معرفت

مقدمه
 
امر به‌معروف و نهي از منکر يکي از فرايض بسيار مهم و بزرگ اسلامي به‌شمار مي‌رود،. هدف تمام انبياء و اولياء، اصلاح جامعة بشري بوده و مؤثرترين ابزار براي رسيدن به اين هدف بزرگ، امر به‌معروف و نهي از منکر است. اين واجب الهي يکي از مصاديق جامعيت، جاودانگي و پويايي دين اسلام است که براي تحقق کامل شريعت و تطابق جامعة انساني با هدف خلقت و نزول وحي، ضروري و اصولي است. موضوع امر به‌معروف و نهي از منکر و شناخت آثار آن در جامعه انساني، ابعاد مختلف و متفاوتي دارد. از شاخص‌ترين اين ابعاد مي‌توان به بعد سياسي، اجتماعي، خانوادگي، اشاره کرد. امروزه نقش عوامل يا متغيرهاي گوناگوني در جهت‌دهي به افکار عمومي بر کسي پوشيده نيست و به‌خوبي مي‌توان از اين عوامل يا متغيرها، براي ترويج امر به‌معروف و نهي از منکر براي هدايت مناسب و مطلوب در جامعه بهره برد. اجراي امر به‌معروف و نهي از منکر نيازمند مهارت در تبيين درست در گفتار، نوشتار، رسانه و حتي حرکات است. يکي از اين عوامل يا متغيرها استفاده از مهارت‌هاي تفکر انتقادي است. در اين نوشتار سعي شده تا ضمن آموزش مهارت‌هاي تفکر انتقادي به نمونه‌ها و اقشار جامعه، در ترويج امر به‌معروف و نهي از منکر گامي برداشته شود؛ زيرا «مسئلۀ امر و نهي، تشويق و هشدار، ريشه در درون هر انساني دارد و مربوط به زمان و مکان و يا نژاد و منطقه خاصي نمي‌شود» (قرائتي، 1379، ص 11). بخصوص «مسائل نسل جوان که بيشتر در زمينۀ آسيب‌هاي ناشي از ضعف تفكر، زودباوري، پيروي از تبليغات، ضعف تحليل و قضاوت نادرست در مـورد نظرات و آراء ديگران ديده مي‌شود. اين در حالي است كه بهبود وضعيت نسل جوان با پيش‌گيري از آسيب‌هاي مختلف اجتمـاعي از طريق جلوگيري از قضاوت ناصحيح و انتخاب نادرست و همچنين دستيابي به توانايي حل مسائل ميسر مي‌گردد» (ر.ك: مؤمني‌فرد النگه، 1386). بنابراين استناد راهکار 4/1 سند تحول بنيادين مبني بر «ايجاد سازوکارهاي ترويج و نهادينه‌سازي فرهنگ ولايت‌مداري تولي و تبري، امر به‌معروف و نهي از منکر، روحيه جهادي و انتظار «زمينه‌سازي براي استقرار دولت عدل مهدوي» با تأکید بر بهره‌گيري از ظرفيت حوزه‌هاي علميه و نقش الگويي معلمان و اصلاح روش‌ها "و راهکار‌هاي 2و3و4 و همچنين محتواي مباني نظري سند تحول بنيادين و قانون آمران به‌معروف و ناهيان از منکر که به ‌تاريخ 23/01/1394 در مجلس شوراي اسلامي تصويب و به شماره ابلاغيه ۷۷۹۹/۴۶۷ به‌تاريخ 9/02/1394 در حمايت از آمران به‌معروف و ناهيان از منکر براي اجرا ابلاغ شده و نظرات تبيين جهادي رهبر معظم انقلاب در ديدار مسئولان نظام و سفراي کشورهاي اسلامي که فرموده‌اند: «تبيين، بيان، مهم‌ترين وظيفة پيغمبران است؛ دشمنان پيغمبران از جهل‌ها و پرده‌پوشي‌ها استفاده مي‌کنند. پیغمبران پوشش جهل و نفاق را می‌دَرند. گنجینة خِرد را برای بشر بازگشایی کنند؛ پیغمبران برای این آمدند که انسان‌ها را به تعقل وادار کنند، به اندیشیدن وادار