اهل بیت پیامبر مفسّران آگاه به تمام قرآن

على اکبر بابایى

مقدّمه

اهل بیت» را در لغت، به ساکنان خانه و کسان آن معنا کرده اند¹ و در عرف اهل تسنّن، به خانواده و خویشاوندان پیامبر: گفته مى شود.² برخى اهل بیت النبى: را به همسران، دختران و داماد آن حضرت، على (ع)معنا کرده اند.³ در اصطلاح شیعه، که برگرفته از روایات است،⁴از اهل بیت پیامبر (ص)دخت گرامى وى، حضرت فاطمه (ع)و داماد وى حضرت على (ع)و یازده امام معصوم از نسل آن دو بزرگوار (ع)اراده مى شود. در این مقاله منظور از «اهل بیت پیامبر (ع)» امام على و یازده امام معصوم پس از ایشان است.

قرآن و فهم آن

گرچه قرآن کریم به حسب اوصافى که خود براى خویش ذکر کرده، بیان،⁵ تبیان،⁶ کتاب مبین،⁷ به زبان عربى آشکار⁸ و براى پند گرفتن سهل و آسان⁹ است، ولى هر اندیشمند بصیرى که اندک آشنایى با قرآن و معارف آن داشته باشد، به خوبى مى داند که علوم و معارف قرآن کریم سطوح و مراتب گوناگونى دارند و دلالت آیات کریمه بر آن معارف از لحاظ ظهور و خفا یکسان نیست. دلالت آیات بر بخشى از معارف آشکار و نمایان و فهم آن براى عموم آسان و هر کس با زبان عربى آشنا باشد، بدون نیاز به تفسیر مى تواند آن معارف را از قرآن کریم فرا گیرد. اما فهمیدن بخش عمده اى از معارف آن براى بسیارى از افراد، هرچند از ادبیات عرب هم بهره وافرى داشته باشند، بدون تفسیر میسّر نیست و فهم و درک آن ها از عبارات و الفاظ قرآن وابسته به تفسیر است و همین نیاز موجب شده که در طول تاریخ قرآن، همواره افرادى به تفسیر آن بپردازند و مفسّران زیادى پدید آیند و کتاب هاى تفسیرى فراوانى تألیف کنند.

همان گونه که دانشمندان و متخصصان هر فنى از نظر دانش و تحصیل یکسان نمى باشند و در رتبه هاى متفاوتى قرار دارند، بى تردید مفسّران قرآن کریم نیز در توان علمى و آگاهى نسبت به معانى قرآن کریم در یک رتبه نمى باشند؛ توان تفسیرى برخى ضعیف و بهره آنان از معارف قرآن کریم اندک و توان برخى قوى تر و بهره شان از معانى و معارف قرآن کریم بیش تر مى باشد و در نتیجه، همه مفسّران به همه معانى قرآن آگاه نبوده اند و از این نظر، مى توان مفسّران را به دو دسته «آگاه به همه معانى قرآن» و «آگاه به بخشى از معانى قرآن» تقسیم کرد. پوشیده نیست که پیامبرگرامى (ص)که قرآن بر قلب مبارک آن حضرت نازل شده¹⁰ و خداى متعال تعلیم و تبیین قرآن را کار آن حضرت بیان کرده است،¹¹ از مفسّران مصون از خطا و آگاه به همه معانى قرآن بوده و توان تفسیر همه معانى و معارف قرآن را داشته است. البته برخى از تفسیرى که جز خدا آن را نمى داند سخن به میان آورده اند¹² که این سخن عقلا و نقلا مردود است؛ زیرا:

اولا، معقول نیست آیاتى از جانب خداى متعال براى افاده معنایى نازل شوند و هیچ کس، حتى رسول خدا (ص) نتواند آن را بفهمد. قرآن، کلام خداى متعال است و فایده هر کلامى دلالت بر معنا و رساندن مقصود گوینده به مخاطب است، گرچه ممکن است کلامى با رمز و رازى ویژه القا شود که تنها بعضى از مقصود آن آگاه شوند. ولى مقعول نیست از کلام معنایى قصد شود که هیچ یک از مخاطبان نتوانند آن را بفهمند و کسى جز گوینده به آن آگاه نباشد.

بنابراین، ممکن است قرآن کریم باطنى داشته باشد که همگان نتوانند آن را بفهمند و تنها افرادى خاص یا تنها رسول خدا (ص) توان فهم آن را داشته باشند، ولى با توجه به حکمت و علم و قدرت خدا، محال است معنا و مطلبى از قرآن قصد شده باشد که هیچ کس، حتى رسول خدا (ص) نتواند آن را بفهمد.

در چنان صورتى افاده معنا از طریق کلام، یا ممکن نبوده و یا ممکن بوده ولى مصلحت نداشته است، یا هم ممکن بوده و هم مصلحت داشته است. در صورت اول و دوم، قصد آن با حکمت خداى متعال سازگار نیست و خداى حکیم چنین معنایى از کلام خود قصد نمى کند و در صورت سوم، افاده معناى مقصود با لفظى که هیچ کس نتواند آن را بفهمد، مستلزم نادانى یا ناتوانى است، که خداى متعال از هر دو منزّه است.

ثانیا، روایات معتبر دلالت مى کنند بر این که رسول خدا (ص) از همه راسخان در علم برتر بوده و تمام تنزیل و تأویل قرآن را به تعلیم خداى متعال مى دانسته و چنین نبوده است که خدا چیزى بر او نازل کرده و تأویل آن را به او نیاموخته باشد. برخى از آن روایات عبارتند از:

- از برید بن معاویه نقل شده است که گفت: از یکى از دو امام باقر یا صادق (ع) شنیدم که در تفسیر آیه «وَ مَا یَعْلَمُ تَأویلَهُ اِلاَّ اللّهُ وَ الرَّاسخونَ فى العِلْمِ» (آل عمران: 7) فرمود: «فرسولُ اللّهِ افضلُ الراسخینَ فى العلم قد علّمَهُ اللّهُ - عزّ وجلّ - جمیع ما أنزلَ علیه مِن التنزیلِ و التأویل و ما کانَ اللّهُ لیُنزلَ علیه شیئا لَم یُعلّمْهُ تأویلَهُ و اوصیاؤُهُ من بعدِهِ یعلمونَه؛¹³ رسول خدا برترین راسخان در علم است. خداى - عزّو جلّ - همه تأویل و تنزیلى را که بر او نازل کرده به او تعلیم داده است و هرگز چنین نبوده که خدا چیزى بر او نازل کند و تأویل آن را به او یاد نداده باشد و اوصیاى پس از او نیز تمام آن را مى دانند.»

از نظر سند این روایت را کلینى، در کافى آورده و مجلسى نیز با دو سند از بصائرالدرجات محمدبن حسن صفّار در بحارالانوار نقل کرده که یکى از طرق آن سندها یعقوب بن یزید از ابن ابى عمیر از ابن اذینة از برید از ابى جعفر (ع) است و همه این افراد ثقه اند. بنابراین، سند این روایت، گرچه به طریقى که در کافى نقل شده به واسطه ابراهیم بن اسحاق صحیح نیست، ولى به طریقى که از بصائر نقل شده، صحیح و معتبر است.

از نظر دلالت، ضمیر «تأویله» در قول خداى متعال (و ما یَعلمُ تأویله...) به قرآن یا قسم متشابه آن برمى گردد؛ زیرا این قول خداى متعال در آیه هفتم سوره «آل عمران» پس از این جمله واقع شده است: «هُوَ الّذى أنزَلَ علَیکَ الکِتابَ منهُ آیاتٌ مُحکماتٌ هنَّ أُمُّ الکتابِ و أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ فأَمّا الذینَ فى قُلوبِهِم زیغٌ فیَتَّبِعونَ ما تَشابَهَ مِنهُ ابتغاءَ الفِتنَةِ و ابتغاءَ تأویلِه».

