هرمنوتیک هیدگر

یارعلى کرد فیروزجائى

مقدّمه

هیدگر وجودشناسى بنیادین [و به عبارت دیگر فلسفه] خود را هرمنوتیک و یا تأویل مى خواند. این مقاله در صدد بررسى این مطلب است که به چه معنى هستى شناسى بنیادین هیدگر هرمنوتیکى است و منظور او از هرمنوتیک چیست و اصلاً چرا هیدگر کار خود را به هرمنوتیک مربوط کرد. پس از بررسى ریشه لغوى واژه هرمنوتیک و اشاره اى کوتاه و موجز به پیشینه علم هرمنوتیک تا قبل از هیدگر، از این نکته بحث خواهیم کرد که چگونه هیدگر سر از هرمنوتیک در آورد و سپس برخى از آراى هرمنوتیکى او مانند فهم، پیش فهم ها، حلقوى بودن فهم، معنا، دور هرمنوتیکى و... را مورد کاوش قرار مى دهیم.

بررسى لغوى

معمولاً واژه هرمنوتیک (Hermeneutic) را همراه با واژه هاى دیگرى مانند هرمایوس (Hermeios)؛ کاهنى که پیشگوى معبد دلفى بود و هرمنیویین (Hermeneuein) به معنى تفسیر کردن و هرمینیا (Hermeneia) به معنى تفسیر، به واژه هرمس (Hermes) نام خداى پیام آور، بر مى گردانند. نام هرمس با این کار گره خورده است که آنچه که وراى فهم بشر است به شکلى تغییر یابد که فکر و ذهن او بتواند آن را دریابد. از این رو، مشتقات گوناگون این واژه حامل معناى به فهم در آوردن امر نامفهوم مى باشند. یونانیان کشف زبان و خط، یعنى ابزار درک و انتقال معنا، را به هرمس نسبت مى دادند.

هیدگر نیز هومنوتیک را به هرمس مربوط مى کند و در گفت وگو با ژاپنى مى گوید: «هرمس پیام آور الهى است و پیام تقدیر را مى آورد و هرمنیویین آن آشکار کردنى است که پیام ها و اخبار را مى آورد؛ چون هرمس مى تواند به یک پیام گوش فرادهد. چنین آشکار کردنى تفسیرى است از آنچه که سابقاً شاعران گفته بودند؛ شاعرانى که بنا به نظر سقراط در ایون ( e534) و افلاطون مفسّران [پیام ]خدایانند.» (On the way to language P.29)

هرمنیویین داراى سه معنى: بیان کردن الفاظ یا گفتن، توضیح دادن و ترجمه کردن مى باشد که حقیقت «به فهم رساندن» در هر یک از آن ها گنجانده شده است. (پالمر، ص 20-21)

پیشینه هرمنوتیک

هرمنوتیک به معنى تفسیر کردن و توضیح دادن و از ابهام خارج کردن، سابقه اى دیرینه، به دیرینگى متون مبهم و تفسیرپذیر، دارد. هیدگر در کتاب وجود شناسى هرمنوتیک واقع بودگى به این پیشینه اشاره مى کند و عبارتى را از آگوستین نقل مى کند که بر ضرورت تفسیر عبارت هاى مبهم کتاب مقدس براى دستیابى به پیام الهى اشاره دارد. (P.9) اما هرمنوتیک به مثابه یک علم که به تفسیر و شرایط و احکام آن مى پردازد، به قرن هفدهم برمى گردد.

پس از ظهور پروتستان ها و نفى حجیت و ولایت کلیساى کاتولیک و بروز نیاز به تفسیر کتاب مقدس، کتاب هایى درباره قواعد تفسیر کتاب مقدس نوشته شد. واژه هرمنوتیک ظاهراً براى اولین بار توسط دان هاور در کتاب هرمنوتیک قدسى یا روش تأویل متون مقدس مشیر به این معنا استعمال شده است. پس از این که کتاب هاى متعددى درباره اصول و روش هاى تفسیر کتاب مقدس نوشته شد، موضوع هرمنوتیک گسترش یافت و از دایره کتب مقدس فراتر رفت و همه متون را در برگرفت و علم هرمنوتیک به منزله روش شناسى لغوى به طور عام تلقّى شد. در این مرحله هرمنوتیک به روش درک لغات مبهم هر متنى و اصول تفسیر مربوط به آن ها مى پرداخت.

