلی و استدلال های منطقی است; یعنی از یک سلسله گزاره های غیرقابل تردید شروع می شود و به دستورهای عملی برای تأمین زندگی سیاسی افراد در جامعه ختم می گردد. میان این دو سر طیف، یعنی اصول بدیهی اولیه تا احکام و قوانین کاربردی، و یا دست کم ترسیم اصول حاکم بر قوانین اجرایی، انبوهی از مسائل قرار دارد که فلسفه سیاسی با روش خاص خود ـ یعنی روش برهان و استدلال ـ متکفّل پرداختن به آنهاست.

فلسفه سیاسی دارای یک مبنای اساسی است: درصدد است تا از چشم اندازی عقلی به مباحث بنیادین سیاست بپردازد. فلسفه سیاسی در صدد است تا با روش قیاس برهانی، به بررسی مسائل سیاسی بپردازد. به طور حتم، در این روش، از «نقل» استفاده نخواهد شد. باید یادآوری کرد که آنچه روش علم سیاست یا اندیشه سیاسی است بسیار متفاوت با چیزی است که روش فلسفه سیاسی به شمار می آید. در این بین، یکی از شایع ترین روش ها برای بررسی روش شناسی فلسفه سیاسی این است که به دیدگاه ها و به طور کلی، فلسفه سیاسی فیلسوفان و اندیشمندان سیاسی مراجعه کنیم. در این زمینه، دست کم می توان آنها را در مقاطع زمانی مشخّص، که هر دوره و مقطع از دوره قبل و بعد از آن با ویژگی های منحصر به فردی متمایز است، دسته بندی کرد و سپس به ارائه روش خاص هر فیلسوف سیاسی در درون دوره ویژه خود پرداخت و تفاوت دیدگاه او را با هم قطارانش وی در درون یک دوره خاص دیگر و در سطحی بالاتر و تفاوت هر مقطع و دوره را با مقاطع و دوره های قبل و بعد از آن بیان نمود.

این کار فقط به توصیف روش های مورد کاربرد فیلسوفان سیاسی گذشته و معاصر نظر دارد و صرفاً می تواند با تحلیل و یا نقد روش های آنان همراه باشد. هرچند همین مقدار هم می تواند کار سترگی باشد، اما شیوه بهتر، که این نوشتار آن را دنبال می کند، آن است که به طور جداگانه و با لحاظ کردن ضوابط و اصول حاکم بر فلسفه سیاسی، که از جمله مهم ترین آنها روش «عقلی» است، به تدوین روش شناسی فلسفه سیاسی بپردازیم. اساساً برخی بر این باورند که هیچ روش ثابتی وجود ندارد و ما دایم در حال تکمیل روش های گذشته و یا حتی در حال ابداع روش های نوین برای اندیشهورزی هستیم. این بدان معناست که توجه به روش شناسی نباید ما را از اصل هدف، که همان تعقّل و اندیشه پیش برنده است، غافل نماید.

به هر روی، اشتغال روش شناسانه توجه ما را از مسائل جوهری به مسائل روش شناختی معطوف می کند، به گونه ای که همواره در حال تکمیل روش های چگونگی انجام کارها هستیم، بی آنکه حتی به طور ناقص، آن را انجام دهیم. بنابراین، دریافت یگانه ای از روش علمی پذیرفتنی نیست و در واقع، چیزی به نام «روش علمی خاص» وجود ندارد. تنوّع روش ها یکی از زمینه های پیشبرد خلّاقیت و نوآوری است که غالباً با مخالفت منطق دانان و روش شناسان ارتدکس مواجه می شود. روش شناسی همیشه با این خطر رو به روست که برای پیشبرد علم، تنها به بینش خاص خود بسنده کند و از تنوّع سازوکارهای تولید علم غفلت ورزد. «روش» به معنای به کار بستن منظّم و مو به موی دستورالعمل های مشخص نیست. «روش» مجموع ساده فنونی نیست که باید آن را همان طور که هست به کار برد، بلکه منظور از «روش» بینش کلی ذهنی است که در مورد هر کار تحقیقی باید آن را از نو ابداع کرد. در روش تحقیق، بر فرایندهایی همچون مفهوم سازی به منزله فرایندی جوهری و مبتنی بر تخیّل خلّاق تأکید نمی شود. ارزش واقعی یک مفهوم در توانایی اکتشافی آن، یعنی در کمکی است که به ما در کشف و در فهمیدن می کند. این کارکرد اکتشافی به سادگی، از روش های قیاسی و استقرایی مفهوم سازی حاصل نمی شود و باید به دنبال شیوه های خلّاق مفهوم سازی بود.¹⁵

البته باید یادآور شد: همان قدر که تنوّع و ابداع می تواند ما را به خلّاقیت و شکوفایی وادارد، می تواند ما را گرفتار نسبیت در روش نماید و یا از هدف اساسی خود، گامی به قهقرا ببرد. اساساً تنوّع و ابتکار در روش شناسی نمی تواند به معنای التقاط یا نسبیت تفسیر شود. تأکید پی در پی ما بر این نکته متمرکز است که هر روشی مبتنی بر مبانی نانوشته یا ناگفته ای است که بدون توجه به آنها، نمی توان حتی خود روش را شناخت. به هر حال، شاید بتوان ابتکاری به خرج داد و به روش شناسی بدیعی در فلسفه سیاسی دست یافت. نویسنده بر این باور است که با وجود آنکه تلاش متفکران و فیلسوفان سیاسی در هر عصر و دوره و در تمام مقاطع زمانی و از لحظه ای که اندیشه و فلسفه سیاسی مکتوب به دست افلاطون در قالب 34 رساله به ثبت رسیده، درخور اعتنا و شایسته تقدیر است و اساساً هر اندیشمندی در خطی ممتد از اندیشه جای می گیرد که درصدد تکمیل و پویایی اندیشه و احتمالا برطرف کردن نواقص و اصلاح معایب آن است. اما باید دانست که ورای اندیشه اندیشمندان و جدا از فلسفه فیلسوفان سیاسی، می توان به برخی تعریف ها از موضوعات و تبیین هایی از مسائل و وجودِ مسائلی بدیهی و مشخص و پاسخ های احتمالی چشم دوخت که در عرصه فلسفه سیاسی، روش پرداختن به موضوعات و مسائل و رسیدن به نتیجه مطلوب و درخور، می تواند به عنوان روش فلسفه سیاسی شناسایی شود. هموار چنین نیست که به دنبال بحران ها، راه حل های علمی و اندیشه ای هم به وجود آید، زیرا در برخی مواقع، ابداع و ابتکار اندیشمند به طرح پرسشی می انجامد که واقعیت بیرونی ندارد و در پی آن، راه حلی مطمئنی هم برای آن طلب می شود. پس اندیشه هرچند در مواقع بحران، جلوه بیشتری دارد و با کنجکاوی بی قرارانه به حل معضل دست می زند، اما این تنها مبنای خلق اندیشه و فکر نیست، بلکه ذهن خلّاق و اندیشه وقّاد یک دانشمند، اندیشمند و متفکر بی باک به خلق نظریه و تفکر منجر می شود.