با توجه به آن که این حدیث در مورد جمله اى از این آیه کریمه صادر شده است، تردیدى نمى ماند که منظور از «ما انزَلَ علیه» (آنچه خدا بر پیامبر نازل کرده( یا خصوص قرآن کریم است یا دست کم، قرآن قدر متیقّن آن است. تنزیل و تأویل هر دو مصدرند، ولى در این حدیث، به معناى وصفى به کار رفته اند و هرچند در معناى آن دو احتمالاتى وجود دارد، ولى در این جا ظاهرا از تنزیل، الفاظ قرآن و معانى ظاهر آن و از تأویل، معانى باطن آن مراد است و در معتبره فضیل نیز ظهر و بطن قرآن به تنزیل و تأویل آن معنا شده است.¹⁴ بنابراین، اگر «مِن» در «مِنَ التنزیلِ و التأویل» - در حدیث مزبور بیانى از «جمیع ما انزل علیه» باشد، معناى حدیث این است که خدا جمیع قرآن را، که عبارت از تنزیل و تأویل (ظاهر و باطن) آن است، به پیامبرش تعلیم داده و اگر «مِن» بیانى از «ما انزل علیه» باشد، این جمله دلالت مى کند بر این که خدا هم تنزیل (الفاظ با معانى ظاهر) قرآن را نازل کرده و هم تأویل (بیانى معانى باطنى) آن را، و تمام آن را به پیامبرش تعلیم داده است. به هر حال، در دلالت این قسمت از حدیث بر آگاهى رسول خدا (ص) به همه معانى و معارف قرآن ابهامى نیست. جمله ذیل حدیث «و ما کانَ اللّهُ لیُنزلَ علیه شیئا لم یُعلّمه تأویله» نیز تأکید بر این معناست؛ زیرا مفاد این جمله آن است که هرچه را خدا بر پیامبرش نازل کرده، تأویل آن را نیز بر آن حضرت تعلیم داده است. با توجه به این که تمام قرآن را خدا بر پیامبر نازل کرده و منظور از «تأویل» آن معانى باطنى و پنهان آن است، دلالت این جمله بر آگاه بودن پیامبراکرم (ص) بر معانى باطنى و پنهان تمام قرآن آشکار است، چه رسد به معانى ظاهر قرآن که دیگران نیز توان فهم آن را دارند.¹⁵

بنابراین، آگاهى رسول خدا (ص) به همه معانى قرآن قطعى است و بیش از این نیاز به بحث ندارد. آنچه را این مقاله درصدد بیان و اثبات آن مى باشد دو مطلب است:

1. اهل بیت خاص آن حضرت، یعنى امام على (ع) و یازده امام معصوم پس از وى به همه معانى قرآن آگاه بوده و توان تفسیر همه معانى قرآن را داشته اند و از این رو، آنان را مى توان «مفسّران آگاه به همه معانى قرآن» نامید.

2. هیچ کس جز آنان به همه معانى قرآن آگاه نبوده و توان تفسیر همه قرآن را ندارد و از این رو، هیچ کس جز آنان را نمى توان «مفسّر آگاه به همه معانى قرآن» دانست. و چون ادلّه مطلب اول دو دسته اند، برخى در خصوص آگاهى علم امام على (ع) به همه معانى قرآن است و برخى بر علم اهل بیت: به همه معانى قرآن دلالت دارند. مطالب این مقاله در زیر سه عنوان بیان مى گردند:

الف. علم امام على (ع) به همه معانى قرآن؛

ب. علم سایر اهل بیت: به همه معانى قرآن؛

ج. اختصاص علم کامل قرآن به پیامبر و امامان معصوم(ع) .

علم امام على (ع) به همه معانى قرآن

حکمت خدا اقتضا مى کند براى آن که با رحلت رسول خدا (ص) بخش عمده اى از معارف قرآن از بین نرود، پس از آن حضرت نیز در بین امّت شخصى باشد که توان فهم و تفسیر همه معانى و معارف قرآن را داشته باشد؛ زیرا در غیر این صورت، بخش زیادى از معانى و معارف قرآن پس از رحلت آن حضرت متروک شده، به فراموشى سپرده مى شود و این با حکمت خدا سازگار نیست. از روایات فراوانى که در کتاب هاى شیعه و اهل تسنّن نقل شده، به خوبى به دست مى آید که پس از رسول خدا (ص) چنین شخصى وجود داشته و آن امیرالمؤمنین على بن ابى طالب (ع) بوده است. برخى از آن روایات گویاى این مطلب است که خداى متعال حضرت على (ع) را خلیفه خود بر بندگانش قرار داده تا کتابش را براى آنان تبیین کند.

شیخ صدوق در کتاب هاى عیون و امالى با سند مفصل از امام رضا (ع) از پدرانش از پیامبر (ع) از جبرئیل از میکائیل از اسرافیل: از خداى متعال چنین روایت کرده است: «من الله هستم که معبودى جز من نیست. مردمان را به قدرت خویش آفریدم و هر کس از پیامبرانم را که خواستم از میان آنان اختیار کردم و از جمیع آنان محمّد را به عنوان حبیب و خلیل و صفىّ برگزیدم و او را با عنوان »رسول« به سوى خلقم مبعوث کردم و على را براى او برگزیدم و او را برادر، وصى و وزیر و پیام رسان او به مردم پس از او و خلیفه خود بر بندگانم قرار دادم تا کتابم را براى آنان تبیین کند.»¹⁶

قرآن کریم یکى از وظایف نبى اکرم (ص) را تبیین قرآن کریم معرفى کرده است: «و انزَلنا الیکَ الذّکرَ لتُبَیّنَ للنّاس ما نُزِّلَ الیهم.» (نحل:44) این روایت نشان مى دهد که خداى متعال حضرت على (ع) را برگزیده است تا وظیفه پیامبراکرم (ص) را پس از آن حضرت عهده دار شود، و ادامه دهنده کار آن حضرت باشد. از این رو، مى توان گفت: همان گونه که رسول خدا (ص) مفسّر برگزیده خدا براى قرآن کریم است، امیرمؤمنان على (ع) نیز مفسّر برگزیده خداست و این امر سبب شده که رسول خدا (ص) نسبت به تعلیم و تفسیر و تأویل قرآن به آن حضرت اهتمام شدید و سعى وافر داشته باشد.

کلینى، در کافى در پایان روایتى طولانى از امیرالمؤمنین (ع) چنین روایت کرده است: و من پیوسته هر روز یک بار و هر شب یک بار بر رسول خدا (ص) وارد مى شدم. در هر بار با من خلوت مى کرد و هرجا مى گردید با او مى گردیدم. در هر موضعى وارد مى شد، با او بودم. اصحاب رسول خدا (ص) مى دانند که با هیچ کس جز من این گونه رفتار نمى کرد. بسا که رسول خدا (ص) در خانه من به نزدم مى آمد، بیش تر آن (خلوت) در خانه من بود و هرگاه بر آن حضرت در بعضى از منزل هایش وارد مى شدم، با من خلوت مى کرد و زنانش را از آن جا بیرون مى کرد و جز من کسى نزد او باقى نمى ماند و هرگاه براى خلوت کردن با من به منزل من مى آمد، فاطمه و هیچ یک از پسرانم را بیرون نمى فرستاد. هرگاه از او سؤال مى کردم، مرا پاسخ مى داد و هرگاه پرسش هایم تمام مى شد و سکوت مى کردم، با من سخن آغاز مى کرد. هیچ آیه از قرآن بر رسول خدا (ص) نازل نشد، مگر این که قرائت آن را به من آموخت و آن را بر من املا کرد و آن را با خط خود نوشتم و تأویل و تفسیر، ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه و خاص و عام آن را به من تعلیم داد و از خدا خواست که توان فهم و حفظ آن را به من عطا فرماید. از زمانى که آن دعا را درباره من فرمود، هیچ آیه اى از کتاب خدا و هیچ یک از علومى را که بر من املا کرد و نوشتم، فراموش نکردم. هرچه خدا به او تعلیم داد، از حلال و حرام و امر و نهى و گذشته و آینده و هر کتابى که پیش از وى نازل شده، از طاعت و معصیت، همه را به من تعلیم فرمود و آن را حفظ کردم و حتى یک حرف از آن را فراموش نکردم. سپس دستش را بر سینه ام نهاد و از خدا خواست دلم را از علم و فهم و حکم و نور پر کند. گفتم: اى پیامبر خدا، پدر و مادرم به فدایت، از زمانى که آن گونه برایم دعا فرمودى چیزى را فراموش نکردم و آنچه را ننوشتم نیز از یاد من نرفت. آیا هنوز بر من بیم فراموشى دارى؟ فرمود: نه، بر تو بیم فراموشى و نادانى ندارم.¹⁷

محمدبن حسن صفّار در بصائرالدرجات در ضمن دو باب درباره این که رسول خدا (ص) همه علمش را به امیرالمؤمنین یاد داده و آن حضرت در علم رسول خدا (ص) مشارکت داشته و در نبوّت مشارکت نداشته، 23حدیث ذکر کرده است¹⁸ که همه آن روایات بر مدّعاى ما دلالت دارند و در باب  دیگرى نیز روایاتى که با صراحت این مدعا راثابت مى کند، آورده است.¹⁹

ابوجعفر اسکافى، از دانشمندان معتزله، نیز مضمون روایت کلینى را با اندکى تفاوت لفظى در ضمن پاسخ هاى امام على (ع) به پرسش هاى ابن الکوّاء آورده است.²⁰

حاکم حسکانى، از دانشمندان اهل تسنّن، نیز با سند متصل از امام على (ع) روایت کرده است: «ما فى القرآن آیةٌ الاّ و قد قرأتُها على رسول اللّه (ص) وَ عَلَّمنى معناه»؛²¹ هیچ آیه اى در قرآن نیست، مگر این که آن را بر رسول خدا (ص) قرائت کردم و معناى آن را به من آموخت.