شلایر ماخر (1834- 1768) هرمنوتیک را به جاى این که مطالعه فهم لغات مبهم و قابل تفسیر بداند، آن را به هنر فهم متن به طور کلى تعریف کرد و به شکل دیگرى تعمیم داد. تنها فهمیدن متون دشوار و مبهم نیست که نیازمند قواعد و اصول مى باشد، بلکه هرگونه فهمى از متن داراى اصول و قواعدى است و تخطّى از آن ها موجب بدفهمى مى شود؛ بنابراین، علم هرمنوتیک باید خود فهم متن را مورد مطالعه قرار دهد و معیارهاى آن را بررسى کند. (پالمر، ص 50- 41)

ویلهلم دیلتاى (1911- 1833) فهم را فراتر از فهم متن در نظر مى گیرد و آن را به همه صور فهم و مطالعه تاریخى - یعنى علوم انسانى تعمیم مى دهد و در مقابل دانش طبیعى قرار مى دهد و معتقد است که در علوم انسانى نقد دیگرى از عقل لازم است که براى فهم تاریخى همان کارى را انجام دهد که نقد کانت از عقل محض براى دانش طبیعى انجام داده است و آن را عقل تاریخى خوانده است. (پالمر، 50) او در همین زمینه هرمنوتیک را دانشى مى داند که عهده دار ارائه روش شناسى علوم انسانى است و هدف اصلى تلاش هرمنوتیکى او ارتقاى اعتبار و ارزش علوم انسانى و همطراز کردن آن با علوم طبیعى است. (واعظى، ص 36) اکنون که به طور فشرده با سابقه هرمنوتیک تا زمان هیدگر آشنا شدیم، هرمنوتیک هیدگر را مورد بررسى قرار مى دهیم.

هیدگر و هرمنوتیک

دغدغه اصلى هیدگر در سراسر تأمّلات فلسفى اش هستى شناسى بنیادین بود؛ یعنى شناخت خود هستى نه شناخت هست ها و موجودات، آن هم شناختى که به واسطه مفاهیم و از طریق تأملات نظرى و مفهومى نباشد.

هیدگر راه وصول به این هدف را در تمسّک به پدیدارشناسى دید. وى با الهام از پدیدارشناسى هوسرل به این نکته رهنمون شد، اما منظور هیدگر از پدیدارشناسى همان چیزى نبود که هوسرل از پدیدارشناسى در سر داشت. هیدگر در مقدمه کتاب وجود و زمان (PP:94-36) به ریشه شناسى و تحلیل لغوى واژه پدیدارشناسى مى پردازد.

هیدگر ریشه یونانى الفاظ فاینامنون (Phainomenon) و یا فاى نستاى (Phainesthai) و لوگوس (Logos) را مورد بررسى قرار مى دهد و مى گوید فاینامنون به معناى آن چیزى است که خود را آشکار مى کند (ظاهر شده، متجلى). واژه ف Phaمتقارب با واژه یونانى فاس Phosاست که به معنى نور و درخشندگى است؛ یعنى «آنچه که چیزى در آن جلوه مى کند و به رؤیت مى آید. لذا پدیدارها (Phenomena) مجموعه آن چیزى است که بر روشنایى روز باز است و یا به روشنایى آورده مى شود. این چیزها را یونانیان با موجود seiende,ta onta,dasو یا "آنچه که هست" یکى مى گرفتند.»

حیثیت ظهور موجودات در نظر هیدگر یک حیثیت عارضى و ثانوى براى آن ها نیست، بلکه خود اشیاء اولاً و بالذات ظهور مى یابند.

پسوند لوژى در فنومنولوژى نیز به ریشه یونانى لوگوس Logosبرمى گردد؛ وى لوگوس را آن حقیقتى مى داند که مجال و امکان جلوه و ظهور یک چیز را فراهم مى آورد.

لوگوس شأن اظهارکنندگى و بیان دارد و متوجه به پدیدارها است، اما لوگوس در این کار فعال مایشاء نیست، بلکه خود شیئى است که در مرءات لوگوس پدیدار مى آید و جلوه گر مى شود. این ذهن نیست که به پدیدار معنا مى بخشد، بلکه این جلوه کردن و به ظهور آمدن خود اشیاء است که به ظهور مى آید. لوگوس صرف آمادگى و امکان دادن به قبول و پذیرش حقایق اشیاء کماهى است.

هیدگر به این نتیجه مى رسد که «فنومنولوژى یعنى تجویز جلوه گرى و ظهور اشیاء کماهى و پرهیز از اطلاق تحکمى مقولات ذهنى خود بر آن ها.» پس پدیدارشناسى شناختى است که محصول نشان دادن اشیاء خودشان را به ما است نه این که محصول نگاه ما به اشیاء باشد.

حال که وجودشناسى چاره اى جز این ندارد که راه پدیدارشناسى را در پیش بگیرد، باید به نقطه اى هدایت شود که در آنجا پدیدار شدن و به دیدار آمدن و ظهور یافتن و جلوه گرى ممکن است. اما از سوى دیگر، وجود Being پدیدار نیست، بلکه چیزى عام تر و فراتر از پدیدار است. به علاوه، وجود خودش موجود خاصى نیست، بلکه همواره وجود چیزى است. پس چاره اى جز این نیست که براى شناخت آن باید آن را از طریق موجود خاصى بشناسیم.