روش فلسفه سیاسی شاید انطباق هایی با روش فیلسوفان سیاسی داشته باشد، اما هرگز در چارچوب نظری و کیهان شناسی و به طور کلی، وجودشناسی خاصی نمی گنجد. اگر ما دست به تعریف بزنیم، اگر ما انسان شناسی، جهان شناسی و معرفت شناسی انسان را مورد مداقّه قرار دهیم و به مبنایی دست یابیم درباره فلسفه سیاسی هم به روش و بینشی معتقد خواهیم شد که گاه ممکن است انطباق هایی با فلسفه سیاسی اندیشمندان و فیلسوفان سیاسی مشخصی داشته باشد، اما به هر حال، به عنوان روش شناسی در فلسفه سیاسی ـ به طور عام ـ قابل شناسایی خواهد بود.

پس ابتدا لازم است در قالب اصول موضوعه ای که نیازمند تبیین و توضیح تفصیلی چندانی نیستند، مباحث ابتدایی و مبنایی خود را مطرح سازیم. البته باید متذکر شد که ورود به این مبحث از باب فلسفه سیاسی به طور عام است که در ضمن، می توان به فلسفه سیاسی ـ اسلامی و روش ویژه آن هم اشاره کرد; شبیه کاری که فارابی انجام داد. پس اصول موضوعه یک فیلسوف سیاسی برای بحث از روش در فلسفه سیاسی، به انسان شناسی، معرفت شناسی، جهان بینی و کیهان شناسی وی و باور و معرفت و نگاه او به عالم ماورای طبیعت و به طور خاص، وحی و خداوند بستگی دارد. می توان بحث از روش در فلسفه سیاسی را معطوف به شیوه بحث در فلسفه به طور عام دانست البته می توان مدعی شد که فلسفه سیاسی به نوبه خود، حیات و پویایی جداگانه ای دارد و دارای چارچوب نظری منسجمی در موضوع جهان، انسان و غایات او از چشم اندازی فلسفی و سیاسی است.

اصول موضوعه فلسفه سیاسی

بیان تفصیلی در باب اصول موضوعه فلسفه سیاسی نیازمند تدوین کتاب یا دست کم، مقاله ای جداگانه است و پرداختن بدان ما را از بررسی روش شناسی فلسفه سیاسی دور می سازد. پس به اجمال به این امر پرداخته می شود. در ادامه، چند اصل مسلّم و خدشه ناپذیر ارائه می گردد که قوام فلسفه سیاسی بر این اصول است:

یک اصل مربوط به هستی شناسی است. در یک نگاه ساده و اجمالی به جهان خلقت، می توان به این نتیجه دست یافت که نظام عالم مبتنی بر تدبیر مدبّر دانایی است که تمام منظومه های هستی را در ارتباط با هم حفظ می کند و از فروپاشی عوالم گوناگون در درون این نظام بزرگ خلقت، جلوگیری می نماید. انکار ملحدان نسبت به وجود چنین مدّبری حکیم، جز از روی عناد و جحود نیست. این اصل در ارتباط با جایگاه دین در حوزه فلسفه سیاسی است.

به دنبال هستی شناسی، بحث «معرفت شناسی انسان» مطرح می شود. انسان موجودی است دارای قوّه بصیرت و آگاهی و اراده و اختیار و این قوّه به عنوان ابتدایی ترین، اصلی ترین و محوری ترین نقطه تمایز وی از سایر موجودات عالم است. تأمّل در نهاد و سرشت انسان، از انسان نخستین گرفته تا واپسین انسان، تردیدی باقی نمی گذارد که در میان موجودات و بخصوص در میان حیوانات، تنها انسان است که برخوردار از قوّه فکر و عقل، آن هم در بالاترین سطح آن است. انسان ها برای بهتر زیستن، از اندیشه خود بهره می گیرند و روز به روز به ابداعات و اختراعاتی دست می یابد که زندگی را برای آنها تسهیل می نماید. یکی از اختراعات بشر «زندگی دسته جمعی» آنهاست که در پرتو زندگی اجتماعی، دست یافتن به ضروریات زندگی و حتی فراتر از آن، دست یافتن به زندگی برتر و بهتر، سهل الوصول تر و امکان پذیرتر است. پس دومین اصل فلسفه سیاسی، «جایگاه عقل در زندگی جمعی انسان ها» است.

کم ترین توقّع خالق هستی از انسان این است که خدایش را عبادت کند. پس انسان ها در رفتار و کردار و اندیشه، باید توجه به خالق خود را مدّنظر قرار دهند. از یک سو، انسان ها برای خردوزری از عقل بهره مند هستند، و از سوی دیگر، خردورزی آنها باید در راستای توجه به خداوند باشد; چرا که انسان در فکر و تأمّل و اندیشه هم باید خدامحور باشد. به طور کلی، باید به رابطه ارزش و پژوهش توجه داشت. آیا باید مطلقاً از پیش داوری در تحقیق برحذر باشیم؟ آیا اگر عقل خود و روش پژوهش خود را در چارچوب های درست هنجاری محدود کردیم باز هم دچار پیش داوری شده ایم. به نظر می رسد ضرورت پرهیز از پیش داوری و هنجاری عمل کردن تا آنجاست که ما از دست یابی به حقیقت باز بمانیم. البته چنین محدودیت های درستی بیش از آنکه محدودکننده باشد هدایت کننده است. اگر روش فلسفه سیاسی کاملا و صرفاً عقلی است باید بیان کنیم که جولان عقل در عرصه فلسفه سیاسی مبتنی بر تعهدی است که عقل به اصول و مبانی ارزشی و بخصوص خدامحوری دارد. عقل و جایگاه آن در فلسفه سیاسی، عنوان رکن اساسی تفکر و اندیشه فلسفی است; البته عقلی که مبتنی بر اصول و قواعد درست منطق باشد و با هنجارهای ارزشی، که فراتر از اندیشه و فکر آدمیان است و از طریق وحی ترسیم شده، هدایت شده باشد. پس روش عقلی هم یک اصل اساسی دیگر در فلسفه سیاسی است.

از این رو، ارزیابی ما از روش شناسی های فیلسوفان سیاسی کاملا مبتنی بر ارزیابی و نقد و بررسی اصول موضوعه و مبانی هستی شناسی و معرفت شناسی انسانی است. مطالعه و بررسی کتاب هایی که درباره فلسفه سیاسی و بیان و توضیح و تشریح دیدگاه ها و آراء فیلسوفان سیاسی نوشته شده است و حتی مطالعه و بررسی دقیق و جامع متون اصلی فیلسوفان سیاسی مثل جمهور افلاطون، ما را به این نکته رهنمون می سازد که اساسی ترین نقطه عزیمت در تدوین کتاب و شیوه تفکر هر فیلسوف سیاسی در تدوین فلسفه سیاسی خود، بر جهان بینی، انسان شناسی و معرفت شناسی انسان و غایت شناسی او مبتنی است. پس به راحتی با توجه به این نکته اساسی، می توان شیوه هر فیلسوف و اصول و چارچوب فلسفه سیاسی هر یک را مشخص کرد.