کنند، به فکر کردن وادار کنند؛ ببینید چه هدف‌های بزرگی است؛ [اهداف‌] بعثت این‌هاست. امروز بشر چقدر احتیاج دارد! بعد هم که بازگشایی گنجینه‌های خِرد در انسان‌ها انجام گرفت، عقل بشر را هدایت کنند به سمت توحید، به سمت آیات الهی، و آیات قدرت پروردگار را در مقابل چشم آنها قرار بدهند (16/۰۲/1395) و تبيين حقايق در سيرة علوي نمود پررنگي داشت. بنابراين با عنايت به آنچه مرقوم شد، و با تکيه بر سند تحول بنيادين و جمع‌بندي همۀ موارد و نظر به اينکه تاکنون با يهره‌گيري از مهارت‌هاي تفکر انتقادي در بصيرت افزايي و تبيين و روشنگري امر به‌معروف در سطح آموزش و پرورش و حتي ايران، کاري پژوهشي صورت نگرفته؛ لذا محققان، با هدف «تعيين اثربخشي مهارت‌هاي تفکر انتقادي در تبيين امر به‌معروف و نهي از منکر در دانش‌آموزان دوره دوم متوسطۀ گيلان» و با توجه به ديدگاه رهبري نظام که در متن حکم اتنصاب رياست سازمان تبليغات اسلامی اشاره داشته‌اند: «توجه به نيازهاي روز و نوآوري در ادبيات و روش‌ها به‌گونه‌اي که بر جان و دل مخاطبان بنشيند» (28/۰۵/1397)؛ و با استناد به‌دستورالعمل شماره 9071 /3 /72، مورخۀ 7/7/1400 طرح آموزش و تربيت امر به‌معروف و نهي از منکر در دانش‌آموزان، در انتقال به مخاطب در فريضۀ امر به‌معروف و نهي از منکر که ازجمله فرايض تأثيرگذار ديني است، را به‌نحو مناسب مورد پژوهش قرار داده تا متوليان و متصديان مربوط، بتوانند با اطمينان، نقشۀ عملياتي را به اجرا درآورند.
سؤال اصلی تحقیق این است که ميزان آشنايي مبدأ پيام (آمران به‌معروف و ناهيان از منکر) به مهارت‌هاي تفکر انتقادي، در تبيين محتوا چه اندازه اثربخش است؟
سؤالات فرعی عبارتند از: 1) ميزان آشنايي مبدأ پيام به مهارت‌هاي تفکر انتقادي، قبل از فرا‌گيري مهارت (پيش‌آزمون) چه اندازه است؟ (به تفکيک جنسيت)؛ 2) ميزان آشنايي مبدأ پيام به مهارت‌هاي تفکر انتقادي در انتقال محتوا به مقصد، بعد از فرا‌گيري مهارت (پس‌آزمون) چه اندازه است؟ (به تفکيک جنسيت)؛ 3) آیا بين دو گروه دختران و پسران آموزش ديده مهارت‌هاي تفکر انتقادي تفاوت وجود دارد؟ 4) ميزان اثربخشي دانش‌آموزاني که دورۀ تفکر انتقادي را ديده‌اند و دانش‌آموزاني که اين دوره را نديده‌اند، چه تفاوتی وجود دارد؟
در این زمینه کارهایی انجام شده است؛ از جمله:
کارگر و همکاران در تحقيقي با عنوان «اثربخشي آموزش مهارت‌هاي تفکر خلاق و نقادانه بر منبع کنترل و سلامت عمومي در نوجوانان، با روش آزمايشي» نشان دادند که آموزش مهارت‌هاي تفکر خلاق و نقادانه پس از آموزش افزايش يافته و موجب کاهش معنادار نمره منبع کنترل، سلامت عمومي و زير مقياس‌هاي علائم جسماني، اضطراب و اختلال خواب و افسردگي شديد در سطح p<0.05 گرديد. همچنين نشان داد آموزش مهارت‌هاي تفکر خلاق و نقادانه باعث دروني‌تر شدن منبع کنترل و ارتقاء سلامت عمومي نوجوانان شده و مي‌تواند براي کمک به آنها در گذر از دورۀ حساس نوجواني مفيد واقع گردد» (هاشميان، 1381).