بر اساس دو مقدمه فوق به این نتیجه مى رسیم که هستى را باید در آینه موجودى مشاهده کنیم که داراى خاصیت جلوه پذیرى و دیدارکنندگى، یعنى فهم، باشد. این موجود همان «دازاین» است. در نظر هیدگر با مطالعه پدیدارشناسانه دازاین و تفسیر آن مى توان هستى شناسى را تحقق بخشید. اما پدیدارشناسى دازاین و به عبارت دیگر، هرمنوتیک دازاین چه ارتباطى با علم هرمنوتیک مى یابد؟

با توجه به این که یکى از ابعاد مهم وجودى دازاین فهم و تأویل است (فهم به معناى هایدگرى کلمه)، پدیدارشناسى دازاین منجر به پدیدارشناسى حیثیت وجودى فهم دازاین مى شود و پدیدارشناسى فهم همان علم هرمنوتیک است؛ زیرا کار هرمنوتیک تحقیق و تأویل فهم است.

هیدگر در این باره مى گوید: «تحقیق ما خودش نشان خواهد داد که معناى توصیف پدیدارشناسانه به مثابه روش، همان تأویل است. لوگوسِ پدیدارشناسى دازاین داراى خصلت هرمنیویین (تأویل کردن) است که از طریق آن معناى اصیل وجود و نیز آن ساختارهاى اساسى وجود که دازاین خودش واجد آن هاست، در فهم دازاین از وجود معلوم و شناخته مى شوند. پدیدارشناسى دازاین هرمنوتیک به معناى اصیل کلمه است که بر کار تأویل و تفسیر دلالت مى کند. اما تا آن اندازه اى که با آشکار کردن معناى وجود و ساختارهاى اساسى دازاین به طور کلى براى هر تحقیق وجودشناختى دیگرى درباره آن موجوداتى که خصلت دازاین را ندارند، این افق [و دید] را عرضه مى کنیم، هرمنوتیک حاضر نیز علم هرمنوتیکى مى شود به معناى کشف شرطهایى که امکان هرگونه تحقیق وجود شناختى اى مبتنى بر آن است. و بالأخره تا آن حد که دازاین به مثابه هویتى که داراى امکان وجود است بر هر هویت دیگرى تقدم وجود شناختى دارد، «علم هرمنوتیک» به مثابه تفسیر وجود دازاین، داراى معنى خاص و سوم تحلیل حیثیت وجودى وجود است، و این آن معنایى است که از جهت فلسفى تقدم و اولویت دارد. پس از آن جهت که این هرمنوتیک تاریخیت دازاین را به نحو وجود شناختى به مثابه شرط انتیک براى امکان تاریخ شناسى کشف مى کند، این هرمنوتیک مشتمل بر اصول و ریشه هاى چیزى است که فقط به معناى اشتقاقى کلمه مى تواند هرمنوتیک نامیده شود: روش شناسى آن علوم انسانى اى که خصلتاً تاریخ شناسانه اند.» ( PP:61-2Being and Time, Trs: M & R,)

(با توجه به این که دازاین داراى حیثیت تاریخى است و فهم او هم فهمى تاریخى است، پدیدارشناسى دازاین پدیدارشناسى فهم تاریخى است و لذا مانند هرمنوتیک هاى دیگر نظریه فهم است، اما فهم در این جا به نحو هستى شناسانه تعریف مى شود.)

هیدگر سپس در ادامه مى گوید: «فلسفه وجودشناسى پدیدارشناسانه کلى اى است و از هرمنوتیک دازاین، یعنى تحلیل و بررسى وجود خاص آدمى یا اگزیستانس، آغاز مى شود.» (Being and Time P, Trs: M & R, P.26)

پس از روشن شدن وجه توجه هیدگر به هرمنوتیک، مباحث هرمنوتیکى او را دنبال مى کنیم.

ماهیت فهم

با توجه به این که علم هرمنوتیک نظریه اى درباره فهم است، مهم ترین بحث هرمنوتیکى بحث درباره فهم است. فهم در نظر هیدگر داراى معناى خاصى است و مراد از آن غیر از معنى معمولى آن است. منظور از فهم، همدردى و یا احساس چیزى که دیگرى آن را تجربه مى کند، نیست. منظور از فهم در نزد هیدگر مشارکت در امر مفهوم نیز نیست. شلایر ماخر مى گفت: فهم استعداد خاصى است که به وسیله آن مى توان به وضعیت ذهنى و فکرى شخص دیگر پى برد و دیلتاى معتقد بود که فهم قوه خاصى است که به وسیله آن مى توان تجلیات حیات را در عینیت آن ها دریافت. در نظر هیدگر حقیقت فهم هیچ یک از امور مذکور نیست. فهم نه شیئى از اشیاء عالم است و نه چیزى است که انسان بتواند با ذهن خود به آن دست یابد. فهم چیزى نیست که انسان بتواند آن را تملک کند.