در حدیث دیگرى نیز از آن حضرت چنین روایت کرده است: «هر آیه که بر رسول خدا (ص) نازل شد، قرائت آن را به من یاد داد و آن را بر من املا کرد و من آن را با خط خود نوشتم و تأویل و تفسیر و ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه آن را به من تعلیم داد و از خدا خواست فهم و حفظ آن را به من یاد دهد و در اثر آن، حتى یک حرف آن را هم فراموش نکردم.»²²

ابن عساکر، دانشمند معروف اهل تسنّن، نیز نظیر این روایت را با سندى دیگر در تاریخ مدینة دمشق آورده است.²³

بنابراین، روایات شیعه و سنّى دلالت دارند، بر این که رسول خدا (ص) همه معانى و معارف قرآن را به حضرت على (ع) تعلیم داده و آن حضرت نیز بدون کم ترین خطا و اشتباهى همه آن معانى و معارف را دریافت نموده و حتى یک حرف از آن را فراموش نکرده است. روایاتى از قبیل «علىٌّ خازنُ علمى»؛²⁴ «علىٌّ عیبةُ علمی»؛²⁵ «أنا مَدینةُ العِلمِ و علىٌّ بابُه»؛²⁶ و «أنا مدینةُ الحِکمةِ و علىٌّ بابُه»؛²⁷ که در کتب فریقین با سندهاى متعدد از رسول خدا (ص) نقل شده، نیز مؤیّد، بلکه مؤکد این مدّعاست؛ زیرا از این گونه روایات به خوبى دریافت مى شود که على (ع) کسى بوده که رسول خدا (ص) علم و حکمت خود را به او آموخته و آن حضرت هم بدون کم و کاست و سهو و خطا، علم و حکمت پیامبر را دریافت و ضبط کرده است، به گونه اى که هرکس در هر موضوعى بخواهد از علم و حکمت رسول خدا استفاده کند، از طریق آن حضرت مى تواند به علم و حکمت آن بزرگوار نایل شود و تردیدى نیست که علم به معانى و معارف و تنزیل و تأویل قرآن کریم جزء عمده و قدر متیقّن علم و حکمت آن بزرگوار است. این اهتمام و سعى وافر پیامبر (ص) در تعلیم و تربیت آن حضرت، موجب شد که آن حضرت همانند خود رسول خدا (ص) به همه معانى و معارف قرآن کریم آگاه باشد.

شاهد آن، افزون بر آنچه گذشت، روایات بسیارى است که دلالت مى کنند به آن که حضرت، به همه معانى و معارف قرآن آگاه بوده است.

در بسیارى از روایات شیعه و سنّى مفهوم «مَن عِندَهُ عِلمُ الکِتاب» در آخر سوره «رعد» به حضرت على (ع) تفسیر و بر او تطبیق شده است. از بیان اهل تسنّن، حاکم حسکانى شش روایت در این باره آورده است²⁸ و از شیعیان، سید هاشم بحرانى در تفسیر برهان در تفسیر این کلمه 25روایت جمع  کرده²⁹ که در هفده روایت این کلمه به حضرت على (ع)³⁰ و در هفت روایت به همه امامان معصوم تفسیر شده است³¹ که حضرت على (ع) نیز یکى از آن هاست و در هر دو دسته، روایت صحیح السند وجود دارد.³²

الف و لام «الکتاب» یا عهد حضورى است و منظور از «کتاب» قرآن کریم مى باشد، یا الف و لام جنس است و منظور از آن «لوح محفوظ» و مطلق کتاب آسمانى است که از جمله آن ها قرآن کریم است. در هر صورت، این کلمه به ضمیمه روایات مفسّر آن، دلالت دارد بر این که علم قرآن کریم نزد امیرالمؤمنین (ع) است. اضافه «علم» به «الکتاب» دلالت دارد بر آن که همه علم کتاب نزد آنان است؛ زیرا اضافه مصدر به کلى که همه اجزاى آن به طور یکسان مى توانند متعلّق آن مصدر واقع شوند ظهور در استیعاب و عموم دارد³³. از این رو، در آیه دیگر در مورد کسى که بخشى از علم کتاب را داشته، تعبیر «الَّذى عندَهُ علمٌ مِنَ الکتاب»³⁴ به کار رفته است. برخى روایات نیز مؤیّد این موضوع هستند؛ زیرا در آن ها، دلالت این کلمه بر علم کل کتاب و دلالت «علمٌ منِ الکتاب» بر علم بخشى از کتاب مسلّم گرفته شده و در پایان آن ها آمده است که امام صادق (ع) با دست به سینه خود اشاره کردند و فرمودند: «به خدا قسم، علم همه کتاب نزد ماست. به خدا قسم، علم همه کتاب نزد ماست.»³⁵

با این بیان، معلوم شد این کلمه قرآن به ضمیمه روایات مفسّر آن، یکى از ادلّه آگاهى امیرمؤمنان (ع) به همه معانى و علوم قرآن است. در برخى روایات، این آیه برترین منقبت امیر مؤمنان (ع) به شمار آمده است³⁶ که این خود، مؤیّد دیگرى بر این برداشت است.

در کتب شیعه و سنّى با سند متصل از رسول خدا (ص) روایت شده است: «علىٌّ مَعَ القرآن و القرآن مَعَ على لن یفتَرِقا حتّى یَرِدا عَلَىَّ الحوض»؛³⁷ على با قرآن و قرآن با على است. هرگز از هم جدا نمى شوند تا در کنار حوض بر من وارد شوند.

حاکم نیشابورى و ذهبى، از دانشمندان معروف اهل تسنّن، سند این حدیث را صحیح دانسته اند.³⁸ روشن است که منظور، جدا نشدن جسم حضرت على (ع) از کاغذ و مرکّب قرآن نیست، بلکه معناى جمله اول این است که على (ع) از نظر علم و عمل همیشه با قرآن، و دانش و کردار وى پیوسته مطابق قرآن است. معناى فقره دوم )قرآن با على است( این است که تمام علوم و معارف قرآن نزد على (ع) است؛ زیرا اگر قسمتى از قرآن و معارف آن را نداند، آن قسمت از او جداست و این کلام آن را نفى مى کند. پس این روایت دلالت مى کند که على (ع) به همه معانى و معارف قرآن آگاه بوده و تا روز قیامت نیز این علوم براى آن حضرت باقى است و با فراموشى و امثال آن از آن حضرت جدا نمى شود. نظیر این روایت را صدوق با سند صحیح و سندهاى متعدد در خصال آورده است.³⁹

حاکم حسکانى، از دانشمندان معروف اهل تسنّن، در کتاب شواهد التنزیل فصلى به «یگانه بودن على (ع) در شناخت قرآن و معانى آن و علم به نزول آن و آنچه در آن است» قرار داده و در آن 22روایت با سند متصل ذکر کرده است که همه آن ها بر این حقیقت دلالت دارند.⁴⁰

از بخشى از روایات استفاده مى شود رسول خدا (ص) تنها به تعلیم و تربیت امام على (ع) و آگاه کردن آن حضرت، به همه معانى و معارف قرآن و تفسیر و تأویل آن اکتفا نکرده، بلکه امّت خود را به موقعیت بى نظیر آن حضرت در تفسیر قرآن توجه داده و آنان را به فراگیرى دانش قرآن از آن حضرت توصیه نموده است. در خطبه «غدیریه»، که از آن حضرت نقل شده، جمله هاى ذیل به چشم مى خورند: «معاشَر الناسِ، تدبّروا القرآنَ وافهموا آیاته و انظروا الى محکماته ولا تتّبعوا متشابه فواللّه لن یُبیّن لکم زواجره و لا یوضَّح لکم تفسیره الاّ الّذى انا آخذٌ بیده و مصعدّهُ الىّ و شائلٌ بعضده و ابى طالب اخى و وصىّ. . .» ⁴¹

اى گروه هاى مردم، در قرآن تدبّر کنید و آیات آن را بفهمید، به محکمات آن نظر کنید و از متشابه بودن پى روى نکنید. به خدا سوگند، فقط کسى نواهى آن را براى شما تبیین مى کند و تفسیر آن را براى شما روشن مى سازد که من دستش را گرفته ام و آن را نزد خود بالا آورده ام و بازویش را بالا گرفته ام. به شما اعلام مى کنم که هرکس من مولاى اویم، او (على) نیز مولاى اوست و او على بن ابیطالب برادر و وصى من است.