پژوهشي که زارعي با هدف بررسي اثربخشي امر به‌معروف و نهي از منکر بر هم‌دلي و سازگاري اجتماعي دانش‌آموزان متوسطۀ دوم شهرستان ميناب با روش نيمه‌آزمايشي، با جامعۀ آماري کليۀ دانش‌آموزان پسر با روش نمونه‌گيري خوشه‌اي چندمرحله‌اي، با نمونۀ 100 نفر، از آنان پيش‌آزمون به‌عمل آمد؛ نتايج نشان داد که آموزش امر به‌معروف و نهي از منکر بر هم‌دلي و سازگاري اجتماعي دانش‌آموزان اثر معنادار دارد (زارعي، 1398).
در تحقيقي که اصغري و همکارانش با عنوان «نقش فريضۀ امر به‌معروف و نهي از منکر در تربيت جامعه اسلامي» انجام دادند، دريافتند که امر به‌معروف و نهي از منکر زمينه‌ساز تربيت سالم اجتماعي است؛ و نيز حساسيت عمومي در برابر گناه است که نمي‌گذارد فرد و جامعه به‌سوي بي‌بندوباري و سقوط پيش برود و يکي از سنت‌هاي مهم محسوب مي‌شود که در هر شرايط قابل اجراست. جامعه‌اي که در برابر افراد و گروه‌هاي خويش احساس مسئوليت نکند، آرام‌آرام به‌سوي ناامني پيش خواهد رفت و زمينه‌هاي رشد در آن جامعه نابود خواهد شد و استعدادها به هدر خواهند رفت و در نتيجه، زمينه‌هاي ناهنجاري‌هاي تربيتي به‌وجود خواهند آمد. با توجه به منابع اصيل اسلامي، به‌نظر مي‌رسد اهميت اين فريضه به‌خاطر اهداف بسيار بلند آن است که امنيت، آباداني جامعه و تربيت اجتماع به آن گره خورده است (اصغري و همکاران، 1395).
تحقيقی با عنوان «رابطۀ بين مهارت‌هاي تفکر انتقادي با خلاقيت و پيشرفت تحصيلي دانشجويان دانشگاه علوم پزشکي قم» در دانشکده توانبخشي در سال 1395 با نمونه‌اي شامل 303 نفر از دانشجويان دانشگاه علوم پزشكي قم انجام شد. داده‌ها از طريق پرسش‌نامۀ مهارت‌هاي تفكر انتقادي كاليفرنيا فرم (ب) و سلامت روان GHQ-28 جمع‌آوري شد. براساس يافته‌ها، ميانگين نمرة مهارت‌هاي تفكر انتقادي در بين دانشجويان اين دانشگاه در حد ضعيف بود. نتايج ضريب همبستگي پيرسون نشان داد كه بين مهارت‌هاي تفكر انتقادي با سلامت روان و پيشرفت تحصيلي، رابطة معناداري وجود نداشت. در نتيجه‌ با توجه به اينكه تقويت تفكر انتقادي در روش‌هاي يادگيري و تقويت آن در دانشجويان مي‌تواند باعث پيشرفت در يادگيري مهارت‌ها و عوامل اثرگذار بر يادگيري آنها باشد؛ مي‌توان با اصلاح و فراهم ‌آوردن فرايند و شيوه‌هاي مناسب آموزشي در ايجاد تفكر انتقادي در دانشجويان، نقش بسزايي را ايفا كرد (مسلمي و همكاران، 1395).
