معرفت

مقدمه
 
دشواري‌ها و مصيبت‌هاي گوناگون، لازمة زندگي در دنياست و استقامت و پايداري مي‌طلبد. صبرورزي نه‌تنها آرامش‌خاطر دنيوي را به‌همراه دارد؛ بلکه براساس آموزه‌هاي اسلام باعث تکامل انسان شده و يکي از عوامل دستيابي به سعادت اخروي به‌شمار مي‌رود. بنابراين انسان بايد هم خود استقامت ورزد: «... وَ اسْتَقِمْ كَما أُمِرْتَ‏...» (شوري: 15) و هم ديگران را به آن دعوت کند: «...و تواصوا بالصبر» ‏(عصر: 3).
در نگاه نخست، استقامت هنگام مصيبت چندان ساده به‌نظر نمي‌رسد. ازاين‌رو بايد از صبرپيشگان الگو گرفت و با کشف راه‌هاي استقامت و عوامل تقويت روحية صبر به درجه‌اي از اين فضيلت اخلاقي دست ‌يافت. حضرت زهرا در زندگي کوتاه خود با مصائب فراوان فردي، اجتماعي و سياسي روبه‌رو بودند. ازآنجاکه ايشان از الگوهاي صبر و استقامت به‌شمار مي‌روند و علل صبرشان را مي‌توان از سه زاوية بينشي، گرايشي و رفتاري بررسي کرد. در اين پژوهش مي‌کوشيم با روش تحليلي و از جنبة رفتاري به اين سؤال پاسخ دهيم که ايشان چگونه و با استفاده از چه علل رفتاري توانستند در برابر اين‌همه مصيبت استقامت ورزند؟ روشن است که دستيابي به آثار متعدد دنيوي و اخروي صبر، با به‌کارگيري اين شيوه‌ها و دستيابي به مقام صبر امکان‌پذير است. بدين‌سان، در پژوهش حاضر مي‌کوشيم با توجه به دوبعدي بودن انسان و روابطش، ازجمله رابطة او با خدا، خود و ديگران، علل رفتاري صبر حضرت زهرا هنگام مصيبت را طبقه‌بندي و تحليل کنيم. در اين صورت، مي‌توان رفتارهاي اختياري متناسب با صبر را براين‌اساس تنظيم کرد. نتيجة اين فرايند تدريجي، گام نهادن در مسير سبک زندگي اسلامي تا دستيابي به کمال نهايي است.
هرچند دربارة صبر حضرت زهرا به‌صورت کلي کتاب‌‌ها و مقالاتي به رشتة تحرير درآمده و حتي دربارۀ علل بينشي و گرايشي صبر حضرت زهرا هنگام مصيبت نيز مقاله‌هايي تدوين شده است: «بررسي تحليلي علل بينشي صبر حضرت زهرا هنگام مصيبت» (‏محيطي اردکان و کارگر شورکي، 1400)؛ «بررسي تحليلي علل گرايشي صبر حضرت زهرا هنگام مصيبت» (محيطي اردكان و كارگر شوركي، 1401)؛ اما براساس جست‌وجوي صورت‌پذيرفته، اثري دربارة علل رفتاري صبر حضرت زهرا هنگام مصيبت يافت نشد.
گفتني است که عوامل رفتاري بيان‌شده در اين مقاله به صبر حضرت زهرا ـ هنگام مصيبت ـ اختصاص ندارد و مي‌تواند براي ديگر انسان‌هاي خودساخته و به‌صورت عام نيز مورد بررسي قرار گيرد. اما با توجه به برجسته‌بودن اين فضيلت اخلاقي در زندگي حضرت زهرا کوشيده‌ايم بر اين الگوي استقامت و پايداري تأکيد کرده و به شيوة تحليل عقلي نشان دهيم که چه عوامل رفتاري مي‌تواند در صبر هنگام مصيبت‌ها تأثيرگذار باشد.
1. مفهوم‌شناسي بحث
1ـ1. مفهوم صبر
لغت‌شناسان صبر را به معناي حبس و نگهداري (عسکري، 1400ق، ص 195؛ ابن‌فارس، 1404ق، ج 3، ص 329؛ ابن‌منظور، 1414ق، ج 4، ص 438؛ حسيني زبيدي، 1414ق، ج 7، ص 70؛ کبير مدني شيرازي، 1384، ج 8، ص 222) و نقيضش را جزع مي‌‌دانند (ابن‌منظور، 1414ق، ج 8، ص 47؛ طريحي، 1375، ج 4، ص 311؛ حسيني زبيدي، 1414ق، ج 11، ص 63).