فهم در نزد هیدگر عبارت است از قدرت درک امکان هاى خود شخص براى هستى و در متن زیست جهانى که خود آدمى در آن زندگى مى کند. (پالمر، ص 145). یکى از ابعاد وجودى دازاین، عالم داشتن دازاین است؛ منظور از عالم در این جا محیط خارجى یا موقعیت مکانى نیست، بلکه منظور مجموع آن چیزهایى است که انسان خاصى بر آن ها اثر گذاشته است یا از آن ها اثر پذیرفته است. عالم، حیات ذهنى و منحصر به فرد هر دازاین است. هنگامى که دازاین را در عالم او در نظر مى گیریم، مشاهده مى کنیم که اجزاى این عالم و روابط بین آن ها براى دازاین منکشف و ظاهرند و دازاین نیز قابل و پذیراى ظهور آن هاست؛ این همان فهم دازاین است. از سوى دیگر، هیدگر معتقد است که یکى از شؤون وجودى دازاین انس و همنوایى او با امور پیرامونى است؛ فهم در واقع مقدمه و پیش نیاز این انس و همنوایى است. در نظر هیدگر فهم به منزله نحوه اى از کشف به ساختار بنیادى در  عالم بودنِ دازاین مربوط است. موجودات آشکار و نامستور هستند و دازاین نیز گشوده و قابل است و چون یکى از شؤون دازاین در عالم بودن و انس با آن است، خود به خود فهم و درک او نسبت به خودش و نسبت به عالم و اجزاى عالم، از شؤون ذاتش خواهد بود.

در تبیین هیدگر از فهم، سه جنبه قابل توجه است:

1. رابطه فهم با امکان: فهم ساختارى است در هستى که عبارت است از قدرت درک امکان هاى شخص براى هستى در متن عالم آن شخص. منظور از امکانات در این جا، شرایط و موقعیت هاى وجودى است که دازاین براى خود مطرح مى کند و به معنایى که در مقابل وجوب و امتناع قرار مى گیرد، نیست.

2. فهم و فرا افکنى: فهم همواره در ارتباط با آینده است؛ یعنى داراى خصلت فرا افکنى (Projective) است. انسان از سویى پیشاپیش در عالم فرا افتاده است و داراى امکانات وجودى معینى است و این تقدیر اوست و خارج از اختیارش است؛ اما از سوى دیگر، همواره در حال طرح ریزى و فراافکنى امکانات وجودى دیگرى است، از این رو، خود را مختار و آزاد مى بیند. امکانات وجودى دازاین در سایه فهم حاصل مى شود. فهم، امکانات دازاین را آشکار مى کند و موقعیت و نحوه وجودى جدیدى را به روى او مى گشاید. دازاین با هر فهمى خود را پیش مى افکند. دازاین اساساً موقت و زمانى است. افق زندگى او شامل گذشته و حال و آینده است و او خود را همواره به سوى آینده پیش مى افکند. دازاین «هستى ممکن» (Being Possible) است و پیوسته امکان هاى هستى خویش را به حرکت و تموّج در مى آورد و بر اثر آن این «هستى - ممکن» به درجات مختلفى براى خود او آشکار مى شود. این جنبه از فهم را هیدگر وجودیت (existentiality) مى نامد که یکى از سه لایه پروا (Care) را تشکیل مى دهد.

3. عمل کردن فهم در یک کل به هم پیوسته: خصلت دیگر فهم این است که فهم همواره در درون مجموعه اى از نسبت ها و روابطى که قبلاً تأویل شده اند، یعنى در یک کل به هم پیوسته و مرتبط، عمل مى کند. در ادامه توضیح خواهیم داد که چگونه این خصلت فهم به دور هرمنوتیکى مى انجامد.

براساس تحلیل هیدگر از فهم، فهم هم امر وجودى است و هم هرمنوتیکى؛ امر وجودى است چون که نحوه هستى دازاین و عنصر جداناپذیر آن است؛ امر هرمنوتیکى است چون موجب آشکار شدن «هستى - در - جهان» دازاین مى شود. فهم، هم انکشاف هستى دازاین را در فرآیند پیش افکنى و ایجاد امکان هاى مختلف و متنوع هستى او در پى دارد و هم موجب انکشاف و گشودگى اشیاء و امور موجود در دنیاى وى مى شود. (واعظى، ص: 160- 158؛ پالمر، 145- 144؛ احمدى، ص 418- 406) .