وادی سخن، فکر، تأمّل، اندیشه، تفکر، تحقیق و تدقیق علمی و پژوهشی در سیاست، باید به سوی منطق اعتدال، اجتهاد و نوآوری ضابطه مند، تعقّل و عقل گرایی درست و معتبر روی آورد. بسیاری از سیاست ها و مباحث عمده ای که در دنیای عملی و بیرونی سیاست نمود پیدا می کند برگرفته از دنیای اندیشه و به عبارتی، بسیار دقیق تر از دنیای فلسفه سیاسی است. پس باید به خطیر بودن وادی تأمّل فلسفی و تدقیق عقلی در مسئله سیاست توجه داشت. اینجاست که تقوای الهی و حفظ کرامت انسان و ارج نهادن به سرشت توحیدی او به ذهن اندیشناک پژوهشگر کمک می کند و عقلورزی او در محدوده درستی هدایت می شود و به نتیجه شایسته رهنمون می شود.

اصول موضوعه فلسفه سیاسی بسان اصول موضوعه هر علم و معرفت دیگری، باید مقدّم بر آن و در جایی دیگر، به تفصیل مورد بررسی قرار گیرد. اما اشاره به چند اصل مهم می تواند به تبیین دقیق تر مسئله کمک نماید: زندگی اجتماعی انسان، لزوم وجود ساختار و نظام سیاسی در جامعه، لزوم تبیین هدف و غایت سیاسی، و تبیین چگونگی ارتباط رعیّت با حاکمان برخی از این اصول است.

در پژوهش مختصری که انجام شد، معلوم گردید: بسیاری از منابع، اعم از مقالات و کتاب هایی که در مورد روش و روش شناسی در علوم اجتماعی و انسانی، بخصوص علوم سیاسی بحث کرده اند، بین فنون پژوهش و روش شناسی خلط عمیقی صورت داده اند، به گونه ای که این فنون را با روش تحقیق یکسان انگاشته اند. جالب تر اینکه ما کمتر به موردی برخوردیم که در آن به طور مستقل و از چشم انداز اندیشه ای به موضوع «روش» پرداخته شده باشد. همواره نویسندگان پس از بحث کوتاه نظری در باب روش، بی صبرانه به سراغ انواع روش ها و بخصوص فنون جمع آوری اطلاعات و پردازش آن و ارزیابی فنون تحقیق رفته اند، در حالی که چالش برانگیزترین نقطه بحث همان مباحث نظری در باب روش و روش شناسی است که تأثیری مبنایی در جهت گیری روش در طول مباحث مطرح در یک مقاله، یک کتاب، یک تفکر، یک پارادایم و یک مکتب فلسفی و سیاسی دارد.

با پیدایش روش های جدید در عرصه علوم، بخصوص در فلسفه، تلاطمی در روش های معمول سابق ایجاد شد که گاهی شاهدیم که اساس موجودیت یک روش معتبر در زمان پیش از این با استدلال های فلسفی و معرفت شناختی مورد تردید قرار می گیرد. این امر لزوم به روزرسانی روش های علوم، بخصوص، علم فلسفه سیاسی را گوشزد می سازد.

کارآمدی و محدودیت روش

هر روشی دارای کارآمدی و محدودیت هایی است. البته کارآمدی هر روش در درون علم و معرفتی که از آن روش بهره برده می شود از محدودیت های آن بیشتر است. اگر بتوان روش تجربی را بهترین روش در علوم طبیعی و تجربی دانست، بهترین روش برای تبیین و تعریف گزاره های معرفت هایی همچون فلسفه سیاسی، «روش عقلی» است. روش عقلی حاوی ابزارهایی فراگیر و عام است که در حیطه کل فهم آحاد بشر کاربرد دارد، پیش فرض های کمتری دارد و بتمامه در اختیار و در درون وسعت توان انسان ها تعریف می شود. در مقایسه با «روش نقلی»، که مستلزم پذیرش پیش فرض هایی است و کاربرد آن درون دینی یا درون مذهبی است، روش عقلی دارای کاربردی عام و جهان شمول است. استناد به نقل یا تاریخ مستلزم پذیرش اصل تاریخ و قابلیت و اعتبار استناد به آن است. برای مثال، ابتدا باید تاریخ یونان و یا ایران باستان را معتبر دانست و ادلّه موجود در کتب تاریخی برای وقوع یک واقعه را پذیرفت تا بتوان به آن استناد کرد. در مورد ادیان و مذاهب هم همین مطلب هست; ابتدا باید وجود پیامبر و امام را اثبات کرد و پس از آن، حجیّت رأی و نظر و کردار آنها را به عنوان دلیل پذیرفت تا بتوان پس از آن، به راحتی به اقوال منقول از آنان استناد کرد. روش عقلی تمام این محدویت ها را پشت سر گذاشته و برای همه بشریت، از هر دین و مذهب و مرامی، تبیین ارائه می دهد. شاید گاهی در تبیین های عقلی، به تقابل عقل و نقل برسیم که در این صورت، پیروان هر دین و مسلکی طبیعتاً به دین خود عمل می کنند، اما باید یادآور شد که آنچه عقل سلیم و متعهد به آن رسیده است به یقین، تقابلی با نقل معتبر و خدشه ناپذیر ندارد.

استفاده از همه روش ها به معنای محروم نکردن خویش از منابع و روزنه هایی به سوی معرفت، بخصوص در موضوع مورد بحث، یعنی معرفت سیاسی است. ولی به هر حال، باید تذکر داد که فلسفه سیاسی دارای رویکردی فلسفی و وجودشناسانه است و به همین دلیل، روش بحث و تحقیق و مباحثه در آن، مبتنی بر برهان و قیاس و تعقّل و اندیشهورزی است. اینکه ما در علوم سیاسی در صدد باشیم تا مشخصه ها و ویژگی ها و روش «علم» به معنای «ساینس»¹⁶ را جاری کنیم، تلاش مذبوحانه ای است که شاید بی ثمر باشد و دست کم، دستاورد اندکی به همراه دارد.

اگر از دانشمندان علوم سیاسی بخواهیم تا روش علمی دقیقی را در تحقیقات خود لحاظ کنند و از آنها بخواهیم تا پژوهش خود را در قالب فرضیه های قابل آزمون صورت بندی کنند، کار بیهوده و عبثی انجام داده ایم. سرشت علوم سیاسی و به طور کلی، علوم انسانی و اجتماعی آکنده از آزمون ناپذیری و تجربه ناپذیری است. ماهیت این علوم به گونه ای است که باید از مفاهیم کیفی ـ نه کمّی ـ بهره بگیرند. اساساً ابتدا باید تکلیف خود را با علم بودن یا معرفت بودن علوم سیاسی روشن کنیم ـ که این امر نیازمند بحث مفصّلی در باب خاستگاه علوم و بخصوص فلسفه علم است در این صورت است که می توان پی برد آیا تلاش کسانی که در صدد ریاضی کردن علوم سیاسی هستند درست است یا نه.