صبر در اصطلاح و در بينش اسلامي امري ايجابي و فعاليتي دروني است که نياز به اراده، نيرو و مقاومت دارد و هدف آن جلب رضايت خداوند است (mesbahyazdi.ir).
2ـ1. مفهوم ساحت‌
ساحت به معناي ناحيه و ميدان (عميد، 1389، ص 553) و مترادف با عرصه و قلمرو است. ساحت به معناي حوزه، محدوده و دامنة خاصي است که مجموعه‌اي از رفتارها و فعاليت‌هاي انسان در آن حوزه و دامنه قرار مي‌گيرد ‏(گروهي از نويسندگان، ۱۳۹۱، ص 323).
3ـ1. مفهوم ساحت رفتاري
هنگامي‌که از فضيلت اخلاقي صبر و پايداري سخن به‌ميان مي‌آيد، در نگاه نخست مي‌خواهيم ببينيم مربوط به کدام بعد از ابعاد وجودي انسان است. انسان داراي دو بعد روحي و جسمي است که اين ابعاد نيز با توجه به ارتباط انسان با خدا، خود، ديگر انسان‌ها و طبيعت، جنبه‌هاي ديگري هم پيدا مي‌کند. براين‌اساس مي‌توان ساحت‌ها را به‌طورکلي به سه ساحت: بينشي، گرايشي و رفتاري تقسيم کرد. برخي فيلسوفان و روان‌شناسان، تحت تأثير ديدگاه افلاطون قائل به سه ساحت براي ذهن شدند که عبارتند از: 1. شناخت و عقيده؛ 2. احساسات،‌ عواطف و هيجانات؛ 3. خواسته و اراده. ارسطو نيز به پيروي از افلاطون اين تقسيم‌بندي را پذيرفته است (نادري و وکيلي،‌ 1398). اما به‌نظر مي‌رسد، تقسيم ساحت‌ها به سه ساحت بينشي، گرايشي و رفتاري، جامع‌تر و يا دست‌کم گوياتر باشد. در اين مقاله، ساحت رفتاري از اين تقسيم‌بندي را بررسي مي‌کنيم.
ساحت رفتاري مربوط به عملکرد انسان است. زماني‌که بينش او به درجة کمال خود رسيد و گرايش همسو نيز شکل گرفت، در اين مرتبه با تکميل مراحل پيش‌اراده و شکل‌گيري اراده و به کار افتادن اعضاي جوارحي و يا جوانحي، رفتار مناسب دروني يا بيروني از فرد صادر مي‌شود.
بررسي عوامل صبر بر مصيبت در ساحت رفتاري در سيرة حضرت زهرا از اين جهت مي‌تواند بسيار حائز اهميت باشد که با توجه به مقام عصمت ايشان، شاخصه‌هايي را به‌دست می‌دهد که عمل براساس آنها ضامن اعتدال رفتاري انسان است.
2. علل رفتاري صبر حضرت زهرا بر مصيبت
در اين ساحت سعي بر آن است که رفتارهاي جوانحي (دروني) و جوارحي (بيروني) حضرت زهرا که علل صبر هستند را بررسي کنيم. برخي از اين رفتارها، مانند اراده، ايمان، تقوا، توکل بر خدا و تدبر در داستان‌هاي پيامبران الهي، دروني هستند و برخي مانند: تربيت صحيح، تمسک به قرآن و پيروي از شرع و عقل، عبادت، امداد الهي و عادت ‌دادن نفس به صبر، در زمرة رفتارهاي بيروني به‌حساب مي‌آيند.