تحقيقي که با عنوان «بررسي مهارت‌هاي تفکر انتقادي (مطالعه موردي: دانش‌آموزان سال چهارم دبيرستان شهر گرگان)» در سال 1394 با هدف شناسايي ميزان تفکر انتقادي دانش‌آموزان سال چهارم دبيرستان‌هاي شهر گرگان با نمونه 989 نفر صورت گرفت؛ نتايج مقايسه تفکر انتقاديي جامعه مورد پژوهش بر حسب رشته تحصيلي نشان داد که بين سه گروه از پاسخ‌گويان اختلاف معناداري و جود دارد؛ به‌طوري‌که پاسخ‌گويان رشته رياضي از بالاترين ميزان و پاسخ‌گويان رشتۀ انساني از پايين‌ترين ميزان تفکر انتقادي برخوردار بوده و پاسخ‌گويان رشتۀ تجربي در حد متوسط قرار داشته‌اند. به‌علاوه بين متغير طبقه اجتماعي و تفکر انتقادي رابطۀ معناداري مشاهده نشد. همچنين اختلاف معناداري بين تفکر انتقادي دختران و پسران وجود نداشت (سرگزي و همكاران، 1394). تحقيق ديگري با عنوان «بررسي مهارت‌هاي تفکر انتقادي در دانشجويان رشته‌هاي توانبخشي، دانشگاه علوم بهزيستي و توانبخشي تبريز» با روش پژوهش همبستگي، از طریق نمونه‌گيري تصادفي چندمرحله‌اي 221 نفر وارد مطالعه شدند و آزمون مهارت‌هاي تفکر انتقادي اجرا شد. نتايج حاکي از آن بود که نمرۀ کل مهارت‌هاي تفکر انتقادي دانشجويان در سطح متوسط تا خوب؛ و از لحاظ خرده‌مقياس‌هاي آن در سطح متوسط به پايين قرار دارند. به‌عبارت ديگر، دانشجويان از لحاظ تفکر انتقادي در وضعيت مطلوبي قرار ندارند؛ بنابراين بازنگري مطلوب برنامه‌هاي درسي و برگزاري کارگاه‌هاي مرتبط با آموزش تفکر انتقادي براي دانشجويان در حل اين چالش مي‌تواند، پيشنهادي مؤثر باشد (خوشنامي و همكاران، 1390).
1. مفهوم‌شناسي
1ـ1. تعاريف عملياتي و مفهومي
تفكر انتقادي: مهـارت تفكـر انتـقادي عبـارت است از توانايي تحليل عيني اطلاعات موجود با توجـه بـه تجـارب شخصـي و شناسـايي آثـار نفـوذي ارزش‌هاي اجتماعي، همسالان و رسانه‌هاي گروهي بر رفتار فردي (ر.ك: فتي، 1385).
تفکر انتقادي: نمره‌اي است که دانش‌آموزان در آزمون ‌مهارت‌هاي ‌تفكر انتقادي‌ گليزر ـ واتسون به‌دست مي‌آورند (تعريف عملياتي سنجشي).
محتواي پيام: پرسش‌هاي عيني مربوط به امر به‌معروف و نهي از منکر که در مرحلۀ آزمون نهايي توسط مرکز توليد مفاهيم تهيه مي‌شود و عموماً بر آموزه‌هاي ديني و سند تحول بنيادين و مهارت‌هاي گوناگون است.
مبدأ پيام: در اين تحقيق، رسانه است که در حالت خاص همان واکنش و انعکاس انساني (آمران به‌معروف و ناهيان از منکر) است.
مقصد: مخاطب يا گيرنده پيام به‌طرق مختلف است.
انتقال پيام: کانال ارتباطي است که به‌صورت گفتاري (سخنراني)، نوشتاري (نامه، داستان)، تصويري (سينماي محض، نقاشي)، صوتي (موسيقي) حرکتي ـ اشاره‌اي (پانتوميم و زبان بدن)، ترکيبي (متن علمي، فني، سخنراني تخصصي) و نمايشي (تزيين اتاق، لباس پوشيدن و...) ارائه مي‌شود.
امر به‌معروف: عبارت است از طلب و درخواست انجام امور خير و نيکِ معروف؛ در لغت به معناي نيکي و خوبي شناخته شده (تعريف عملياتي آزمايشي يا تحليلي (تحليل معني)).
نهي از منکر: به معناي جلوگيري از مفاسد (هر کاري را که عقل و دين بد مي‌دانند، منکر است) (قرائتي، 1379ص 278)؛ منکر به معناي زشت، ناپسند و مردود آمده است (تعريف عملياتي آزمايشي يا تحليلي (تحليل معني)).
تبيين: هويدا شدن، پيدا شدن، پيدا و آشکار شدن، بيان کردن و آشکارا ساختن (معين، 1388، ص 1025) (تعريف مفهومي).
واژه «تبيين» در بسيارى از آيات قرآن به معناى ظهور و انكشاف و وضوح آمده است؛ لذا «بيّنه» به چيزى گفته مى‌شود كه دليل روشن و آشكارى است؛ خواه عقلى باشد يا محسوس. به‌همين دليل به دو شاهد عادل كه در امور قضايى شهادتشان مدرك است، «بينه» اطلاق مى‌شود. به معجزات انبياء نيز «بينه» گفته شده است؛ و «بيان» به معناى پرده‌بردارى از چيزى است؛ خواه به‌وسيلۀ نطق بوده باشد، يا نوشتن يا اشاره، يا شاهد حال (پايگاه اطلاع‌رساني آيت‌الله مکارم شيرازي) (تعريف مفهومي).