معناداری

در نظر هیدگر معنا چیزى نیست که کسى بر چیزى تحمیل کند؛ معنا موضوع و متعلق متمایز ادراک و یا امرى که واسطه میان ذهن و عین است، نیست. در نظر هیدگر آنچه که فهمیده مى شود معنا نیست، بلکه «موجود» است و لذا زبان در نزد هیدگر به جاى این که منزلگاه معنى باشد، منزلگاه وجود است. هیدگر به این وسیله مفهوم فلسفى سنتى معنى را از واژگان خود حذف مى کند. در نظر او ما موجودات را به عنوان موجودات و در شبکه مناسبات و روابطشان با دیگر موجودات، (نه به عنوان توده اى از کیفیت هاى ادراکى) درک مى کنیم. چنین نیست که ابتدا اوصاف شیئى مانند اتومبیل را ببینیم (مثلاً رنگ آن را ببینیم و صدایش را بشنویم) و سپس از طریق آن (و در مرحله اى دیگر) بگوییم که اتومبیلى را دیده ایم و صدایش را شنیده ایم، بلکه برعکس ابتدا را از آن حیث که اتومبیل است درک مى کنیم و سپس رنگ، صدا و... را از آن انتزاع مى کنیم.

بدین ترتیب، «معن» از نظر هیدگر متضمن روشى کل نگرانه است که بر اساس آن یک چیز مى تواند به عنوان یک چیز در شبکه اى از روابط قابل فهم شود. موجودات، مستقل از شبکه معنایى (در این مفهوم خاص) با معنا نخواهند بود. از آن جا که فهم این شبکه روابط معنایى کار دازاین است و اصلاً شبکه معنایى نیازمند و مستلزم دازاین است، فقط دازاین مى تواند با معنا یا بى معنا باشد. به عبارت دیگر، اشیاء را نمى توان فهمید مگر این که در بافتى تأویلى قرار بگیرند.

بافت معنادارى همان چیزى است که تأویل چیزى را به عنوان یک چیز ممکن مى کند. این بافت گرچه در بیش تر موارد روشن و واضح نیست، اما (به سخن هیدگر) پیش ساختار فهم را فراهم مى آورد. (کوزنزهوى، ص: 357-8)

تقدم فهم بر زبان و تفسیر

پیش تر گفته شد که فهم در نظر هیدگر از ابعاد وجودى و از مقدمات هستى دازاین است و بنابراین، نمى توان آن را فعلى از افعال دازاین یا حالتى و وصفى عارض بر آن دانست. بنابراین، فهم امرى بنیادى تر و اصلى تر از صور گوناگون معرفتى مانند تأمل، تفکر، شهود و شناخت رسمى و متداول، بلکه مبنا و منشأ هر یک از این امور است.

در نظر هیدگر فهم امکان و موقعیتى براى دازاین است که تحقق آن موجب گشایش و افشاى امکانات دیگرى براى او مى شود. اما این امکان داراى وضعیت خاصى است؛ یعنى در عین حال که باعث به پیش افکنده شدن دازاین نسبت به امکانات جدید مى گردد، مى تواند گسترده گردد و خودش را به پیش افکند.

این بسط و گسترش فهم در نظر هیدگر همان تفسیر است. بسط و گسترش فهم یعنى بر ملا کردن امکاناتى که فهم براى دازاین فراهم آورده بود. به عبارت دیگر، در مرحله فهم دازاین به پیش افکنده مى شود و واجد امکاناتى مى شود، اما در مرحله تفسیر این امکانات آشکار مى گردند. بنابراین، تفسیر فرع بر فهم است. نخست اشیاء با فهم وارد عالم دازاین مى شوند و براى دازاین معنادار مى شوند و سپس در مواجهه تفسیرى قرار مى گیرند.

وقتى که شى ء وارد مواجهه تفسیرى مى شود، ممکن است همچنان در نسبت با دازاین باقى باشد و دازاین از آن شى ء فاصله نگرفته باشد (مانند وقتى که نجار چکش را به عنوان شیئى سنگین و غیر قابل تحمل کنار مى گذارد و سخنى هم نمى گوید). تفسیرى که در این صورت از شى ء شکل مى گیرد، تفسیر غیرگزاره اى و پیش نظرى نامیده مى شود. اما اگر نسبت شى ء با دازاین قطع شده باشد و دازاین آن را در مقابل خود قرار دهد و درباره آن حکمى صادر کند (مثلاً بگوید چکش سنگین است)، در حقیقت در مقام اخبار از آن و توصیف خود آن شى ء برآمده است. چنین تفسیرى از شى ء، تفسیر گزاره اى نامیده مى شود. در پرتو توضیحات مذکور روشن است که گزاره ها و احکام فرع بر تفسیر هرمنوتیکى و متأخر از آن هستند؛ این خصلت گزاره ها خصلت اشتقاقى (Derivative) نامیده مى شود. (پالمر، ص 4- 151؛ واعظى، ص 5 – 161)

پیش ساختار تأویل

هیدگر معتقد است که هرگونه فهم و تفسیرى، اعم از گزاره اى و پیش گزاره اى، مبتنى بر پیش ساختار (Fore structure) است. پیش ساختار داشتن فهم و تفسیر مانع از آن است که ما موضوعى را فارغ از پیش فرض ها و پیش داورى ها فهم و تفسیر کنیم. این نظریه هیدگر در آثار و افکار اصحاب هرمنوتیک پس از هیدگر مانند رودلف بولتمان و هانس گادامر مؤثر شد و در آن ها بازتاب یافت.