1ـ2. رفتارهاي جوانحي مؤثر در صبر حضرت زهرا بر مصيبت
رفتارهاي جوانحي رفتارهايي هستند كه با ابزار دروني و قلبي انجام گرفته و بدون واسطه از نفس ايجاد مي‌شود؛ يا اگر هم واسطه‌اي باشد، غيرجسماني است (مصباح يزدي، 1389، ص 288). رفتارهاي جوانحي تأثيرگذار در صبر هنگام مصيبت را مي‌توان به ترتيب منطقي به‌صورت زير طبقه‌بندي کرد:
الف. ارادة قوي
براي رسيدن به کمال، عواملي بايد موجود باشد که از آن‌جمله مي‌توان به اراده اشاره کرد. انسان با ارادة قوي و محکم مي‌تواند در برابر عواملي مانند غضب، شهوت، تنبلي، جاه‌طلبي و مقام‌پرستي مقاومت کند. نقش اراده در استقامت هنگام مصيبت‌ها را از کلام معصومان مي‌توان دريافت. ائمه از خداوند متعال اراده‌اي را مي‌طلبيدند که در اثر آن بتوانند در مسير حق، صبر و استقامت داشته باشند (ابن‌طاووس، 1411ق، ص 62و157). به اعتقاد ايشان، انسان‌هايي که براي رشد و تعالي اراده داشته باشند، مي‌توانند در جنگ با دشمن دروني و بيروني صبر کنند (‫مجلسي، 1403ق، ج 20، ص 126)؛ و اينکه ارادة صبر، آتش هوا و هوس را خاموش مي‌کند (ابن‌ابي الحديد، 1404ق، ج 20، ص 263).‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
حضرت زهرا با اراده‌اي قوي در مقابل ظلم ‌ايستادند و همواره حق طلب بودند. قضية فدک يکي از بهترين گواهي‌هاي تاريخ در ارادة قوي ايشان براي دفاع از حق جبهة مقاومت به‌حساب مي‌آيد (صدوق، 1378ق، ج 1، ص 233‬؛ همو، ۱۳۷۶، ص 526ـ527؛ ‫سليم‌بن قيس هلالي، 1405ق، ج 2، ص 677‬؛ طبري آملي، 1383ق، ص 230). وجود و تقويت چنين اراده‌اي بي‌ترديد انسان را در برابر گرفتاري‌ها و مصيبت‌ها نيز پايدار خواهد کرد. براين‌اساس مي‌توان بي‌صبري را برخاسته از سستي اراده دانست و تقويت اراده را گامي اساسي براي استقامت در راه حق و يا تقويت آن معرفي کرد.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
ب. ‬تقوا
تقوا به معناي آن است که انسان امير هوا و هوس خود باشد و نه اسير آنها. تقوا به معناي قانون‌شناس و قانون‌گرا بودن و طبق آن قانون عمل‌کردن است. تقوا به دو نوع تقسيم مي‌شود: تقواي ديني و تقواي فطري و عقلايي. تقواي ديني صرفاً عمل به احكام است. تقواي عقلاني و فطري آن است كه انسان در وجود خود احساس كند كه بايد به قانون عمل كند، نه آنكه از هراس عذاب و مواخذه به قانون احترام بگذارد (mesbahyazdi.ir). تقوا در لغت به معناي بازداشتن نفس از خطر يا از آنچه مي‌ترسد، است (راغب اصفهاني، 1412ق، ص 881). دو معنا در آن نهفته است:‌ يکي بازدارندگي و ديگري شناختن خطر. در مباحث اخلاقي، خطر، نرسيدن به قرب الهي، سعادت و کمال است. بازدارندگي هم به معناي پرهيزکردن است که انسان از لغزش‌هاي اخلاقي و مخالفت با خدا پرهيز مي‌کند. بنابراين کسي که تقوا دارد، از هر سه نوع صبر؛ يعني، صبر در طاعت،‌ صبر از معصيت و صبر بر مصيبت بهره‌مند است. صبر در مصيبت اين است که قلب مانند اقيانوسي باشد که تلاطم امواج آرامش او را به‌هم نريزد و از مسير اصلي خود منحرف نکند. خداوند نيز در قرآن وعده داده کسي که تقواي الهي را در پيش بگيرد، خداوند در مصايب براي او راه خروج و گشايش قرار مي‌دهد: «... وَ مَنْ يتَّقِ‌اللّهَ يجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ يرْزُقْهُ مِنْ حَيثُ لاَيحْتَسِبُ...» (طلاق: 2ـ3).
حضرت زهرا به تقواي الهي پايبند بودند؛ در خطبة خود مردم را نيز به تقواي الهي دعوت ‌کردند و اين آية قرآن را تلاوت کردند: «اتَّقُوااللَّهَ‏ حَقَ‏ تُقَاتِهِ‏ وَ لَا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ»؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد، از خدا آن‌طور كه شايسته اوست، پروا كنيد و مبادا جز با حالت‏ اسلام بميريد (طبرى آملى صغير، 1413ق‏، ص 113).