چرا علم سیاسی سرآمد دیگر علوم است؟ چون از تناسب و گستردگی برخوردار است، به گونه ای که هیچ یک از علوم دیگر نمی تواند با آن برابری کند; هم از تمامی پژوهش های دیگر گسترده تر است و هم تأثیر اساسی تر و مستقیم تری بر رفتار انسان دارد. یک نظریه پرداز سیاسی می کوشد تا با قرار دادن سیاست در چشم اندازی گسترده، تصویر جامعی به مخاطب خود ارائه دهد. او به ویژه در سایه مطالعاتش، در موضوعاتی همچون سرشت آدمی و دیگر خصوصیات جهان پیرامونش، که به منزله مواد خام مطالعه اوست، سیاست را توصیف می کند.¹⁷

باید دست به «جنبش نرم افزاری» زد. این سخن بدان معناست که هرچند افلاطون در دنیای فلسفه سیاسی دارای جایگاه والایی است، اما باید گفت: ما به عنوان فرزندان زمان خویش، نمی توانیم در فلسفه سیاسی افلاطون متوقف شویم. تمایز اساسی فلسفه سیاسی با دیگر شاخه های سیاست و علوم سیاسی در این است که فیلسوف سیاسی به جهان و هستی به صورت کل و یکپارچه می نگرد و با لحاظ کردن همه چیز، لب به سخن می گشاید. اینکه می بینیم سقراط، افلاطون و فارابی و سخنان و نوشته های آنان ابدی شده و 2500 سال دوام آورده و هنوز هم همه از آن ارتزاق می کنند، بدین دلیل است که سخنان آنان بعد فناناپذیری و ریشه در ابدیت و همه شمولی و جهان نگری دارد. اصرار افلاطون برای پادشاهی فیلسوفان به خاطر این است که فیلسوفان اموری را لحاظ می کنند که شاید افرادی از قبیل تکنوکرات ها اساساً به دلیل عمل گرایی و واقع نگری افراطی، اصلا به آنها توجهی ندارند. فیلسوف حق همه چیز را در نظر می گیرد و از آن آگاهی دارد; چرا که از منظری هستی شناسانه، به وجود نظر می افکند. حق طبیعت و محیط زیست، حق مردم در قبال حکومت و آزادی های مجاز و مشروع آنان، حق هدف و غایت سیاسی و تعیین خط مشی ها در سمت و سوی هدف نهایی و در یک کلمه، حق وجود از اعلا مرتبه آن ـ یعنی وجود اعلا ـ تا پایین ترین سطح آن ـ یعنی وجود هیولانی ـ را در نظر می گیرد.

روش شناسی فلسفه سیاسی اسلامی

آیا اساساً می توان فارغ از ایدئولوژی و توجه به دین، به تبیین پدیده های طبیعی و اجتماعی و انسانی دست زد؟ آیا با تکیه بر «عقل تنها» می توان اندیشه تولید کرد؟ در این میان، اشکالاتی را که بر عقل و عقل گرایی وارد شده است، چه باید کرد؟

ورود به بحث انسان شناسی و کاوش درباره ماهیت و سرشت انسان، از جمله تبیین جایگاه و دامنه نفوذ عقل در امور مادی و فرامادی، ورود به بحث پردامنه ای است که موجب طولانی شدن بیش از حد این مقال خواهد شد. اساساً جدال صاحب نظران علوم انسانی بیشتر بر سر روش هاست. از این رو، پیشرفت و سیطره علوم مادی، به ویژه علوم طبیعی، نیز انسان شناسان را به دسته های متعدد و غالباً متعارض تقسیم کرده است، به نحوی که می توان آنها را در دو گروه بزرگ، «طبیعی مذهب» و مخالفان آن جای داد. بحث گسترده تر در باب روش شناسی در فلسفه سیاسی، منجر به بحث درباره روش شناسی در علوم انسانی و اجتماعی در برابر علوم طبیعی می گردد و مسلّماً در آنجا لازم می آید از بحث پردامنه «اپیستمولوژی» یا شناخت شناسی و میزان معرفت انسانی و محدوده گسترش شناخت انسان سخن به میان آید.

برخی بر این باورند که در قرون زرّین تمدن اسلامی، که حکمای ما دانش یونانی را فراگرفتند و از آن هم فراتر رفتند، جای تعجب است که آن قسمت از فلسفه یونان، که از علم حکومت بحث می کرد، نزد ما رونق چندانی نیافت. شاید در مقابل ستمگرانی گوناگون، از خودی و بیگانه، که بر ما حکومت کرده اند، بحث در اساس و حدود قدرت و روشن کردن اذهان مردم، خالی از خطر نبود. آزادگانی که نمی خواستند به حکومت ستمگر تن در دهند و در پناه قدرت او کسب جاه و مال کنند، سلامت را در کناره گیری می دیدند و دست کم خاموش می ماندند. پس یکی از کارهای مهمی که باید صورت پذیرد آشنا کردن مردم با افکار سیاسی و اجتماعی و عادت دادن آنها به تفکر اجتماعی است.

از یک سو، روش شناسی جدید بر یک هسته مرکزی اصول منطقی مثل اصل «امتناع تناقض»، «طرد شق ثالث» و «این همانی» مبتنی است که نظام معرفت شناسی هم بر آن بنا شده است. این اصول غیرقابل تردید است و بنیاد تمام گزاره های دیگر قرار می گیرد. و از سوی دیگر، فلسفه اسلامی نمونه ای از بنیادگرایی ـ در مقابل انسجام گرایی ـ است. «سیاست اسلامی» تعقّل سیاسی در قالب فلسفه سیاسی است که بر همّت بلند فیلسوفانی همچون ابونصر فارابی، ابوالحسن عامری نیشابوری و ابوعلی سینا بنا گذاشته شده است. اساساً اختلاف نظر اساسی فلاسفه سیاسی بر سر مسائل عمده فلسفه سیاسی به اختلاف نظر درباره چگونگی نگرش به نهاد آدمی باز می گردد. از این رو، چهار محور اساسی در طبع بشر این است که آیا انسان موجودی فردگراست یا جمع گرا؟ سیاسی است یا غیرسیاسی؟ عقلانی است و آزاد یا غیرعقلانی و مجبور؟ و در نهایت اینکه کمال پذیر است یا کمال ناپذیر؟

از یک سو، برخی بر این باورند که ما هرگز نباید از دین توقّع داشته باشیم که به ما فلسفه سیاسی بیاموزد. دین، دین است; برای هدایت انسان آمده تا او را در زندگی دنیایی راهنمایی کند و سعادت مادی و ابدی را برای او به ارمغان آورد. اما اینکه از دین توقّع اقتصاد، سیاست، روان شناسی و دیگر علوم رایج در دنیا را داشته باشیم توقّع گزافی است. دین شاید به ما نکاتی را برای هدایت به سوی سعادت ابدی ارائه دهد، اما نباید از این توقّع فلسفه اسلامی یا روان شناسی اسلامی داشته باشیم. پس «علم دینی» معنا ندارد.