هیدگر پیش ساختار فهم را متشکل از سه لایه و یا سه مرحله مى داند. او معتقد است براى این که تأویل روشن و صریح از چیزى به عنوان چیزى ممکن شود (مثلاً تأویل چکش به عنوان ابزار کوبیدن میخ)، پیشاپیش سه مرحله از فهم باید صورت گرفته باشد:

1. پیش داشت (Fore-having): یعنى درک جامع و کاملى از کل موقعیت مربوط به آن شى ء - که آن شى ء جزئى از آن است - لازم است (مثلاً درکى از کارگاه نجارى که چکش یک عنصر آن است.) پیش داشت دامنه و گستره فهم شى ء موردنظر را معین مى کند و لذا راه و روش قابل استفاده در فهم آن شى ء را مشخص و تعیین مى کند.

2. پیش نگرش (Fore Sight): داشتن درک عام مربوط به کل یک مجموع به معناى این نیست که ما مى توانیم ویژگى خاصى را روشن کنیم. براى این کار ما باید روش مناسب را براى روشن کردن و آشکار کردن آن ها بدانیم. پیش نگرش نشان مى دهد که ما چگونه باید با موضوع مورد فهم یا تأویل خود روبه رو شویم؛ مثلاً در کى از ضرورت چسبیدن دو تکه چوب به یکدیگر به چکش معنا مى دهد.

پیش برداشت (Fore- Conception): براى این که چیزى به طور کامل در عمل تأویل روشن و آشکار شود، باید مفاهیم خاصى وجود داشته باشد که تأویل بر اساس آن ها ممکن شود. بنابراین، پیش از تأویلى روشن و صریح، مرحله دیگرى لازم است که راه و روش مناسب براى تأویل یک چیز را به لحاظ مفهومى درک مى کنیم. هیدگر این مرحله را پیش برداشت مى نامد. پیش برداشت نوعى پیش بینى است که با مفهوم سازى سر و کار دارد. با توجه به نقد هیدگر از تفکر مفهومى قول او به ضرورت وجود پیش برداشت براى تفسیر و تعریف آن به مفهوم محل تأمل است. (پالمر: 1- 150، کوزنزهوى: 358، احمدى: 3- 420)

دور هرمنوتیکى

دور هرمنوتیکى یا حلقوى بودن فهم در آثار شلایر ماخر و دیلتاى سابقه داشته است و منظور از آن این است که فهم جزء و کل یک متن، در فرایندى دورى و متقابل تحقق مى یابد: فهم اجزاء براى فهم کل ضرورى است و فهم کل براى فهم اجزاى آن. یک جمله، واحدى است که معناى یکایک اجزاى آن در پرتو معناى کل جمله فهمیده مى شود و معناى کل جمله نیز وابسته به معناى اجزاى آن است. در نتیجه، فرایند فهمیدن، فرایندى حلقوى و دورى مى شود، زیرا در این دور است که معنا به دست مى آید. یکى از آراى هرمنوتیکى هیدگر نیز حلقوى بودن فهم است؛ این نظریه او مبتنى بر مبانى اى است که درباره تفسیر فهم، معنادارى و عالم دارى دازاین اتخاذ کرده است. هیدگر معتقد است که هر دازاینى همواره در عالم خاص خود که مرکب از اجزاى گوناگون و داراى روابط مختلف است، زندگى مى کند، هیچ چیزى به صورت بسیط و منفرد و بى ارتباط با امور دیگر نزد دازاین حاضر نمى شود. از سوى دیگر، معناى یک چیز نزد دازاین امر بسیط و منفردى نیست، بلکه هر چیزى در شبکه اى از روابط و مناسبات و در قالب یک بافت براى دازاین معنا مى یابد و گذشته از همه این ها، فهم و تأویل مبتنى بر پیش ساختار سه لایه فهم است؛ یعنى فهمیدن یک شى ء مبتنى بر فهم پیش داشت و پیش نگرش و پیش برداشت است و به حکم اینکه این پیش فهم ها نیز محکوم به احکام فهم هستند، خود داراى پیش فهم هایى مى باشند و بالأخره براى فهم و تأویل نهایى یک امر زنجیره اى از فهم ها تشکیل مى شود.