تقوا داراي درجات و مراتب مختلفي است؛ هرکس از تقواي بالاتري برخوردار باشد،‌ به درجة‌ بالاتري از سعادت نيز خواهد رسيد و صبر و خويشتن‌داري او نيز افزون‌تر خواهد بود. انسان کامل، بالاترين مراتب تقوا را دارد. حضرت زهرا نيز انسان کاملي بودند که از بالاترين مراتب تقوا و صبر برخوردار بودند. حضرت هم از تقواي ديني و هم از تقواي فطري و عقلايي بهره‌مند بودند.
3. تدبر در داستان‌هاي پيامبران الهي
حوزه‌اي ديگر در ساحت رفتار، تدبر و تفکر است. در قرآن براي تشويق انسان‌ها به صبر، نمونه‌هايي از پيامبران الهي که با صبر به مقامات عالي رسيده‌اند، بيان ‌شده است که با تدبّر در آن مي‌توان از آن داستان‌ها بهره‌برد؛ مانند صبر حضرت يوسف که او را از قعر چاه به سلطنت رساند. ابوبصير مى‏گويد: از امام صادق شنيدم كه فرمود: آزادمرد در همة احوال آزادمرد است؛ اگر گرفتارى برايش پيش آيد، صبر مى‏كند و اگر مصيبت‏ها بر سرش فرو ريزد، ناراحت نمى‏شود؛ اگرچه اسير شود، مغلوب گردد و آسايشش تبديل به ‌سختي شود. چنان‌که يوسف صديق را بردگى، مغلوبيت و اسارت، زيان نبخشيد و او را تغيير نداد. تاريكى و ترس چاه و آنچه بر سرش آمد، ضررى بر او وارد نساخت؛ تا اينکه خدا بر او منت گذارد و ستمگر سركش را بردۀ او كرد؛ بعد از آن كه مالك او بود. او را رسول قرار داد و به‌سبب او به امتى رحم كرد. صبر اينچنين است كه اين‌همه خير و برکت به‌دنبال دارد. پس شكيبا باشيد و دل به شكيبايى دهيد تا اجر و پاداش نصيب‌تان گردد (شهيد ثاني، بي‌تا، ص 46).
حضرت زهرا با قرآن انس داشتند و مي‌فرمودند: قرآن كه بصيرت‌آموزي‌هاي آن آشكار، مقاصد عميق آن روشن و برهانى، و ظواهر آن نمودار است؛ همواره همگان را به گوش فرا دادن فرامي‌خواند... به‌وسيلة قرآن به حجت‌هاي روشني‌بخش خدا مى‏توان رسيد ‏(صدوق، ۱413ق، ج 3، ص 567‬؛ همو، 1385، ج 1، ص 248). حضرت زهرا قرآن را بصيرت‌آموزي معرفي کردند که با آن به حجت‌هاي خدا مي‌توان دست ‌يافت. از طرفي، ايشان متدبر در قرآن بودند. تدبر در آيات قرآن کريم ـ که راهنماي بشريت به‌سوي بالاترين کمال ممکن براي انسان است ـ در تقويت روحية صبر هر انساني تأثيرگذار است و هرکس به اندازة ظرفيت وجودي خود مي‌تواند از اين عامل رفتاري صبر بهره ببرد؛ حتي اگر از اولياي الهي باشد.
ب) رفتارهاي جوارحي مؤثر در صبر حضرت زهرا بر مصيبت
رفتارهاي جوارحي رفتارهايي هستند که با ابزار بيروني و ظاهري انجام مي‌گيرد و در برخي موارد انعکاس رفتارهاي جوانحي هستند و در رتبة بعد از آن حاصل مي‌شوند. اين رفتارها اختياري هستند. رفتارهاي جوارحي که علل صبر حضرت زهرا هنگام صبر به‌حساب مي‌آيند را به شرح زير مي‌توان استنباط و تحليل کرد:
1. تربيت صحيح
يکي از شيوه‌هاي تربيت، شيوة عملي است. حضرت زهرا از رهنمودهاي عملي رسول گرامي اسلام در ابعاد گوناگون، ازجمله در حوزة اخلاق و فضايل اخلاقي بهره‌مند بودند. از ابن‌عباس نقل ‌شده كه هرگاه به پيامبر مصيبتى مى‏رسيد، برمى‏خاست، وضو مى‏گرفت، دو ركعت نماز مى‏خواند و مى‏گفت: خدايا! آنچه را كه به‌ما دستور دادى، انجام داده‏ام؛ پس تو نيز وعده‏اى كه به‌ما داده‏اى، عمل کن ‏(شهيد ثاني، بي‌تا، ص 50). بي‌ترديد مشاهدة رفتار رسول اكرم هنگام مصائب، بهترين الگوي عملي براي پرورش‌يافتگان مکتب ايشان، ازجمله حضرت فاطمه‏ بود.