تبيين محتوا: نمره‌اي که آمران به‌معروف و ناهيان از منکر در آزمون بعد از آزمايش، هم‌زمان براي گروه تيمار و گروه کنترل به‌عمل مي‌آيد (تعريف عملياتي سنجشي).
2ـ1. مباني نظري
به ‌موازات پژوهش‌ها، عوامل متعددي ديگري بايد مدنظر آمران و ناهيان قرار گيرد؛ که ازجملۀ آنها مباني فهم نقد است که داراي مولفه‌هاي: الف) سنجش سخن مخاطب؛ ب) مفهوم دقيق نقد؛ ج) ضرورت و ترويج فرهنگ نقد در جامعه؛ د) ارجحيت فهم نظر بر نقد آن؛ هـ .) قابليت ابطال‌پذيري، شرط نظريه علمي؛ و) به‌رسميت شناختن مخاطب؛ ز) انديشه، شرط لازم ايمان؛ ح) آفات تفکر انتقادي است. از عوامل ديگر قابل توجه، شاخص‌هاي تفکر انتقادي است که مشتمل بر: 1. خودانتقادي؛ 2. يقين‌محوري؛ 3. شرح صدر؛ 4. مهار نفس؛ 5. دوري از شتابزدگي؛ 6. شخصيت‌زدگي؛ 7. پرهيز از نخوت و غرور؛ 8. اجتناب از فروکاستن نظر مقابل؛ 9. تعصب نورزيدن است (ر.ك: توانايي، 1395).
الف) امر به‌معروف و نهي از منکر
در قرآن آمده «پيامبراني همچون داود و عيسي به کساني که نهي از منکر نمي‌کنند، لعنت فرستاده‌اند (مائده: 78و79). همچنين قرآن اولين وظيفۀ همۀ انبياء را امر به‌معروف و نهي از منکر مي‌داند و مي‌فرمايد: «ما در ميان هر امتي، پيامبري را مبعوث کرديم که مهم‌ترين وظيفۀ آنان دو چيز بود: يکي امر به يکتاپرستي که بزرگ‌ترين معروف‌هاست (أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ» (نحل: 36)؛ و دوم نهي از اطاعت طاغوت‌ها که بزرگ‌ترين منکرهاست (اجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ) (نحل: 36) (قرائتي، 1379، ص 13).» پيامبر اكرم فرمود کسي که امر به‌معروف مي‌کند، جانشين خداوند در زمين و جانشين پيامبر و کتاب اوست (مکارم شيرازي و ديگران، 1371، ج 3، ص 38). آيات زيادي در قرآن به انحاي مختلف به امر به‌معروف و نهي از منکر اشاره دارند. شهيد ثاني مي‌فرمايد: آيات و روايات امر به‌معروف و نهي از منکر آن‌قدر زياد است که کمر را مي‌شکند (قرائتي، 1379، ص 9). برخي از آنها عبارتند از: «ولْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» (آل‌عمران: ١٠٤)؛ بايد از شما گروهي باشند که [همۀ مردم را] به‌سوي خير [اتحاد، اتفاق، الفت، برادري، مواسات و درستي] دعوت کنند و به کار شايسته و پسنديده وادارند و از کار ناپسند و زشت بازدارند؛ و اينها هستند که يقيناً رستگارند؛ و نیز «وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَيُطِيعُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُولَئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ» (توبه: ۷۱)؛ و مردان و زنان باايمان دوستان يكديگرند كه به كارهاى پسنديده وامى‌دارند و از كارهاى ناپسند بازمى‌دارند و نماز را برپا مى‌كنند و زكات مى‌دهند و از خدا و پيامبرش فرمان مى‌‏برند؛ آنانند كه خدا به‌زودى مشمول رحمتشان قرار خواهد داد، كه خدا توانا و حكيم است. يکي از روش‌هاي مهم تربيت در اسلام جهت تشويق و ترغيب افراد به انجام امور خير و ممانعت از انجام کار نادرست، «امر به‌معروف و نهي از منکر» است. «امر به‌معروف» عبارت است از طلب و درخواست انجام امور خير و نيک؛ و «نهي از منکر» به معناي جلوگيري از مفاسد است؛ و اين دو، از دستورات مهم دين اسلام و از واجبات آن به‌شمار مي‌آيند که با عمل به آنها، ساير واجبات الهي نيز احيا مي‌گردد. امام خميني در اهميت اين واجب الهي مي‌فرمايد: وقتي يک کشوري ادعا