در حدیث دیگرى از آن حضرت چنین روایت شده است: «هرکس چیزى از دانش قرآن را که از من نیاموخته و نشنیده و بر او پوشیده است، باید که به على بن ابى طالب (ع) رجوع کند؛ زیرا او ظاهر و باطن و محکم و متشابه آن را، همان گونه که من مى دانم، مى داند.»⁴²

در خطبه اى که از آن حضرت روایت شده، چنین آمده است: «انّ اللّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أنزَلَ علىَّ القرآنَ و هؤَ الذى من خالفَهُ ضلَّ و من ابتغى عِلمَهُ عِندَ غیرِ علىٍّ هلَک»؛⁴³ همانا خداى عزّو جل - قرآن را بر من نازل کرده و آن چیزى است که هرکس با آن مخالفت کند، گم راه شده و هرکس علم آن را از غیر على (ع) طلب کند، هلاک گردیده است.

با توجه به این گونه روایات - که بسیارند و در این مجال ذکر همه آن ها نیست - و روایاتى که در بحث «علم سایر اهل بیت به همه معانى قرآن» ذکر مى شود، کم ترین تردیدى باقى نمى ماند که على بن ابى طالب (ع) دومین مفسّر آگاه به همه معانى قرآن بوده که ظاهر و باطن و تنزیل و تأویل آن را مى دانسته و از خطا و نسیان نیز مصون بوده و در تبیین کتاب خدا جانشین رسول خدا (ص) بوده و بر تفسیر همه معانى و معارف قرآن توانایى داشته است.

علم امامان یازده گانه: به همه معانى قرآن

با توجه به این که قرآن کریم کتاب جاودانى است و معارف آن به زمان رسول خدا (ص) و شاگرد ممتاز آن حضرت، امام على (ع) اختصاص ندارد و با نظر به این که بخشى از معارف آن در توان فهم همگان نیست، همان گونه که در بیان علم امام على (ع) به همه معارف قرآن ذکر شد، حکمت خداوند اقتضا مى کند که پس از آن بزرگوار نیز در هر عصرى، شخصى آگاه به همه معارف قرآن، تنزیل و تأویل و ظاهر و باطن آن و مصون از خطا و نسیان و توانا بر تفسیر واقعى آن وجود داشته باشد تا در مورد ابهام و اختلاف، مرجع امّت باشد و مردم از طریق ایشان به معارف قرآن دست رسى یابند؛ زیرا در غیر این صورت، اولا بخش عمده اى از معارف آن در ابهام مى ماند و بهره گیرى از آن به زمان رسول خدا (ص) اختصاص مى یابد و این با جاودانگى قرآن سازگار نیست. ثانیا، بر اثر فقدان مفسّر آگاه به همه معارف واقعى آن، قرآنى که براى رفع اختلاف آمده، خود زمینه اى براى اختلاف مى شود و غرض از نزول آن، که هدایت بشر و رفع اختلاف است، حاصل نخواهد شد⁴⁴ و این با حکمت خدا سازگار نیست. از این رو، مى بینیم رسول خدا در وقت رحلت خود، به سفارش تمسّک به قرآن اکتفا نکرده و بارها امّتش را به تمسّک به دو چیز توصیه نموده و گم راه نشدن آنان را در گرو تمسّک به آن دو قرار داده و فرموده است که آن دو هیچ گاه از یکدیگر جدا نمى شوند: یکى از آن دو کتاب خدا و دیگرى اهل بیت آن حضرت است. این مطالب در جاهاى متعدد و با عبارت هاى گوناگون از آن گرامى نقل شده که یکى از آن عبارات چنین است:

«انّى تارکٌ فیکم الثقلین ما اِن تَمسّکتُم بِهما لن تضلّوا کتابَ اللّهِ و عترتی اهل بیتى، و انّهما لن یفتَرقا حتى یَرِدا علىَّ الحوض»؛⁴⁵ همانا من در میان شما دو چیز گران قدر مى گذارم که اگر به آن دو تمسّک کنید هرگز گم راه نخواهید شد: کتاب خدا و اهل بیتم. به راستى که آن دو هرگز از هم جدا نمى شوند تا در کنار حوض کوثر بر من وارد شوند.

هرچند قرآن کریم تبیان هر چیز است: «وَ نزَّلنا علیکَ الکِتابَ تِبیانا لِکُلِّ شى ءٍ» (نحل: 89)ولى براى فهم آن تبیین لازم است. از این رو، فرموده است: «وَ أَنزلنا اِلَیکَ الذِّکرَ لِتُبَیِّنَ للنّاس ما نُزِّلَ الیهم.» (نحل: 44) با نظر به روایات بسیارى که دلالت دارند دانش هر چیزى در قرآن است، ولى فقط پیامبر خدا (ص) و ائمّه اطهار(ع) به آن آگاهند و خاستگاه علم آن بزرگواران قرآن است⁴⁶، پى مى بریم تمسّک به اهل بیت پیامبر (ص) در کنار قرآن از آن نظر شرط گم راه نشدن دانسته شده است که آنان مبیّن قرآن کریم هستند. گرچه قرآن کریم همه معارف و احکام لازم براى هدایت بشر را در بردارد، ولى بدون تبیین آن ها نمى توان همه معارف و احکام لازم را از آن به دست آورد. بنابراین، از این مطلب، که تمسّک به آنان نیز شرط گم راه نشدن معرفى شده است، سه مطلب برداشت مى شود:

1. قرآن کریم به تنهایى براى رهایى از گم راهى کافى نیست؛ زیرا همه معارف به تفصیل در آن نیامده اند و مفسّر و مبیّن مى خواهد.

2. اهل بیتى که در این حدیث همراه قرآن ذکر شده اند، مفسّران آگاه به همه معانى قرآن کریم هستند.

3. آنان در تفسیر قرآن از هواپرستى و خطا مصون هستند؛ زیرا پیامبر (ص) فرموده است: اگر به این دو تمسّک جویید، هرگز گم راه نمى شوید، و این مستلزم آن است که از هرگونه خطا مصون باشند؛ زیرا اگر چنین نباشد، گم راه نشدن آنان حتمى نخواهد بود. جمله «آن دو هرگز از هم جدا نمى شوند» به مثابه دو گزاره است:  1. آنان از قرآن جدا نمى شوند؛  2. قرآن از آنان جدا نمى شود.

از این دو مطلب مى توان فهمید:

اولا آنان از هوا و خطا مصون هستند؛ زیرا جدا نشدن آنان از قراین به این است که دانش، اندیشه و رفتار آن ها همه مطابق قرآن است و این مستلزم مصونیت آنان از هوا و خطا مى باشد و اگر جز این باشد، این پیوستگى محقق نمى شود.

ثانیا، آنان به همه معانى و معارف قرآن آگاهند؛ زیرا جدا نشدن قرآن از آنان به این است که قرآن با همه معانى و معارفش نزد آن ها باشد؛ اگر قسمتى از معارف آن را ندانند، آن قسمت از آن ها جدا شده است و حال آن که پیامبر (ص) جدایى قران را از آنان نفى نموده است.

در روایتى که در معناى حدیث «ثقلین» از امام باقر (ع) نقل شده، به مفسّر بودن اهل بیت براى قرآن تصریح شده است:

محمد بن صفار با سند متصل از سعد اسکاف چنین روایت کرده است: «از امام محمدباقر (ع) معناى قول پیامبر (ص) را پرسیدم که مى فرماید: من در میان شما دو چیز گران قدر مى گذارم؛ به آن دو تمسّک بجویید؛ زیرا آن دو هرگز از هم جدا نمى شوند تا در کنار حوض (کوثر) بر من وارد شوند. حضرت فرمود: (یعنى) پیوسته کتاب خدا و دلیلى از ما که بر آن دلالت کند (باهم هستند) تا در کنار حوض بر من وارد شوند.»⁴⁷

این روایت مؤیّد، بلکه مؤکّد مضمون حدیث «ثقلین» و مفسّر بودن اهل بیت(ع) نسبت به قرآن کریم است. تا این جا از این حدیث متواتر به دست آمد که اهل بیت (ع) پیامبر مفسّران واقعى قرآن کریم هستند که در فهم قرآن و تفسیر آن از هرگونه خطا و هوا مصون مى باشند.حال بایددید«اهل بیت»چه کسانى اند.