2. تمسک به قرآن و پيروي از شرع و عقل
تمسک به قرآن و پيروي از شرع و عقل در ساحت رفتار قرار دارد. قرآن در آيات بسياري، انسان را به صبر تشويق کرده است. همان‌گونه که در شرع به صبر توصيه ‌شده است، عقل انسان نيز به آن حکم مي‌کند. رسول خدا فرمودند:‏ ‏خداوند عقل‏ را سه‏ قسمت آفريده؛ هركس همه را دارد، عقلش كامل‏ و هركه هيچ‌يك را ندارد، از عقل بى‏نصيب است: خدا را خوب شناختن، نيكو اطاعت‌ كردن او و در اجراى فرمانش خوب صبر كردن (صدوق، ۱۳۶۲الف‌، ج 1، ص 102) بنابراين جز دورانديشي عاقل، کسي بر حق صبر نمى‏كند ‏(تميمي آمدي، ۱۴۱۰ق، ص 774).
حضرت زهرا طبق کلام علامه حلي ـ که از تفاسير دوازده‌گانه به‌دست ‌آمده ـ اهل ذکر، عقل و بيان هستند‏ (حلي، ۱۹۸۲، ص 210). براين‌اساس ايشان با استفاده از عقل خود و تمسک به قرآن و اهل‌بيت در مصايب صبر پيشه‌کردند.
3. پيروي از سنت ولي خدا
يکي از زيرمجموعه‌هاي پيروي از شرع، پيروي از سنت ولي خداست. مسلمانان از کتاب خدا و سنت پيروي مي‌کنند. هرآنچه که از رسول خدا و اهل‌بيت ايشان اعم از قول و فعل و تقرير صادر شده باشد، سنت گويند. در مصائب نيز بايد به سنت رجوع کرد و از برخورد پيامبر و اهل‌بيتش با بلايا درس گرفت. در حديثي آمده که صبر بر چهار بخش است: بينش و بينايىِ فهميدن، تفسير حكمت، شناخت عبرت و دريافت سنت‏ نخستين ايمان آورندگان‏ (سليم‌بن قيس هلالي، 1405ق، ج 2، ص 614). اين روايت بدان معناست که بايد مصيبت را به‌درستي بشناسيم، حکمت آن را بفهميم؛ ببينيم نحوة برخورد کساني که از ايمان‌آوردگان نخستين هستند با اين مشکل و مصيبت چگونه بوده و از ايشان عبرت بگيريم.
سنت امام و ولي خدا ـ که از نخستين ايمان‌آورندگان است ـ در مصائب، صبر است ‏(صدوق، ۱403ق، ص 184‬؛ همو، ۱۳۶۲ب‌، ص 38‬؛ ‫اربلي، 1381ق، ج 2، ص 292).‬ حضرت زهرا نيز در مصيبت‌ها از سنت ولي خدا پيروي کردند و صبر را پيشة خود ساختند.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
4. عبادت
عبادت را بايد در ساحت رفتار مورد بررسي قرار داد. در برخي آيات قرآن به عبادت سفارش شده است و اينکه در اين مسير صبر پيشه سازيد: «َربُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَيْنَهُما فَاعْبُدْهُ وَ اصْطَبِرْ لِعِبادَتِهِ هَلْ تَعْلَمُ لَهُ سَمِيًّا» (مريم: 65). پيامبر هرگاه براي خانواده‌اش سختي پيش مي‌آمد، آنها را به نماز امر مي‌کرد ‏(شهيد ثاني، بي‌تا، ص 50). رابطة نماز با عبادت اين است که در ميان عبادات، نماز مهم‌ترين عبادت است ‏(طباطبائي، ۱۳۹۰ق، ج 1، ص 344). حضرت زهرا به عبادت عشق مي‌ورزيدند؛ چنان‌که در روايات آمده است که در دنيا هيچ‌کس عابدتر از فاطمه نبوده است. او آن‌قدر براى عبادت خدا در محراب مى‏ايستاد كه پاهايش ورم مى‏كرد ‏(‫مجلسي، 1403ق، ج 43، ص 76). ايشان از عبادت خدا مدد مي‌گرفتند و بر مصيبت‌ها صبر مي‌کردند. بنابراين صبر در طاعت مي‌تواند زمينه‌اي را براي صبر بر مصيبت ايجاد کند، که انسان با کمک عبادت بر مصيبت صبر کند.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