در مقابل این سخن، می توان گفت: اگر دین در این زمینه ها سخنی نداشته باشد کامل نیست، در حالی که بارها بیان شده است: دین کامل است و تا پایان عالم ادامه دارد و برای هدایت بشر و همگام با تمام پیشرفت های مادی و فنی و علمی بشر خواهد ماند و به ایفای نقش خود خواهد پرداخت.

باز شاید چنین به نظر برسد که کامل بودن دین صرفا در جنبه هدایتگری است، نه اینکه هر قدر بشر پیشرفت کند و به علوم جدید دست پیدا کند ما در قالب عالم دینی بتوانیم نوع اسلامی آن علم را هم ارائه دهیم. مسلّماً ریاضیات اسلامی معنا ندارد هرچند برخی ها ادعا کرده اند که اگر مبنای فکری و اندیشه ای ما اسلامی شد آنگاه ریاضی هم از چشم انداز اسلامی پا به عرصه وجود خواهد گذاشت. این عده با قاطعیت، بر این باورند که اگر مبانی و اصول دینی حاکم باشد آنگاه حتی علم ریاضیات هم بر اساس آن شکل خواهد گرفت و دیگر شاید متفاوت از علمی باشد که بر اساس مبانی غیر دینی انسجام یافته است. هرچند این سخنان را در زمینه علوم اجتماعی و علوم انسانی و متافیزیک با قاطعیت بیشتری می توان مطرح کرد، اما قدری افراطی به نظر می رسد.

حال چه باید گفت؟ در داوری میان این دو دیدگاه، سخن نهایی چیست؟ مقدّمه مطلب اینکه مگر علوم اجتماعی چیست؟ هر شاخه آن منظومه ای است از مفاهیمی که در نظریه های آن به کار گرفته می شود و معیارهایی برای آزمون و تطبیق نظریه ارائه می دهد. آیا دین نمی تواند دست به مفهوم سازی زده، بر اساس قواعد و اصول خود، در زمینه انسان شناسی، جهان شناسی و معرفت شناسی به طرّاحی نظریه اقدام کند؟ بعید به نظر نمی رسد که چنین باشد. اینکه به طور منسجم چنین کاری صورت نگرفته، این نشان از فقدان ظرفیت و قابلیت دین نیست. آیا امکان دارد که در درون فلسفه سیاسی، از فلسفه سیاسی اسلامی دم بزینم؟ اساساً «فلسفه سیاسی اسلامی» یا «فلسفه سیاسی در اسلام» چه ممیّزات و شاخصه هایی دارد که دیگر رهیافت های نظری و اندیشه ای نمی تواند پوشش دهنده آن باشد؟

اگر بتوان از «فلسفه اسلامی» دم زد، پس به یقین می توان از «فلسفه سیاسی» اسلامی هم سخن گفت. یکی از بزرگان عرصه فلسفه بر این باور است که «فلسفه اسلامی» یعنی فلسفه ای که به نوعی، با اسلام مناسبت دارد. این مناسبت ممکن است به یکی از شیوه های ذیل باشد: اسلام به رشد این فلسفه کمک کرده است; این فلسفه برای تبیین عقاید اسلامی مفید بوده است; این فلسفه در دوره اسلامی رشد کرده است; یا علل دیگری که ما در اینجا در صدد تبیین و پی گیری آن نیستیم.

به طور خلاصه، به نظر می رسد مراد از «فلسفه اسلامی»، سلسله مباحثی است که بر اساس روش عقلی و با توجه به مبانی اسلامی مطرح می شود. به عبارت دیگر، «فلسفه اسلامی» یعنی فلسفه ای که نحوه پردازش مباحث در آن با توجه به بنیادهای اصیل اعتقادی دین مبین اسلام صورت گرفته است. اندیشیدن در درون فلسفه اسلامی بدین معناست که برای مثال، فیلسوف مسلمان هرگز به گزاره ای حکم نخواهد کرد که با توحید یا معاد در تضاد باشد. به نظر می رسد مهم ترین وجه اسلامی بودن فلسفه در این نکته نهفته است، وگرنه اینکه اسلام برخی موضوعات همچون «ملائکه» را برای فلسفه مطرح کرده است، یا دین اسلام یک سلسله مفاهیمی را مطرح کرد و فلاسفه برای تبیین عقلانی آن برهان اقامه کردند،¹⁸ دلیل عمده ای بر اسلامی بودن فلسفه نخواهد بود.

بنابراین، فلسفه سیاسی اسلامی هم بدین معناست که در این علم، مبنا و اساس مباحث برگرفته از اصول اسلامی و خط مشی های دین مبین اسلام است که البته مهم ترین وجه آن نیز اسلامی بودن روش در فلسفه سیاسی اسلامی است; روشی که عقلی است، اما عقل متعهدی که در چارچوب اصول کلی اسلام به کار گرفته می شود و به تولید فکر و اندیشه اقدام می کند. پس اینکه یک سلسله مباحث عقلانی داریم که ناشی از اسلام است و به عبارت دیگر، اگر اسلام اینها را (مثل بحث «ولایت فقیه») مطرح نمی کرد، ما عقلمان را در این راه به کار نمی گرفتیم، نمی تواند دلیل کافی باشد که فلسفه سیاسی را اسلامی بدانیم.

به طور خلاصه، به نظر می رسد فلسفه سیاسی اسلامی چیزی بیش از این باشد; یعنی هنر فلسفه سیاسی اسلامی به این نیست که موضوعاتی را که اسلام برایش طرح کرده است مورد بحث و بررسی قرار می دهد، بلکه اسلامیت فلسفه سیاسی اسلام به این است که مبانی و پیش فرض هایی که بر اساس آنها می توان وارد بحث از فلسفه سیاسی شد، توسط اسلام تعیین شده است; یعنی اگر گفته شده روش فلسفه سیاسی عقلی است، به این معنا نیست که عقل بدون هیچ معیار و مبنایی به اندیشهورزی می پردازد، بلکه عقل در فلسفه سیاسی اسلام عقلی متعهد است که از درون فلسفه سیاسی به نهیلیسم و پوچ گرایی منتهی نمی شود. «عقل متعهد» یعنی: آنچه انسان شناسی و معرفت شناسی و جهان شناسی اش برگرفته از دین مبین اسلام است.