اهل بیت: در حدیث «ثقلین»

واژه«اهل» در لغت، به شایسته، سزاوار⁴⁸ و مستوجب⁴⁹ معنا شده و در عرف نیز در همین معنا ظهور دارد. از این رو، در دعاى «الّلهمَّ اِن لم اکن اهلا اَن ابلُغَ رحمتکَ فرحمتُک اهلٌ اَن تبلُغنى و تَسَعَنى» و حدیث «الهى ما عبدتُک خوفا من نارکَ و لا طمعا فى جنّتکَ بَل وجدتکَ اهلا للعبادةِ فعبدتُک»⁵⁰ از کلمه «اهل» همین معنا به ذهن متبادر مى شود. ولى وقتى به شى ء یا شخصى اضافه شود - که غالبا نیز چنین است - به مناسبت مضافٌ الیه، معناى دیگرى از آن فهمیده مى شود. کلمه «اهل بیت» را جمعى به ساکنان خانه معنا کرده اند.⁵¹

فیّومى پس از معنا کردن «الاهل» به «اهل بیت»، گفته است: اصل در آن خویشى است.⁵² راغب نیز از کاربرد مجازى «اهل بیت» شخص در مورد کسانى که با او پیوند نَسَبى دارند، سخن گفته است.⁵³

بنابراین، مى توان گفت: در لغت، «اهل بیتِ» هر شخصى ساکنان خانه او، یعنى زن و فرزندان اویند و به معناى خویشاوندان او نیز به کار مى رود. در عرف نیز «اهل بیت» شخص به معناى خانواده او - که همان زن و فرزندان اوست - مى باشد وگاهى به معناى خاندان و خویشاوندان او نیز به کار مى رود.

اما در مورد پیامبر (ص) چون بیت آن حضرت محل نزول وحى و بیت نبوّت نیز بوده است، کلمه «اهل بیت» دو کاربرد دارد: «اهل بیت پیامبر» گفته مى شود و از «بیت»، محل سکونت آن حضرت اراده مى شود و ویژگى محل نزول وحى و خانه نبوّت بودن آن لحاظ نمى شود. در این صورت، کلمه «اهل بیت» در مورد آن حضرت نیز به همان معنایى است که در مورد دیگران به کار مى رود؛ یعنى به معناى خانواده (همسران و فرزندان) آن حضرت، یا به معناى مطلق خویشاوندان آن حضرت. این که بعضى اهل بیت پیامبر(ع) را به همسران و دختران و داماد او، على (ع) معنا کرده اند⁵⁴ طبق این کاربرد است. ولى اهل بیت(ع) پیامبر با لحاظ ویژگى محل نزول وحى و خانه نبوّت بودن بیت آن حضرت به کار مى رود و در این صورت، به معناى ساکنان خانه، خانواده یا مطلق خویشاوندان آن حضرت نیست، بلکه منظور افرادى است که از نظر علمى و عملى و صفات انسانى شایسته بیت آن حضرت مى باشند. شاهد این کاربرد روایات فراوانى است که خبر مى دهند نبى اکرم (ص) بارها على و فاطمه و حسن و حسین(ع) را فرا خواندند و پوششى بر آن ها افکندند و فرمودند «اینان اهل بیت من هستند.»⁵⁵ در مواردى برخى از همسران آن حضرت که حاضر بودند، مى گفتند: اى رسول خدا، ما از اهل بیت تو نیستیم؟ حضرت با تعابیرى گوناگون پاسخ منفى مى دادند.⁵⁶ روشن است که در این روایات، حضرت در مقام معرفى افراد اهل بیت خود در اربرد دوم است؛ یعنى مى خواستند افرادى از خویشاوندان خود را، که از نظر علمى و عملى شایسته بیت نبوّت اند، به امت بشناسانند؛ زیرا اولا، افراد اهل بیت آن حضرت در کاربرد اول، آشکار بودند و نیازى به معرفى نداشتند. ثانیا، معرفى به گونه اى است که دلالت مى کند اهل بیت آن حضرت در آن زمان منحصر به چهار نفر بوده است و حال آن که اهل بیت در کاربرد اول، شامل دیگران نیز مى شود. ثالثا، در کاربرد اول، همسران آن حضرت جزو اهل بیت آن حضرت اند، ولى در این معرفى، نه تنها همسران آن حضرت از اهل بیت وى به شمار نیامده اند، بلکه در بسیارى از این روایات، اهل بیت بودن آنان نفى شده است. بنابراین، کاربرد دوم براى اهل بیت پیامبر قطعى و انکارناپذیر است.

همچنین نبى اکرم (ص) در حدیث «ثقلین»، اهل بیت را همسنگ قرآن قرار داده و عنوان «ثَقَلین» را - که دلالت بر عظمت و ارج فوق العاده دارد - در مورد قرآن و آنان به کار برده و تمسّک به قرآن و آنان را شرط گم راه نشدن دانسته و از پیوستگى دایم آنان با قرآن خبر داده است. با توجه به این ویژگى ها، روشن است که اهل بیت در این حدیث، به معناى اول، یعنى همسران یا مطلق خویشاوندان آن حضرت نیست؛ زیرا آنان واجد ویژگى هاى پیش گفته نمى باشند، بلکه به معناى دوم، یعنى افرادى از خویشاوندان آن حضرت است که شایسته بیت نبوّت و واجد آن خصوصیات باشند. روشن است که شناخت دقیق چنین افرادى جز از طریق معرفى خود نبى اکرم (ص) شدنى نیست. از این رو، در برخى روایات آمده است: وقتى رسول خدا (ص) حدیث «ثقلین» را ذکر نمودند، جابر بن عبدالله انصارى پرسید: اى رسول خدا، عترت شما چه کسانى اند؟ فرمود: «على و حسن و حسین و امامانى که از فرزندان حسین اند، تا روز قیامت.»⁵⁷

حموینى، از دانشمندان اهل تسنّن، در فرائد السمطین و شیخ حرّ عاملى در اثبات الهداة روایت مفصّلى را در گفت وگوى حضرت على (ع) با جماعتى از صحابه آورده اند که قسمتى از آن چنین است: «شما را به خدا، آیا مى دانید رسول خدا (ص) در آخرین خطبه اى که خواندند، فرمودند: اى مردم، در میان شما دو چیز گران قدر مى گذارم: کتاب خدا و عترتم، اهل بیتم. پس به آن دو تمسّک کنید تا هیچ گاه گمراه نشوید؛ زیرا خداى لطیف (آگاه) به من خبر داده است که البته آن دو هیچ گاه (از یکدیگر) جدا نمى شوند تا در کنار حوض بر من وارد شوند؟ سپس عمر بن خطاب شبیه شخص خشمگین برخاست و گفت: اى رسول خدا (ص) آیا همه خاندانت؟ فرمود: نه، بلکه اوصیاى من از آنان، که نخستین آن ها برادر و وزیر و وارث و جانشینم در امّت و ولىّ هر مؤمنى بعد از من است. او نخستین آن هاست. سپس پسرم حسن، بعد پسرم حسین و سپس نه نفر از فرزندان حسین، یکى بعد از دیگرى، تا در کنار حوض بر من وارد شوند. آنان گواهان خدا در زمین و حجت هاى او بر خلق او و خزینه داران علم او و معدن هاى حکمت اویند. هرکه آنان را اطاعت کند، خدا را اطاعت کرده و هرکه آنان را نافرمانى کند، خدا را نافرمانى کرده است؟ آن گاه همه آنان (یعنى جماعت صحابه) گفتند: گواهى مى دهیم که رسول خدا (ص) این سخن را فرموده است.»⁵⁸

شیخ صدوق با سند معتبر چنین روایت کرده است: در معناى این سخن رسول خدا (ص) که فرموده است: «من دو چیز گران قدر - کتاب خدا و عترتم - را در میان شما به جاى مى گذارم»، از امیرالمؤمنین (ع) پرسیدند: عترت چه کسانى اند؟ فرمود: من و حسن و حسین و نُه امام از فرزندان حسین که نهمین آن ها مهدى و قائم آن هاست. از کتاب خدا جدا نمى شوند و کتاب خدا (نیز) از آنان جدا نمى شود تا در کنار حوض (کوثر) بر رسول خدا (ص) وارد شوند.⁵⁹

از این روایت - که سند آن صحیح است - چند مطلب به دست مى آید:

1. عترت پیامبر، که در حدیث «ثقلین» همسنگ قرآن واقع شده اند، دوازده نفرند که اولین آن ها حضرت على (ع) و آخرین آن ها حضرت مهدى (عج) است؛

2. آنان هیچ گاه از کتاب خدا جدا نمى شوند و این دلیل عصمت آنان از خطا و هواست.