5. امداد الهي
امداد و کمک گرفتن در امور، در ساحت رفتار جاي دارد. پيامبر هرگاه براي خانواده‌اش مصيبتي پيش مي‌آمد، ايشان را به مددگرفتن از خدا توصيه مي‌کردند. حضرت زهرا با آن جلالت شأن و شرافت نسب‌شان، کارهاي منزل را خودشان انجام مي‌دادند و بر اثر انجام اين کارها بدنشان آسيب ديده بود؛ به‌خدمت پيامبر رفتند و گفتند: پدر جان! من طاقت اداره كردن امور خانه را ندارم؛ كنيزى براى من بگير تا در امور خانه معين و ياور من باشد. پيامبر در جوابش فرمودند: آيا دوست ندارى كه چيزى بهتر از خدمتكار به‌تو عطا كنم؟ حضرت زهرا گفتند: آنچه از خادم بهتر است مى‏خواهم. رسول خدا فرمودند: در هر روزى سى و سه مرتبه سبحان‏ الله‏ و سى و سه مرتبه الحمدلله و سى و چهار مرتبه الله‏ اكبر بگو؛ اين صد مرتبه كار زبان است، ولى در ميزان عمل داراى هزار ثواب خواهد بود. فاطمه جان! اگر تو اين اذكار را هر روز صبح بگويى خداوند امور دنيوى و اخروى تو را عهده‏دار خواهد شد (اربلي، 1381ق، ج 1، ص 263؛ مجلسي، 1403ق، ج 43، ص 134).
کمک‌ گرفتن از وسايط فيضي که خداوند متعال به آنها اجازه تصرف در عالم را داده، کمک ‌گرفتن از خداوند متعال به‌حساب مي‌آيد. در تفسير آية «وَ اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ» (بقره: 45) بيان شده که منظور از صبر، پيامبر است ‏(علوي، 1428ق، ص 69‬؛ ‫مجلسي، 1403ق، ج 26، ص 2‬؛ ‫يزدي حائري، 1422ق، ج 1، ص 37).‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
براين‌اساس، توسل به معصومان را مي‌توان از عوامل تقويت صبر معرفي کرد. حضرت زهرا نيز هنگام رويارويي با برخي مصيبت‌ها از پدرشان مدد مي‌طلبيدند. براي نمونه، بعد از وفات مادرشان، بسيار ناراحت بودند؛ پيامبر با رساندن خبر جبرئيل که حضرت خديجه، جايگاه نيکويي دارند، حضرت زهرا را آرام کردند (طوسي، 1414ق، ص 175).
6. عادت دادن نفس به صبر
حوزة ديگر ساحت رفتار، عادت و خوگرفتن به کاري است. عادت‌ دادن نفس به کارهاي سخت و دشوار باعث تقويت قوايي مي‌شود که آن اعمال از آنها سر مي‌زند؛ مانند وزنه‌برداري که با تمرين و تحمل سختي مي‌تواند وزنه‌هاي سنگين‌تري را بالاي سر ببرد. انسان با تحمل سختي و واداري خود به صبوري، به‌تدريج به گروه صابران خواهد پيوست. در روايتي از پيامبر آمده است: نفست را با صبر رياضت بده تا از گناه آزاد گردد (مجلسي، 1403ق، ج 1، ص 227). همچنين اميرمؤمنان مي‌فرمايند: غصه‏هاى وارده را با صبرهاى عظيم برخورد كن و نفس خود را به صبر عادت‏ بده كه بهترين اخلاق، شکيبايي است و بر نفس خود تحمل آنچه را از ناملايمات و ناخوشى‏هاى دنيا پيش مى‏آيد، تحميل كن (صدوق، ۱413ق، ج 4، ص 386).