بدین ترتیب، در نظر هیدگر هر فهمى مسبوق به ساختار فهم است و هر تفسیرى که مى خواهد فهم را به پیش ببرد و امکان هاى پنهان آن را آشکار کند، باید قبلاً از آن چیزى که مى خواهد تفسیر کند، فهمى داشته باشد. این نکته که هر تفسیرى مسبوق به فهم پیشین از موضوع خود است، به تفسیر پیش گزاره اى اختصاص ندارد، بلکه همه اقسام تفسیر حتى تفسیر فقه اللغوى را هم شامل مى شود. (واعظى، ص 17)

هیدگر در وجود و زمان مثال هایى از دور هرمنوتیکى را مطرح مى کند:

1. براى فهمیدن این که هستى چیست، نیازمند بررسى وجود دازاین هستیم. اما مگر مى توان وجود دازاین را بدون فهم قبلى از هستى فهمید؟

2. فهم و تأویل هر چیزى نیازمند پیش فهم ها است، ولى پیش فهم ها خودشان چیزى غیر از فهم و تأویل نیستند.

 3. دازاین بدون فهمى از هستى نمى تواند با هستى مواجه شود، اما بدون فهم از هستى، هستى معنا ندارد.

(در آثار بعدى مثال هاى دیگرى را نیز مطرح کرده است؛ مانند: چگونه مى توانیم دریابیم هنر چیست، بدون این که اثرى هنرى را مورد بررسى قرار داده باشیم؟ اما اثر هنرى چگونه هنر خوانده مى شود، اگر ندانیم که هنر چیست؟) (احمدى: 8- 437)

موضع هیدگر در برابر دور هرمنوتیکى و اشکال باطل بودن آن این است که اگر لزوم مسبوق بودن هر تفسیر به فهم پیشین را دور باطل بدانیم، درک ناصوابى از عمل فهم داشته ایم. این امر نه دور باطل است و نه نقصى در راه حصول فهم که نیازمند علاج و چاره سازى باشد؛ زیرا حلقوى و دورى بودن فهم جزء ساختار و شرط وجودى حصول فهم است و فهم بدون آن ممکن نیست.

از سوى دیگر، اگر اشکال شود که اگر هر تفسیرى مسبوق به فهم پیشین از موضوع خود است، به طور طبیعى این نکته به ذهن مى آید که شاید این فهم پیشین ناصواب و موهوم باشد و در نتیجه، عمل تفسیر مخدوش بوده و اسباب سوء فهم فراهم شود. پاسخ هیدگر در وجود و زمان چنین است:

« آنچه که مهم است خروج از این دور نیست، بلکه ورود به آن از راه مناسب و درست است. این دور فهم، دورى نیست که هر نوع دلبخواهى از معرفت بتواند در آن جریان بیابد، بلکه این دور، بیان پیش ساختار وجودى خود دازاین است. نباید این دور را به دور باطل یا حتى دور مجاز و پذیرفته شده، فروکاست، امکان بنیادى ترین نوع معرفت در این دور نهفته است؛ امکانى که فقط زمانى به نحو حقیقى درک مى شود که دانسته شود وظیفه اول و آخر و دائم تفسیر این نیست که به پیش داشت، پیش نگرش و پیش برداشت خود اجازه دهد که به صورت توهمات و تصورات عامیانه بر آن (تفسیر) عرضه شوند؛ بلکه وظیفه تفسیر آن است که با بسط این پیش ساختارها بر حسب خود اشیاء [نه بر حسب توهمات ] موضوع مسأله علمى را تضمین و تأمین کند.» (P:591)

بنابر تقریر هیدگر از حلقوى بودن فهم، تفسیر با پیش تصوراتى آغاز مى شود که پى در پى جانشین یکدیگر مى شوند تا آنچه مناسب تر است باقى بماند. فهم پیشین در حلقه هرمنوتیک حکم پیش افکنى نخست را دارد. دازاین، ابتدا نسبت به موضوع شناسایى با فهم پیشین خود، خود را به سمت آن فرا مى افکند؛ اما این مجال وجود دارد که فرا افکنى هاى رقیبى وجود داشته باشد که با ملاحظه موضوع، پى در پى کنار هم قرار بگیرند تا براى دازاین وحدت معنایى حاصل شود. از این رو، رسالت عمل فهم و تفسیر، یافتن فراافکنى هاى مناسب است. (واعظى، ص 2- 170)

تفسیر متن در نظر هیدگر

بر اساس تفسیر هیدگر از حقیقت فهم و تلقّى آن به عنوان پیش افکنى دازاین و طرح ریزى دازاین در شرایط و امکانات جدید، فهم و تفسیر متن تعریف جدیدى مى یابد که پیش از او هرگز سابقه نداشته است. طبق دیدگاه هیدگر در فهم متن نیز دازاین خودش را در امکانات و موقعیت هاى وجودى که به عالم اختصاصى او مربوط مى شود، پیش مى افکند و آن امکانات وجودى خودش را آشکار مى کند. پس مفسّر در مقام تفسیر متن، درصدد دستیابى به فردیت مؤلف و قصد و منظور او نیست، بلکه امکانات وجودى خود را گسترش مى دهد و بر غناى «هستى - در - جهان» خویش مى افزاید.