3. تا قیامت کتاب خدا از آنان جدا نمى شود و این دلیل علم آنان به همه معانى و معارف قرآن و مصونیت آنان از نسیان آن و توانمندى آنان بر تفسیر همه معانى و معارف قرآن است.

روایات دیگرى نیز وجود دارد که عترت و اهل بیت حدیث «ثقلین» را در آن دوازده نفر محصور مى کنند.⁶⁰ بنابراین، منظور از «عترت» و «اهل بیت رسول خد(ص)» که به دلالت حدیث «ثقلین» به همه معانى قرآن آگاهند، همین دوازده نفرى هستند که در روایات پیشین نام برده شده اند. با این بیان، دلالت حدیث «ثقلین» - که صحّت آن مورد اتفاق شیعه و اهل سنّت است - آگاهى امیرالمؤمنین (ع) و یازده نفر دیگر از اهل بیت خاص نبى اکرم (ص) به همه معارف قرآنى و توانایى آنان بر تفسیر همه قرآن آشکار گردید. همچنین با مفسّران واقعى دیگرى غیر از رسول خدا (ص) و امیر مؤمنان (ع) که به همه معانى و معارف واقعى قرآن آگاهند، آشنا شدیم. روایات دال بر این مطلب بسیارند.⁶¹

اختصاص علم کامل قرآن به پیامبر و امامان معصوم:

از برخى روایات، معلوم مى شود که پس از پیامبراکرم (ص) مفسّران آگاه به همه معانى و معارف قرآن منحصر به امیرمؤمنان و یازده امام پس از ایشان است؛ مانند روایاتى که کلینى در کافى در باب «انّه لم یجمع القرآن کلّه الاّ الائمة: و انّهم یعلمون علمه کلّه» آورده است. نمونه آن روایات چنین است:

- از امام محمدباقر (ع) روایت شده است که فرمود: «هیچ کس غیر از اوصیا نمى تواند ادعا کند که همه قرآن و ظاهر وباطن آن نزد اوست.»⁶²

با توجه به روایاتى که اوصیاى نبى اکرم (ص) را به دوازده نفر تفسیر مى کنند، دلالت این روایت بر این که مفسّران آگاه به همه معانى قرآن فقط آن دوازده نفرند، آشکار است.

-« عن برید بن معاویه، قال: قلت: لابى جعفر (ع): قُل کفى باللّه شهیدا بینى و بینُکم و من عندَهُ علمُ الکتاب. قال: ایّانا عنى و علىٌّ اوّلنا و افضلُنا و خیرُنا بعد النبى(ص)⁶³ برید بن معاویه مى گوید: به ابوجعفر (امام محمدباقر) گفتم: بگو کافى است که خدا و کسى که علم کتاب نزد اوست، گواه بین من و شماست) یعنى این آیه را نزد آن حضرت تلاوت کردم تا در معناى آن توضیحى دهد.) فرمود: خدا از "مَن عنده علمُ الکتاب" خصوص ما را قصد کرده و على نخستین و برترین و بهترین ماست.»

سند این روایت صحیح است⁶⁴ و از نظر دلالت هم با توجه به روایات دیگر، تردیدى نیست که منظور از «ایّان» - در حدیث مزبور - على یازده امام پس از ایشان است.⁶⁵ در بحث دومین مفسّر عالم به همه معانى قرآن، ظهور «علم الکتاب» در همه علوم قرآن توضیح داده شد. بر این اساس این روایت دلالت دارد بر این که همه معانى و علوم قرآن نزد یازده امام پس از حضرت على (ع) نیز هست. از تقدیم «ایّان» بر «عنى» اختصاص همه علوم قرآن به آنان به دست مى آید⁶⁶ و این اختصاص نیز دلیل دیگرى بر ظهور «علم الکتاب» در همه علوم قرآن است؛ زیرا بعضى از علوم قرآن اختصاص به آنان ندارد.

در روایت دیگرى از امام صادق (ع) نقل شده است که فرمودند: «به خدا سوگند، همه علم کتاب نزد ماست.»⁶⁷ این روایات نیز مؤکّد آگاه بودن آنان به همه علوم و معانى قرآن هستند.

جمله «وَ مَا یَعْلَمُ تأویلَهُ الاّ اللّهُ و الرّاسخون فى العِلم» در آیه 7سوره «آل عمران» به ضمیمه روایاتى که «راسخان در علم» را به خصوص امامان معصوم(ع) تفسیر کرده، دلیل دیگرى بر حصر همه علوم و معانى قرآن در دوازده امام است؛ زیرا این جمله دلالت مى کند بر این که علم تأویل قرآن - که بخشى از معارف آن است - مخصوص خدا و راسخان در علم است و هیچ کس جز راسخان در علم به این بخش از معانى قرآن آگاهى ندارد. روایات نیز دلالت دارند بر این که راسخان در علم تنها امامان معصوم هستند. کلینى در «کتاب الحجّة» کافى، بابى با عنوان «انَّ الراسخینَ فى العلم هم الائمّة:» باز کرده و در آن روایاتى آورده است. اولین روایت، که سندش نیز صحیح مى باشد، چنین است:

. . . عن ابى عبدالله (ع) قال: «نحنُ الراسخون فى العلم و نحنُ نعلَمُ تأویلَهُ»⁶⁸؛ از امام صادق (ع)نقل شده است که فرمود: ما راسخان در علم هستیم و ما تأویل قرآن را مى دانیم.

منظور از «نحن» به دلیل روایات بعدى همین باب، اوصیاى پیامبر(ع)⁶⁹ یعنى امام على و امامان بعد از ایشان⁷⁰ است. معرفه بودن خبر، یعنى ‑« الراسخونَ فى العلم» نیز دلیل حصر راسخان در علم در آنان است؛ زیرا اصل در خبر این است که نکره باشد و یکى از وجوه معرفه بودن آن دلالت بر حصر است⁷¹ و مناسب ترین وجه در این جا همین است.

کلینى در باب دیگر چنین آورده است:«... قال ابوعبدالله(ع): نحن قوم فرض الله - عزّو جلّ - طاعتنا... و نحن الراسخون فى العلم...»؛⁷² امام صادق (ع) فرمود: ما گروهى هستیم که خداى - عزّ و جلّ - اطاعت از ما را واجب کرده است... و ما راسخان در علم هستیم.

سند این روایت نیز صحیح است⁷³ و با توجه به آنچه در توضیح دلالت روایت قبل گفته شد، دلالت این روایت نیز بر مدعا آشکار است.

در نهج البلاغه نیز آمده است: «کجایند کسانى که به دروغ و از روى حسدورزى بر ما، گمان برده اند که آنان راسخان در علم اند، نه ما؟ و حال آن که خدا ما را رفعت بخشیده و آنان را فروگذاشته و به ما عطا فرموده و آنان را محروم کرده است.»⁷⁴

در این زمینه، روایات دیگرى نیز وجود دارند.⁷⁵ اما افزون بر روایات، خود کلمه «الراسخون فى العلم» معنایى دارد که بر غیر پیامبر (ص) و امامان معصوم(ع) انطباق ندارد؛ زیرا «راسخ» در لغت، به معناى ثابت،⁷⁶ و الف و لام «العلم» الف و لام جنس است. بر این اساس، راسخان در علم کسانى هستند که در مطلق علم ثابت و پابر جا باشند و کسانى در مطلق علم ثابت و پا برجایند که بر اثر رسیدن به حقیقت علم در همه امور، در هیچ موردى نظرشان عوض نشود. چنین افرادى جز پیامبر و امامان معصوم: نیستند؛ زیرا تنها آنان هستند که چون علمشان از وحى سرچشمه گرفته و با قلبشان حقیقت علم را یافته اند، نظرشان تغییر نمى کند.⁷⁷

---

• پى نوشت ها

1- جمعى از لغت دانان «اهل بیت» را به «سکّانه» معنا کرده اند. (ر.ک: خلیل بن احمد الفراهیدى، العین، ج 4ص / 89مجدالدین فیروزآبادى،

 القاموس المحیط، ج 3ص / 486ابن سیدة، المحکم و المحیط الاعظم، ج 4ص / 256ابن منظور، لسان العرب، ج 1ص253)صفى پور آن را به کسان خانه و ساکنان آن معنا کرده است (ر.ک: منتهى الارب، ج 1ص46).