زندگاني کوتاه حضرت زهرا همراه با سختي و مصيبت بود؛ در زمان کودکي در شعب ابي‌طالب به‌محاصرة دشمن درآمدند و رنج گرسنگي و تشنگي را تحمل کردند؛ چند سال بعد، مادر بزرگوار خود و در همان سال عموي پيامبر حضرت ابوطالب را نيز از‌ دست ‌دادند. بعد از اين حوادث، آزار و اذيت کفار قريش به اوج خود رسيد؛ پيامبر به مدينه هجرت کردند. حضرت زهرا در تمام اين حوادث يار و همراه پدر بزرگوارشان بودند‏ (کليني، ۱۴۰۷ق، ج 1، ص 440؛ ج 8، ص 338). در ادامه هم جنگ‌هايي که به‌وقوع پيوست و زندگي زاهدانه‌اي که داشتند، همگي گوياي عادت‌ دادن نفس به سختي و تحمل ناملايمات است. بنابراين عادت ‌دادن نفس به صبر را مي‌توان به‌عنوان يکي ديگر از علل رفتاري صبر ايشان دانست.
نتيجه‌گيري
صبر، نگهداري خود بر مبناي عقل و شرع است. صبر به معناي انفعال نيست؛ بلکه فعاليتي شرعي و عقلاني است که مستلزم ارادة استقامت در رويارويي با مصايب است. صبر موجب اعتدال روان و آرامش روحي است. انسان کمال‌طلب براي رسيدن به هدف خود، نيازمند صبر است. در اين مقاله براي متخلق‌شدن به اخلاق حسنة صبر، علل صبر بانوي دو عالم، حضرت زهرا هنگام مصيبت در ساحت رفتاري بررسي شد که نتايج آن بدين شرح است:
علل رفتاري به دو نوع علل رفتاري جوانحي و جوارحي تقسيم مي‌شود.‌ ازآن‌روکه علل رفتاري جوانحي مقدم بر علل رفتاري جوارحي است‌، ابتدا به علل رفتاري جوانحي بدين ترتيب اشاره شد:
1. ارادة قوي: حضرت زهرا با اراده‌‌اي قوي در مقابل دشمنان صبر کردند و در اين مسير، بي‌صبري که برخاسته از سستي اراده باشد‌ در ايشان مشاهده نشد.
2. تقوا: حضرت قانون الهي را مي‌شناختند،‌ به آن گرايش داشتند، طبق آن قانون عمل مي‌کردند و در تمام مصايبي که براي ايشان رخ مي‌داد، از قانون الهي تخطي نکردند.
3. تدبر در داستان‌هاي پيامبران الهي: حضرت با تدبر در اين داستان‌ها و عبرت‌گرفتن از پيامبران الهي توانستند بر مصايب صبر کنند.
علل رفتاري جوارحي صبر حضرت زهرا هنگام مصيبت نيز به شرح ذيل است:
1. تربيت صحيح:‌ امر به نماز در مصيبت، و مشورت با اهل‌بيت هنگام مصيبت، دو رويکرد تربيتي در علت رفتاري صبر حضرت است.
2. تمسک به قرآن و پيروي از عقل و شرع: قرآن به صبر توصيه مي‌کند‌، عقل سليم نيز آن را تأييد مي‌کند و ولي خدا نيز در مصايب صبر مي‌کند؛ بنابراين حضرت، براساس قرآن، عقل سليم و سنت ولي خدا، صبر پيشه کردند.
3. عبادت: در دنيا هيچ‌کس عابدتر از حضرت نبود و ايشان با عبادت خدا بر مصيبت صبر مي‌کردند.
4. امداد الهي: حضرت براي انجام امور خانه به پيامبر درخواست خادمه دادند؛ اما پيامبر به ايشان تسبيحات را آموزش دادند تا خداوند امور دنيا و آخرت ايشان را عهده‌دار شود.
5. عادت دادن نفس به صبر: حضرت در اوان کودکي بر مصيبت محاصره‌، مرگ عزيزان خود و... صبر کردند و نفس خود را به صبر بر مصايب عادت دادند،‌ تا توانستند در مصايب بزرگ‌تر، مانند‌ ماجراي گرفتن بيعت اجباري از اميرمؤمنان صبر کنند و در برابر غاصبين خلافت بايستند.
توجه به علل رفتاري بيان شده،‌ مي‌تواند انسان را هنگام مصايب صبور کرده، او را گامي ديگر به کمال و سعادت حقيقي خود نزديک کند.