مراجعه به متون اصیل فلسفه سیاسی

لازم است در پایان این نوشتار، به یک نکته مهم اشاره شود: یکی از اقدامات اساسی در زمینه فلسفه سیاسی، که مورد غفلت واقع شده، این است که پیش از اندیشهورزی و تأمّل و نظریه پردازی در باب فلسفه سیاسی، که مبتنی بر روش عقلانی است، باید ابتدا تمام یا دست کم بخش زیادی از آثار کهن فلسفه سیاسی را مطالعه کرد; چرا که پژوهش و جستار در اندیشه های سیاسی، ابزار تفکر منطقی درباره مسائل کلان تفکر سیاسی را فراهم می آورد. پس لازم است بر سیره طرف داران مکتب «سنّت گرایان علم سیاست»، ابتدا میراث فلاسفه بزرگ دنیای سیاست را مورد مطالعه دهیم و آنگاه برای فلسفیدن سیاسی اقدام کنیم. اسپریگنز معتقد است: آثار خداوندان اندیشه سیاسی، به دلیل آنکه به مسائل همیشگی انسان پرداخته، برای انسان امروز معتبر و مفید است. او بر این باور است که پژوهشگر کوشنده باید با مراجعه مستقیم به منابع اصلی نظریات سیاسی، به یاری جستن از مفاهیم و معیارهای موجود در اندیشه سیاسی گذشتگان دست بزند تا بتواند از سردرگمی اوضاع سیاسی زمان حاضر سر درآورد. اگر قرار باشد که جامعه مورد مطالعه از وضع «جنگ همه علیه همه» فراتر برود، قطعاً سیاست چیزی بالاتر از مبارزه برای قدرت است. اساساً «جامعه سیاسی» یا اجتماعی مدنی، یک تکاپوی انسانی پر معناست که مخلوق تعمدّی بشر است و برای به انجام رساندن اهداف مهم و عملی تشکیل شده و اداره می شود. از این رو، اهداف نهایی سیاست از نیازهای زندگی بشر سرچشمه می گیرد.¹⁹

محتوای اصلی فلسفه سیاسی آثار فلاسفه بزرگ سیاسی است. البته میان فلسفه سیاسی و تاریخ فلسفه سیاسی تمایز وجود دارد. پس مطالعه تاریخ فلسفه سیاسی به معنای مطالعه فلسفه سیاسی نیست. ویژگی اصلی فلسفه سیاسی دل نگرانی برای کیفیت زندگی کل جامعه سیاسی است. از این رو، مفاهیم عمده در فلسفه سیاسی عبارت است از: ماهیت حکم و آمریت، اطاعت و بیعت، ماهیت و ضرورت غایت جامعه و دولت، علت و چگونگی تشکّل انسان، عدالت، آزادی و برابری، طبیعت و نهاد انسان. با دنباله روی از روش متفکران برجسته، می توان علم اندوخت. باید از طریق پی روی از الگوی کاردانان شناخته شده و نه از طریق مطالعه چند کتاب انتزاعی درباره اصول و روش، پی برد که چگونه باید گیاه شناس، فیزیکدان، یا نظریه پرداز سیاسی شد.²⁰

محاسن آثار سنّتی فلسفه سیاسی

1. دستاوردهای کاملی هستند، گرچه تماماً راه حل های نظام یافته ای نیستند.

2. مقایسه پذیرند، اما باید با تلاش و صرف وقت فراوان، رمزهای آنها را شکافت و دریافت که مباحث و موضوعات آثار نظریات سیاسی کاملا پرمعناست و مشمول مرور زمان نمی شود.

3. یکی از اساسی ترین تجلّیات کوشش بشر برای منطقی بودن در قالب آثار کلاسیک فلسفه سیاسی نمود یافته است; چون انسان در آنها تلاش دارد به موجودی تبدیل شود که زندگی روزمرّه اش توسط عقل اداره می شود.²¹

بنابراین، برای درک اهمیت و محتوای نظریات سیاسی، هیچ روشی نمی تواند جای مطالعه مستقیم آثار را بگیرد. مطالعه مستقیم متون نظریات سیاسی به جنبه هایی روشن کننده ای که شارحان صرفاً به آنها اشاره می کنند، حیات می بخشد.

گرچه افلاطون و ارسطو به صراحت بیان می کردند که روش علومِ کاملا مجرّد همچون ریاضیات را نمی توان در مطالعه سیاست به کار گرفت و ارسطو نیز سیاست را در حوزه عقل عملی می دانست، اما تلاش گسترده ای صورت می گیرد تا از عصر نوزایی به بعد، علوم سیاسی را یک علم انسانی بریده از فلسفه جلوه دهند، ولی حرکت مجدّد به سوی سنّت فلسفی و داغ تر شدن بحث های فلسفه سیاسی، حکایت از بازگشت به سیره گذشته ای دارد که توسط سقراط و افلاطون و ارسطو پایه ریزی شد.

نتیجه گیری

امروزه در محافل آکادمیک و در میان متفکران و نظریه پردازان دنیای سیاست، از «فلسفه سیاسی» به عنوان شاخه ای مستقل در کنار دیگر عرصه های تفکر و اندیشه یاد می شود. به یقین، چنین علمی روش شناسی خاص خود را می طلبد. با بررسی متون کلاسیک و آثار فخیم و برجسته فلسفه سیاسی غرب و اسلام، می توان به استحصال روش شناسی آنها اقدام کرد. در این صورت، حاصل تلاش به عنوان «روش شناسی در فلسفه سیاسی» تلقّی خواهد شد; زیرا در آثار باستان، کلاسیک و معاصر به دنبال فلسفه سیاسی و روش آن بوده ایم. اما این نوشتار، بر آن بود تا فارغ از دیدگاه خاص هر یک از فلاسفه سیاسی، به تعریف و تبیین «روش شناسی فلسفه سیاسی» دست یابد.

اساساً از «روش» به عنوان اصلی ترین شاخصه و معیار معتبر در هر علم یاد می شود. «روش» یعنی: شیوه راهبردی نظریه پرداز که با آن قلم زده و اقدام به تولید فکر و اندیشه نموده است. به یقین، فلسفه سیاسی مبتنی بر روش عقلی است. به عبارت دیگر، فیلسوف سیاسی با تکیه بر جهان بینی و معرفت شناسی خاص خود و بر اساس نوع تلقّی اش از دنیای نظری سیاست و با استفاده از روش عقلی، دست به کار شده و فلسفه سیاسی تدوین می نماید. البته در دنیای اسلام و با تکیه بر جهان بینی خاص آن و معرفت شناسی ویژه از انسان و جهان، تفاوت شگرفی را در مبنا و جلوه عینی آن، شاهد خواهیم بود. باید اذعان کرد که روش در اینجا همچنان عقلی است; یعنی تمامی مطالب و نظریه پردازی ها با استفاده از ابزار «عقل ـ البته نه عقل ابزاری ـ صورت می گیرد. پر واضح است که تلقّی یک فیلسوف مسلمان از عقل کاملا متفاوت از کسانی خواهد بود که از دین و آیین دیگری هستند یا اصولا بریده از عالم ماورا بوده و یا چندان نقشی برای متافیزیک در شئون زندگی خود ـ و البته در عقل گرایی و خردورزی خویش ـ قایل نیستند.

فیلسوف مسلمان با سیراب شدن از سرچشمه دین و وحی و با استفاده از عقل متعهد و پایبند به اصول انسانی و دینی و فارغ از خطاهای فاحش خردورزی دیگران، دست به فلسفیدن سیاسی می زند. پس باید توجه نمود که روش همچنان عقلی است، اما برایند این عقلورزی کاملا متفاوت است. بی آنکه انحرافی از محتوای فلسفه سیاسی به سوی عرصه های دیگر علوم، که دارای روش و شیوه متفاوت است، صورت پذیرد فیلسوف سیاسی مسلمان به تدوین فلسفه سیاسی اقدام می کند. خروج از محتوای فلسفه سیاسی ممکن است در قالب اندیشه سیاسی، کلام سیاسی و حتی فقه سیاسی صورت گیرد. در زلالی اندیشه و ناب بودن آن و در عین حال، برخوردار بودن از شیوه عقلی محض، می توان از فارابی به عنوان یک مثال تام و تمام دم زد.