2- راغب گفته است: «و تعورف فى اسرة النبى - علیه الصلاة و السلام - مطلقا اذا قیل اهل البیت.» (المفردات، ص25)

3- ر.ک: المحکم و المحیط الاعظم / لسان العرب.

4راى اطلاع از آن روایات ر.ک: فرائد السمطین، ج 1ص / 318 - 312محمدبن على صدوق، کمال الدین، ج 1ص / 279 - 274اثبات الهداة، ج 1ص / 509 - 508الاحتجاج، ج 1ص / 149کتاب سلیم بن قیس، با تحقیق محمدباقر انصارى، نشر الهادى، ج 2ص / 761، 646، 638، 636 و 909 /کفایةالاثر فى النص على الائمة الاثنا عشر، ص / 156 155محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 36ص / 336البرهان فى تفسیر القرآن، ج 3ص 310حدیث / 6نعمانى، کتاب الغیبة، ص 35 - 32باب «ما روى فى ان الائمّة اثنا عشر اماماا.»

5- «هذا بیانٌ للناس و هدىً و موعظةٌ للمتقین.» (آل عمران: 138)

6- «و نزّلنا علیک الکتابَ تبیانا لکل شى ء» (نحل: 89)

7- «قد جاءکم من الله نورٌ و کتابٌ مبین» (مائده: 15) و نیز ر.ک: یوسف: / 1شعراء:  / 2نمل: / 1قصص: .2

8- «و هذا لسانٌ عربىٌ مبینٌ» (نحل: 103) و نیز ر.ک: شعراء: .195 - 192

9- «و لقد یسّرنا القرآن للذکر فهل من مدّکر» (قمر: 40/ 32 /22 /17)

10- «نزّل به الرّوح الامینُ على قلبکَ» (شعراء: 193و 194)

11- «وانزلنا الیک الذکر لتبیّن للناس ما نزّل الیهم» (نحل:44)؛ «هو الذى بعث فى الامیین رسولا منهم یتلوا علیهم آیاته و یزکیهم و یعلّمهم الکتاب و الحکمة» (جمعه: 2)

12- ر.ک: محمدبن جریر طبرى، جامع البیان، بیروت، دارالمعرفة، ج / 1ص / 26محمدبن عبدالله زرکشى، البرهان فى علوم القرآن، بیروت، دارالجبل، ج / 2ص / 181نوع چهل و یکم فصل «امهات مآخذ تفسیر»، مأخذ .4

13- محمدبن یعقوب کلینى، اصول کافى، ج  / 1ص 270و 271باب «انّ الراسخین فى العلم هم الائمة:»، حدیث / 2بحارالانوار، ج / 23ص .199

14- . . . عن فضیل بن یسار قال: سألت اباجعفر (ع) عن هذه الروایة: «ما من القرآن آیةُ الاّ و لها ظهرٌ و بطن.» فقال: «ظهرُهُ تنزیلُهُ و بطنُهُ تأویلُهُ...» (بحارالانوار، ج / 92ص / 97حدیث 64).

15- در تفسیر قمى نیز چنین روایت شده است: «حدثنى ابى عن ابن ابى عمیر عن عمر بن اذینة عن برید بن معاویة عن ابى جفعر 7قال: «انَّ رسول الله 9افضلُ الراسخین فى العلم قد علِمَ جمیعَ ما انزلَ اللهُ علیه من التنزیلِ و التأویل و ما کان اللّه لیُنزلَ علیه شیئا لم یُعَلِّمه تأویله و اوصیاؤُهُ من بعدِهِ یعلمونه کلَّه».(على بن ابراهیم قمى، تفسیر القمى، ج  / 1ص 124).

16- محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج  / 38ص / 98ح .17

17- اصول کافى، ج / 1ص / 116کتاب «العلم»، باب اختلاف الحدیث، قسمتى از حدیث / 1همچنین ر.ک: محمدبن على صدوق، الخصال، ج / 1ص  / 257باب «الاربعة حدیث.»

18- ر.ک: محمدبن حسن صفّار، بصائرالدرجات، ص / 290-294جز/ 4باب هاى 10و .11

19- ر.ک: همان، ص 197و / 198جز  ./ 4باب / 8حدیث هاى 1و / 3همچنین ر.ک: بحارالانوار، ج / 40ص .212 - 208

20- ر.ک: ابوجفعر اسکافى، المعیار و الموازنة، ص .300

21- حاکم حسکانى، شواهد التنزیل، ج  / 1ص / 43حدیث .33

22- همان، ص / 48حدیث .41

23- ر.ک: على بن حسین، ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج / 42ص / 386حدیث .8993

24- بحارالانوار، ج / 38ص / 314حدیث / 18ج 40ص / 204حدیث 11ج / 44ص / 238حدیث / 29عبدالحسین امینى، الغدیر، ج / 3ص .95

25- الغدیر، ج / 3ص / 95بحارالانوار، ج / 15ص / 297حدیث/ 36ج / 18ص / 392حدیث / 98ج / 40ص / 70حدیث / 104ص / 149حدیث / 54ص / 204حدیث .11

26- بحارالانوار، ج / 40ص / 70حدیث/ 104ص / 87حدیث  /114ص / 201حدیث / 4ص  / 202حدیث هاى 6و / 7ص / 203حدیث 8ص / 204حدیث  11ص / 205حدیث 12ص   206حدیث هاى 7و  16 - 13ج 41ص 286ص .301

27- بحارالانوار، ج 25ص 234ج   26ص  111ج 69ص 81ج 93ص 57ج  40ص 201حدیث 3ص 203حدیث هاى  8و 10و ص / 207الغدیر، ج 5ص .502

28- شواهد التنزیل، ج 1ص 400-405 حدیث هاى .427 - 422

29- البرهان فى تفسیرالقرآن، ج 2ص 302به بعد / اصول کافى، ج 1ص 287حدیث   6ص 316حدیث / 3نورالثقلین، ج 2ص 521-524 حدیث هاى 204و  205و 211 و 207و 209 / 220تفسیر قمى، ج 1ص .396

30- روایت هاى 4، 5، 7، 8، 10، 11، 13، 15، 17، 18، 19، 20، 21، 22، 23، 24 و 25.

31- روایت هاى 1، 2، 3، 6، 9، 14و16 .

32- مانند روایت 4و 5و 7در دسته اول و روایت 1در دسته دوم.

33- ر.ک: سیدعلى بهبهانى، مصباح الهدایة، ص 9و .10

34- نک: نمل: 40و تفسیر آن.

35- نورالثقلین، ج / 2ص / 22حدیث / 208اصول کافى، ج 1ص 316حدیث 3.

36- نورالثقلین، ج 2ص 521حدیث .205

37- ابوعبدالله محمدبن عبدالله حاکم نیشابورى، المستدرک على الصحیحین، ج 3ص / 124بحارالانوار، ج 22ص 223حدیث / 2ج 92ص 80حدیث 6. نیز نک: محمدباقر ابطحى، جامع الاخبار، ج 1ص 66 - 64که از هجده کتاب این روایت را نقل کرده است.

38- ر.ک: المستدرک على الصحیحین.

39- ر.ک: الخصال، ج 1ص 66باب «الاثنین، السؤال عن الثقلین».

40- ر.ک: شواهد التنزیل، ج 1ص   39-51 حدیث هاى .49 – 28

41- بحارالانوار، ج 37ص .209

42- همان، ج 22ص .316

43- همان، ج 38ص 94حدیث 10.

44- در این مورد نک: مناظره هشام بن حکم با مردى از اهل شام در اصول کافى، ج 1ص 227و 228کتاب «الحجّة»، باب «الاضطرار الى الحجّة»، حدیث 4.