مي‌کند که «جمهوري اسلامي» است و مي‌خواهد جمهوري اسلامي را محقق کند، اين کشور بايد همۀ افرادش آمر به‌معروف و ناهي از منکر باشند؛ اعوجاج‌ها را خودشان رفع بکنند. ما همه امروز وظيفه داريم. امر به‌معروف و نهي از منکر بر همۀ مسلمين واجب است (موسوي خميني، 1389، ج 13، ص 469). نيز فرمودند: فرو نشستن از اقدام و سستي کردن از امر به‌معروف و نهي از منکر و جلوگيري نکردن از ظلم ستمکاران، حلم نيست، بلکه خمود است که يکي از ملکات رذيله و صفات ناهنجار است. از طرفي به فرمودۀ رهبر معظم انقلاب، از مهم‌ترين رويکردها و شيوه‌هاي حرکت انقلاب اسلامي تبيين است؛ و مي‌فرمايد: «در مبارزات اسلامي، در همه حال تبيين خيلي اهميت دارد» (بيانات رهبر معظم انقلاب در ديدار اساتيد و دانشجويان دانشگاه‌هاي شيراز، 14/۰۲/1387). نیز فرمودند: «كار انقلاب از اساس با تبيين، روشنگري، بيان منطقي، مستدل و دور از جنجال بود» (بيانات رهبر معظم انقلاب در ديدار فرماندهان سپاه، ۱۳/۰۴/ 1390)؛ و در ديدار اساتيد و دانشجويان دانشگاه‌هاي شيراز اشاره فرمودند: «اين در حالي است که تفکر مارکسيستي آن روز اعتقاد به تبيين نداشتند؛ مي‌گفتند مبارزه يک سنت است، تحقق خواهد يافت؛ چه بگوييد، چه نگوييد» (14/۰۲/1387). همچنين در ديدار فرماندهان سپاه پاسداران فرمودند: «جزو راهبردهاي اساسي کار ما از اول، مسئلة تبيين بوده است» (۱۳/۰۴/1390)، و برهمين اساس هم تفکر انقلابي رواج پيدا کرد. در ديدار مسئولان مؤسسۀ روايت سيرۀ شهدا فرمودند: «بدون تبيين و تبيين بليغ، قطعاً هيچ فکري و هيچ انديشة متقني، توفيق رواج و اعتقاد عمومي را پيدا نخواهد کرد» (14/۰۴/1389)؛ از جهت عقبة ديني و اعتقادي هم اصل دعوتِ صدر اسلام بر پاية تبيين استوار بود.
به دليل اهميت فريضه امر به‌معروف و نهي از منکر، با استناد به آيات قرآن و احاديث و روايات مربوط، و با عنايت به اسناد بالادستي، همانند فرمايشات امام راحل و رهبر معظم انقلاب و تأکید ستاد امر به‌معروف و نهي از منکر و اصل تأثير (قرائتي، 1379، ص 43)؛ لزوم آموزش مهارت‌هاي تفكر خلاق و نقادانه به‌عنـوان يك نياز براي حل مسائل، رفع مشكلات زندگي و حفظ سلامت فرد احساس مي‌شود. البته بين خلاقيت و تفکر انتقادي نقاط تمايز و اشتراکي وجود دارد. در بند 3ـ3 با عنوان «اعتبار نقش یادگیرنده» آمده که «اصل نقش فعال يادگيرنده و اصل مرجعيت معلم نيز دو اصل بسيار مهم در اسناد بالادستي هستند. برنامه‌هاي درسي و تربيتي بايد به نقش فعال، داوطلبانه و آگاهانه دانش‌آموز در فرايند ياددهي يادگيري و تربيت‌پذيري توجه کنند و زمينۀ تقويت و توسعۀ روحيۀ پرسشگري، پژوهشگري، خلاقيت و کارآفريني را در وي فراهم سازند» (برنامه درسي ملي، 1391،‌ ص 18). از طرف ديگر، اهميت اصل مرجعيت معلم در پيشبرد اهداف برنامه‌هاي درسي و تربيتي به‌حدي است که در اتحاديۀ اروپا، بيش از60 درصد هزينۀ عمومي آموزش، صرف معلمان مي‌شود. هرگونه تلاش سياسي براي بهبود نتايج آموزش يا کارآيي آموزش و پرورش مطمئناً نگاهي دقيق به نقش آنها خواهد داشت و به‌دنبال راه‌هايي براي کمک به پيشرفت معلمان در حرفۀ خود هستند (رهو، 2019). در تحقيقي که اصغري و همکارانش (1395) با عنوان «نقش فريضه امر به‌معروف و نهي از منکر در تربيت جامعه اسلامي» انجام دادند؛ دريافتند که امر به‌معروف و نهي از منکر از مهم‌ترين واجبات ديني بوده و تأکید اسلام بر اهميت اين فريضه، بسيار زياد است.