• فهرست منابع

  الف( کتاب ها

  اتسلندر، پیتر; روش های تجربی تحقیق اجتماعی; بیژن کاظم زاده، مشهد: آستان قدس رضوی، معاونت فرهنگی، .1371

  اسپریگنز، تامس; فهم نظریه های سیاسی; فرهنگ رجایی، تهران: آگاه، .1370

  استنفورد، مایکل; درآمدی بر فلسفه تاریخ: هستی شناسی، شناخت شناسی، روش شناسی; احمد گل محمدی، تهران: نی، .1382

  اشتراوس، لئو; فلسفه سیاسی چیست؟; فرهنگ رجایی، تهران: انتشارات علمی فرهنگی، .1373

  باقر زاده، احد; روش تحقیق در علوم اجتماعی; قم: وثوق، .1383

  بشیریه، حسین; عقل در سیاست: سی و پنج گفتار در فلسفه، جامعه شناسی و توسعه سیاسی; تهران: نگاه معاصر، .1382

  بلوم، ویلیام تی; نظریه های نظام سیاسی: کلاسیک های اندیشه سیاسی و تحلیل سیاسی نوین; احمد تدین، تهران: آران، .1373

  پالمر، مونتی و اشترن، لاری و گایل، چارلز; نگرشی جدید به علم سیاست; منوچهر شجاعی، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه، .1367

  پوپر، کارل ریموند; اسطوره چارچوب )در دفاع از علم و عقلانیت(; علی پایا، تهران: طرح نو، .1379

  پوپر، کارل ریموند; جهان باز و دشمنانش; عزت الله فولادوند، تهران: خوارزمی، .1364

  پوپر، کارل ریموند; حدس ها و ابطال ها: رشد شناخت علمی; احمد آرام، تهران: شرکت سهامی انتشار، .1363

  پوپر، کارل ریموند; منطق اکتشاف علمی; احمد آرام، تهران: سروش، 1372

  پولادی، کمال; از دولت اقتدار تا دولت عقل در فلسفه سیاسی مدرن; تهران: مرکز، .1380

  پی، ارل; روش های تحقیق در علوم اجتماعی; رضا فاضل، تهران: سمت، .1381

  تیندر، گلن; تفکر سیاسی; محمود صدری، تهران: علمی و فرهنگی، .1374

  چالمرز، آلن; چیستی علم )درآمدی بر مکاتب علم شناسی فلسفی(; سعید زیباکلام، تهران: علمی و فرهنگی، .1374

  چیلکوت، رونالد; نظریه های سیاست مقایسه ای; وحید بزرگی، علیرضا طیب، تهران: موسسه خدمات فرهنگی رسا، .1377

  حافظ نیا، محمدرضا; مقدمه ای بر روش تحقیق در علوم انسانی; تهران: سمت، .1381

  حافظنیا، محمدرضا; مقدمه ای بر روش تحقیق در علوم انسانی; تهران: سمت، .1380

  حشمت زاده، محمدباقر; مسایل اساسی علم سیاست; تهران: موسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، .1380

  خلیلی شورینی، سیاوش; روش های علمی تحقیق در علوم انسانی; تهران: یادواره کتاب، .1375

  داوری اردکانی، رضا; درباره علم; تهران: هرمس، .1379

  دکارت، رنه;گفتار در روش; محمدعلی فروغی، تهران: .1342

  دورتیه، ژان فرانسوا; علوم انسانی گستره شناخت ها; مرتضی کتبی و دیگران، تهران: نی، .1382

  دوورژه، موریس; روش های علوم اجتماعی; خسرو اسدی، تهران; امیرکبیر، .1375

  راین، آلن; فلسفه علوم اجتماعی; عبد الکریم سروش، تهران: علمی و فرهنگی، .1367

  رودی، کارلتون و دیگران; آشنایی با علم سیاست; ج _1تهران: امیر کبیر، دوم، .1351

  روزنتال، فرانس; نفوذ علوم یونان باستان در اسلام;

  ژری ارس، هانری; بررسی راه های شناخت علم، شبه علم و علم دروغین; عباس باقری، تهران: نی، .1379

  سریع القلم، محمود; روش تحقیق در علوم سیاسی و روابط بین الملل; تهران: نشر و پژوهش فرزان روز، .1380

  سزگین، فؤاد; گفتارهایی پیرامون تاریخ علوم عربی و اسلامی; محمدرضا عطایی، مشهد: آستان قدس رضوی، .1371

  سی. ای. موزر و جی، کالتون; روش تحقیق در علوم اجتماعی; کاظم ایزدی، تهران: کیهان، .1374

  شاله، فلیسین; شناخت روش علوم یا فلسفه علمی; یحیی مهدوی، تهران: دانشگاه تهران، .1347

  طاهری، ابوالقاسم; روش تحقیق در علوم سیاسی; تهران: قومس، .1380

  طباطبایی، سید جواد; درآمدی فلسفی بر تاریخ اندیشه سیاسی در ایران; تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه، .1367

  عاملی، حشمت الله; مبانی علم سیاست; تهران: کتابخانه ابن سینا، .1346

  فروند، ژولین; آراء و نظریه ها در علوم انسانی; علی محمد کاردان، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، .1362

  کاظمی، سید علی اصغر; روش و بینش در سیاست: نگرش فلسفی، علمی و روش شناختی; تهران: موسسه چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، .1374

  کپالا، سرانا; روش شناسی تطبیقی در علوم اجتماعی; رحیم فرخ نیا، گناباد: مرندیز، .1373

  کریپندورف، کلوس; تحلیل محتوا مبانی روش شناسی; هوشنگ نایبی، تهران: نی، .1383

  کیوی، ریموند و کامپنهود، لوک وان; روش تحقیق در علوم اجتماعی )نظری و عملی(; عبدالحسین نیک گهر، تهران: فرهنگ معاصر، .1370

  گولد، جولیس و کولب، ویلیام ال.; فرهنگ علوم اجتماعی; جمعی از مترجمان، محمدجواد زاهدی مازندرانی )ویراستار(، تهران: مازیار، .1376

  لیتل، دانیل; تبیین در علوم اجتماعی درآمدی به فلسفه علم الاجتماع; عبدالکریم سروش، تهران: صراط، .1373

  لیدمان، سون اریک; تاریخ عقاید سیاسی از افلاطون تا هابرماس; سعید مقدم، تهران: دانش ایران، .1379

  مارش، دیوید و استوکر، جری; روش و نظریه در علوم سیاسی; امیر محمد حاجی یوسفی، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی، .1378

  مارکوزه، هربرت; انسان تک ساحتی; محن مؤیدی، تهران: امیر کبیر، .1363

  مانهایم، کارل و ریچ، ریچارد; روش های تحقیق در علوم سیاسی: تحلیل تجربی; لیلا سازگار، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، .1377