45- محمدبن حسن حرّ عاملى، وسائل الشیعه، ج 18ص 19حدیث / 9آقا حسین بروجردى، جامع احادیث الشیعة، ج 1ص   200حدیث / 302محمدبن حسن حرّ عاملى، اثبات الهداة، ج 1ص 608حدیث .599

46- نمونه آن روایات چنین است: عن ابى عبدالله 7قال: «کتابُ الله فیه نبأ ما قبلِکُم و خبرُ ما بعدَکم و فصل ما بینکم و نحنُ نعلمُهُ.» (اصول کافى، ج 1ص 113کتاب «فضل العلم»، باب «الردّ الى الکتاب والسنّة»، حدیث 9 )

عنه(ع) : انَّ اللّهَ تبارک و تعالى - أنزل فى القرآن تبیانَ کلِّ شى ءٍ حتى و الله ما ترک الله شیئا یحتاجُ الیه العباد حتى لا یستطیع عبدٌ یقول لو کان هذا أنزل فى القرآن الاّ و قد انزله الله فیه.» (همان، ص 111همان باب، حدیث 1 )

عن حمّاد اللحام، قال: قال: ابوعبدالله (ع):« نحن، و الله نعلمُ ما فى السموات و ما فى الارض و ما فى الجنة و ما فى النار و ما بین ذلک.» فَبَهَتُّ أنظرُ الیه، قال: فقال: «یا حمّاد انَّ ذلک من کتاب الله انَّ ذلک من کتاب الله انَّ ذلک من کتاب الله...» (بحارالانوار، ج 92ص 86حدیث 20 )

47- بحارالانوار، ج 23ص 140حدیث 90.

48- منتهى الارب، ج 1ص .46

49- ابن سیدة، المحکم و المحیط الاعظم فى اللغة، ج 4ص 256.

50- سیدمحسن حکیم، مستمسک العروة الوثقى، ج 6ص .8

51- خلیل فراهیدى، العین، ج 4ص / 89مجدالدین فیروزآبادى، القاموس المحیط، ج   3ص / 486المحکم و المحیط الاعظم، ج 4ص / 256لسان العرب، ج 1ص 253.

52- احمد بن محمّد فیّومى، المصباح المنیر، ص 33.

53- ابوالقاسم حسین بن محمد، راغب اصفهانى، معجم مفردات الفاظ القرآن، ص 25.

54- المحکم و المحیط الاعظم، ج 4ص / 256لسان العرب، ج 1ص 253.

55- ر.ک: محمدبن عیسى ترمذى، سنن ترمذى، ج 5ص ( 656کتاب «المناقب»، باب 61حدیث 3871 ) احمد بن حنبل، مسند احمد، ط قدیم، ج 6ص 304و ط جدید، ج 10ص 197حدیث  / 26659مبارک بن محمد، ابن اثیر، جامع الاصول، ج 10ص 100و 101حدیث  / 6690 6689جامع البیان، ج 22ص 6و / 7تاریخ مدینة دمشق، ج 13ص(204ترجمة الحسن بن على (ع) )و ج 14ص 143 139و حدیث هاى 3454 3443.

56- در مورد ام ر. ک: به مستند احمد، ط جدید، ج 10، ص 228، حدیث 26808/ مشکل الآثار، ج 1، ص 334 ، 335، تاریخ مدینه دمشق، ج 14، ص 141، حدیث 3449/ شواهد التنزیل، ج 2، ص 124، حدیث 57. 

57- محمدبن على صدوق، معانى الاخبار، ص ( 91باب «معنى الثقلین و العترة») / کمال الدین، ج 1ص  244و / 245بحارالانوار، ج 23ص 147حدیث / 111محمدبن حسن حرّ عاملى، اثبات الهداة، ج 1ص 489حدیث  167و ص 499حدیث .210

58- فرائد السّمطین، ج 1ص / 318 - 312اثبات الهداة، ج 1ص 509 - 508.

59- معانى الاخبار، ص 90باب «معنى الثقلین و العترة»، حدیث 4و سند آن چنین است: «حدّثنا احمد بن زیاد بن جعفر الهمدانى قال: حدّثناا على بن ابراهیم بن هاشم عن ابیه عن محمد بن ابى عمیر عن غیاث بن ابراهیم عن الصادق جعفر بن حمد عن ابیه محمدبن على عن ابیه على بن الحسین.» همه رجال سند موثّق هستند.

60- ر.ک: سلیمان بن ابراهیم قندوزى، ینابیع المودّة، ص 430آخر باب  / 71على بن محمد خزّاز قمى، کفایة الاثر، ص 172 - 170باب «ما روى عن الحسین بن على (ع) فى النصوص على الائمة الاثنى عشر صلوات الله علیهم اجمعین» / کمال الدین، ج 1ص 240باب  22حدیث  / 64عیون اخبارالرض 7ط تهران، انتشارات جهان، ج 1ص 57باب 6حدیث  / 25بحارالانوار، ج 23ص 147حدیث  / 110اثبات الهداة، ج 1ص 489حدیث هاى  166و .208

61- اصول کافى، ج 1ص 270باب «انّ الراسخین هم الائمة:»، حدیث هاى 1،2و 3ص 283و 284باب «انّ الائمّة ورثّوا علم النّبى و جمیع الانبیاء و الاوصیاء الذین من قبلهم»، ج 7ص  228و 229باب «انّه لم یجمع القرآن کلّه الا الائمة: و انّهم یعلمون علمه کله»، حدیث هاى / 6 - 1البرهان فى تفسیر القرآن، ج 3ص 365 - 362ذیل آیه «ثُمَّ أورثنا الکتابَ الَّذین اصطفینا من عبادن» (فاطر: 32)حدیث هاى  4و / 10بصائرالدرجات، ص 194.

62- اصول کافى، ج 1ص 286کتاب «الحجة»، باب «انّه لم یجمع القرآن کلّه الاّ الائمّة:»، حدیث 2.

63- همان، ص 287حدیث 6.

64- این روایت را کلینى از دو طریق از ابن ابى عمیر نقل کرده است که یکى از آن ها مرسل است، ولى طریق دیگر آن على بن ابراهیم از پدرش از ابن ابى عمیر از ابن اذینه از برید بن معاویه است که همه آن ها ثقه هستند. آن دو طریق چنین است:

الف. کلینى عن على بن ابراهیم، عن ابیه، عن ابن ابى عمیر، عن ابن اذنیه، عن برید بن معاویه... .

ب. کلینى عن محمد بن یحیى، عن محمدبن الحسن، عمن ذکره عن ابن ابى عمیر... .

65- نک: تفسیر برهان، ج 2ذیل آخرین آیه سوره رعد، حدیث 16.

66- ر.ک: مسعود بن عمر تفتازانى، مختصرالمعانى، ص 77.

67- ر.ک: تفسیر برهان، ج 2ص 302ذیل آخرین آیه سوره رعد، حدیث هاى 2و 3و / 6اصول کافى، ج 1ص 257حدیث  / 3بصائرالدرجات، ص 213حدیث 3ص 230حدیث / 5بحارالانوار، ج 26ص 170حدیث 38و ص 197حدیث 8.

68- اصول کافى، کتاب «الحجّة، باب »انّ الراسخین فى العلم هم الائمّة:»، حدیث 1. نیز ر.ک: بصائرالدرجات، جز 4باب 10حدیث 5.

69- 9 اصول کافى، همان، حدیث 2.

70- همان، حدیث 3.

71- ر.ک: شرح المختصر على تلخیص المفتاح، ص 67و  :68قال: «و اما تنکیره، اى تنکیر المسند فلإرادة عدم الحصر والعهد... و الثانی یعنى اعتبار تعریف الجنس قد یفید قصر الجنس على شى ء تحقیقا.»

72- اصول کافى، کتاب «الحجة»، باب «فرض طاعة الائمّة:»، حدیث 6و نیز نک: بصائرالدرجات، جز 4باب 10حدیث 1.

73- رجال سند احمد بن محمد، محمدبن ابى عمیر، سیف بن عمیرة و ابى الصباح کنانى است و همه آن ها «ثقه» هستند.

74- نهج البلاغه، ترجمه علینقى فیض الاسلام، ص 437خطبه 144.

75- بحارالانوار، ج 23ص 189باب «انّهم اهل علم القرآن»، حدیث 3ص 191حدیث 12ص 204حدیث  53ج   92ص 81حدیث / 10تفسیر عیّاشى، ج 1ص 163حدیث  / 4کتاب سلیم بن قیس، ص/195محمدبن یعقوب کلینى، روضه کافى، ص 184حدیث 397.

76- ر.ک: مصباح المنیر، واژه «رسخ.»

77- دلالت به آیه «لکِن الراسخونَ فى العِلم منهُم و المؤمنونَ یومنونَ بما أُنزلَ الیک و ما اُنزِلَ مِن قبلک» (نساء: 162) علم آن ها نقض نشود؛ زیرا درآن آیه قرینه است که از «العلم» مطلق علم مراد نیست، علم خاصى مراد است، ولى در آیه 7سوره آل عمران چنین قرینه اى وجود ندارد.