مکانیسم تفسیر متن در نظر هیدگر با توجه به دیدگاه هاى او مبنى بر فراافکنى بودن فهم و حلقوى بودن و مبتنى بودن بر پیش ساختار چنین است: «شخصى که در فهم و تفسیر متنى مى کوشد، همواره پیش افکنى مى کند و به محض آن که نخستین معنا از متن ظاهر مى شود، او معنایى را براى کل متن فرا مى افکند. از طرف دیگر، ظهور آن معناى اولیه از متن به این دلیل است که آن شخص با انتظارات خاصى و با ملاحظه معنایى معین به قرائت متن پرداخته است. یافتن این "پیش فرا افکنى" که پى در پى تجدید مى شود، عبارت از درک معناى متن است. تجدیدنظر در معانى اى که به سوى متن پیش افکنده مى شود، از آن روست که متن این مجال را دارد که در تعامل خود با مفسّر، معناى پیش افکنده شده را تعدیل کند. به هر روى، در هر یک از این مراحل که پیش افکنده ها پى در پى مى آیند، ما صاحب فهمى از متن هستیم که نسبت به پیش افکنده نخستین کامل تر است.» (واعظى، ص 173- 4)

خاتمه

گزارش فشرده آراى هرمنوتیکى هیدگر که به هیدگر وجود و زمان و قبل از آن مربوط مى شود، نشان داده است که او هرمنوتیک را وارد مرحله جدیدى کرده است و صبغه فلسفى بدان بخشیده است؛ چرا که بر خلاف اسلاف خود، به جاى این که از قواعد فهم متن مشکل و یا فهم متن به طور عام و یا فهم تاریخى سخن بگوید، از هستى شناسى فهم دازاین سخن گفته است و درباره فهم به مثابه بعد مهمى از دازاین آرایى را ابراز کرده است که در سرنوشت مباحث رایج هرمنوتیکى تأثیرگذار بوده است. هرمنوتیک هیدگر در این مرحله عمدتاً هرمنوتیک دازاین بوده است و همواره در ارتباط با دازاین مطرح مى شده است؛ اما در هیدگر پس از هستى و زمان یا اصلاً سخنى از هرمنوتیک نمى رود و یا اگر سخنى گفته مى شود - در: در راه زبان - به سبک اسلاف خود مانند شلایر ماخر نزدیک مى شود و آن را به هنر فهم درست زبان شخص دیگر تعریف مى کند. (On the way to language. P: 01) هیدگر در این مرحله گرچه بسیار کم سخن از هرمنوتیک مى گوید، اما عملاً از یک سو، دست اندرکار تفسیر آثار فلاسفه بزرگ مى شود و از سوى دیگر، به نقد بینش تصویرى و فناورانه جدید درباره جهان مى پردازد. این کارها واجد خصلت هرمنوتیکى اند که تعقیب آن مجالى وسیع مى طلبد.

فهرست منابع

1- احمدى، بابک، هایدگر و پرسش بنیادین، تهران، مرکز، 1381.

2- الف ریچارد پالمر، علم هرمنوتیک، تهران، هرمس، 1377.

3- محمدرضا ریخته گران، منطق و بحث علم هرمنوتیک، تهران،

4- هوى، دیوید کوزنز، هیدگر و چرخش هرمنوتیکى، در: هرمنوتیک مدرن، ترجمه بابک احمدى، مهران مهاجر، محمد نبوى، تهران، مرکز، 1377.

5- بیمل، والتر، بررسى روشنگرانه اندیشه هاى مارتین هیدگر، ترجمه بیژن عبدالکریمى، تهران، سروش، 1381.

6- احمد واعظى، درآمدى بر هرمنوتیک، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامى.

1. Heidegger, Martin, Being and Time, Trs. John Macquarrie and Edward Robinson, New York, Harper & Row, 2691.

2. Heidegger, Martin, Being and Time, Tr. Joan Stambaugh, State University of New York, Press, 6991.

3. Heidegger, Martin, Ontology- The Hermeneutics of facticity, Tr. John Van Buren, Indiana, Indiana University Press, 9991.

4. Heidegger, Martin, On the way to language, Tr. Peter D. Hertz, New York, Harper & Row, 2891.

5. Grondin, Jean, Introduction to Philosophical Hermeneutics Tr. Jeel Weinsheimer, New Haven, Yale University Press, 4991.