  محمد امزیان، محمد; روش تحقیق علوم اجتماعی از اثبات گرایی تا هنجارگرایی; عبدالقادر سواری، قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه، المعهد العالمی للفکر الاسلامی، .1380

  مدنی، سید جلال الدین; مبانی و کلیات علوم سیاسی; جبی جاج، .1372

  مک نیل، پاتریک; روش های تحقیق در علوم اجتماعی; محسن ثلاثی، تهران: آگاه، .1376

  نبوی، بهروز; مقدمه ای بر روش تحقیق در علوم اجتماعی; تهران: کتابخانه فروردین، .1367

  نراقی، یوسف; روش شناسی علوم اجتماعی; تهران: انتشار، .1365

  نصیری، منصور; روش شناسی علم و الهیات; قم: مرکز انتشارات موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی )ره(، .1383

  نوذری، حسینعلی; فلسفه تاریخ ، روش شناسی و تاریخنگاری; حسینعلی نوذری، تهران: طرح نو، .1379

  نوری کوتنایی، نظام الدین; روش شناسی "متدولوژی"; ج بی جاج: زهره، .1357

  هال، لویس ویلیام هلزی; تاریخ و فلسفه علم; عبدالحسین آذرنگ، تهران: سروش، دوم، .1369

  هومن، حیدرعلی; پایه های پژوهش در علوم رفتاری، شناخت روش علمی; تهران: سلسله، .1366

  وینچ، پیتر; ایده علم اجتماعی; تهران: سمت، .1372

  ب( مقالات

  احمد وند، شجاع; فرایند تدوین معرفت شناسی و روش شناسی فقه سیاسی شیعه; تهران: فصلنامه پژوهشنامه متین، ش _10بهار .1380

  افضلی، رسول; روش شناسی در اندیشه سیاسی غرب; روزنامه انتخاب، 21و .22/3/1379

  الهاشمی، کامل; ارتباط فلسفه سیاسی و فلسفه الهی; محمدحسن معصومی، قم: فصلنامه حکومت اسلامی، ش _2زمستان .1375

  پزشکی، محمد; چیستی فلسفه سیاسی اسلامی; قم: فصلنامه علوم سیاسی، ش _17بهار .1381

  پزشکی، محمد; روش تفکر سیاسی بر اساس فیلسوفان مشّاء; قم: فصلنامه علوم سیاسی، ش _22تابستان .1382

  جهانبگلو، رامین; فلسفه سیاسی چیست؟; متن سخنرانی در 14اسفند ماه 1381در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، اینترنت: www.bashgah.net

  حاجی حیدری، حامد; قواعد نوین نظریه پردازی در علوم اجتماعی مراحل اساسی اندیشه در فلسفه اجتماعی; رسالت، .23/12/1382

  حقیقت، سید صادق; آشفتگی مفاهیم سیاسی در ایران معاصر; قم: فصلنامه علوم سیاسی، ش _24زمستان .1382

  حقیقت، سید صادق; بحران روش شناسی در علوم سیاسی; قم: فصلنامه علوم سیاسی، ش _22تابستان .1382

  حقیقت، سید صادق; نقدی بر روش شناسی فلسفه سیاسی و علم سیاست; قم: فصلنامه علوم سیاسی، ش _23پاییز .1382

  حقیقت، سید صادق; نگاهی به فلسفه سیاسی در اسلام; فصلنامه حکومت اسلامی، ش _2زمستان .1375

  فیرحی، داود; روش شناسی اندیشه سیاسی ابن رشد; تهران: مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، ش _63بهار .1383

  فیرحی، داود; روش شناسی اندیشه سیاسی در فلسفه غربِ تمدّن اسلامی; قم: فصلنامه علوم سیاسی، ش1382. _22

  محمودی، سید علی; روش شناسی در علم سیاست و فلسفه سیاسی )روش ارسطویی، دیالکتیک سقراطی، گفتمان فرانوگرایی(; تهران: ماهنامه اطلاعات سیاسی اقتصادی، شماره .153154

  مصباح یزدی، محمدتقی; فلسفه سیاسی اسلامی )گفتوگوی مجله پویا با آیت الله مصباح یزدی، ( _9/4/1382قم: ماهنامه پویا. )متن این گفتوگو، هنوز منتشر نشده است(.

  ملکیان، مصطفی; روش شناسی در علوم سیاسی; گفتوگو با مصطفی ملکیان; قم: فصلنامه علوم سیاسی، ش _14تابستان .1380

  موتن، عبدالرشید; روش شناسی اسلامی در علم سیاست; محمد شجاعیان، قم: فصلنامه علوم سیاسی، شماره _8بهار .1373

  نوروزی، محمدجواد; نظریه سازی در علوم اجتماعی: با تأکید بر نقش پیش فرض و پارادایم; قم: ماهنامه معرفت، شماره .72

  ---

• پى نوشت ها

  1ـ بهاءالدین خرمشاهى، فرار از فلسفه، زندگینامه خودنوشت فرهنگى، تهران، جامى، 1377، ص 9.

  2ـ آنتونى کوئنتین، فلسفه سیاسى، ترجمه مرتضى اسعدى، تهران، الهدى، 1371، ص 11.

  3ـ لئو اشتراوس، فلسفه سیاسى چیست؟، ترجمه فرهنگ رجایى، تهران، علمى فرهنگى، 1373، ص 3.

  4ـ عبدالرحمن عالم، تاریخ فلسفه سیاسى غرب: از آغاز تا پایان سده هاى میانه، تهران، وزارت امورخارجه، 1376، ص 15.

  5ـ همان، ص 15.

  6ـ عبدالرحمن عالم، تاریخ فلسفه سیاسى غرب: عصر جدید سده نوزدهم، تهران، تهران، وزارت امورخارجه، 1376، ص 15.

  7ـ محمّدجواد نوروزى، فلسفه سیاست، قم، مؤسسه آموزشى پژوهشى امام خمینى (ره)، 1377، ص ؟؟؟

  8ـ محمّدباقر حشمت زاده، مسائل اساسى علم سیاست، تهران، کانون اندیشه جوان، 1377، ص 47.

  9ـ کریستیان دلاکمپانى، فلسفه سیاست در جهان معاصر، ص 290ـ293.

  10. Method.

  11. methodology.

  12. procedure.

  13ـ رونالد چیلکوت، نظریه هاى سیاست مقایسه اى، ص 28.

  14ـ سید صادق حقیقت، «بحران روش شناسى در علوم سیاسى»، علوم سیاسى، ش 22، ص ؟؟؟

  15ـ همان.

  16. science.

  17ـ تامس اسپریگنز، فهم نظریه هاى سیاسى، ص 232ـ233.

  18ـ محمّدتقى مصباح، «فلسفه سیاسى اسلامى; گفتوگو با آیة اللّه مصباح، پویا، 9/4/1382 نسخه منتشر نشده.

  19ـ تامس اسپریگنز، پیشین، ص 15ـ20.

  20ـ همان، ص 37.

  21ـ همان، ص 37ـ40.