ب) مهارت‌هاي تفکر انتقادي
همچنين در سورۀ «حج» آمده است: «وَ مِنَ النَّاسِ من يجَادِلُ فِي اللَّهِ بِغَيرِ عِلْمٍ وَ لَا هُدًى وَ لَا کِتَابٍ مُّنِير» (حج: 8)؛ گروهي از مردم بدون هيچ دانشي و هيچ هدايت و کتاب روشني‌بخشي، دربارۀ خدا مجادله مي‌کنند. این آيه يکي از کليدي‌ترين آيات در خصوص اهميت و توجه به تفکر انتقادي و مذمت فقدان اين ويژگي در عقل و انديشة بشري است. در اين آيه، رفتار گروهي که بدون هيچ‌گونه دانش و هدايتي به مجادله در موضوع خداوند مي‌پردازند، تقبيح مي‌شود؛ يعني نکوهش مردمي که علم و ابزار شناخت علمي را ندارند. روشن است مردمي که در مهم‌ترين امر خود چنين مي‌کنند، در ساير موارد چه خواهند کرد! و به چه نتيجه‌اي خواهند رسيد. تفکر انتقادي، تلاش براي ارزش‌يابي منطقي و قابل اطمينان است و منظور از کلمۀ انتقادي در اينجا، نگاه تيزبينانه است و نگاه گله‌مندانه و شکايت‌آميز نيست. بالا رفتن از نردبان گفتمان و سنجش‌هاست و تمکين کردن در برابر بهترين آنهاست، تا ببينيم به‌طور منطقي چه چيزي را مي‌توانيم باور کنيم و چه چيزي را نمي‌توانيم بپذيريم. درواقع، شنيدن سخن‌ها و پذيرفتن بهترين آنهاست و اينکه هيچ حقيقتي بجز تعاليم وحي کامل نيست» (ر.ك: توانايي، 1395). «و ما پيامبران مأموريم که با مردم به اندازه عقلشان سخن بگوييم» (کليني، بي‌تا، ج 1، ص 23)؛ «جَادِلْهُم بِالَّتِي هِي أحْسَنُ» (نحل: 125)؛ با بهترين طريق مناظره و بحث کن. قرآن، ضمن توجه به مراتب عقل و انديشه و درک و فهم بين انسان‌ها به لوازم آن، يعني داشتن تفکر انتقادي رسميت مي‌بخشد. انديشه‌ها در جامعه به سامان نمي‌رسند و رشد نمي‌کنند، مگر طرفين دعوا قواعد گفت‌وگو را بدانند و رعايت کنند و بپذيرند که تنها در سايۀ تفکر انتقادي است که به معرفت در حوزه‌هاي مختلف دست خواهند يافت. حوزۀ نقد يا سخن‌سنجي به يونان باستان و ارسطو مي‌رسد؛ اما به‌نوعي مي‌توان پيشينۀ تفکر انتقادي را حداقل به عصر نزول رساند. آنجاکه در آيات متعددي، مستقيم و غيرمستقيم به اين امر اشاره شده است؛ برخلاف دنياي مدرن که در دو قرن اخير به‌جد به آن توجه کرده است (ر.ك: توانايي، 1395).
هدف از تفكر انتقادي، فهميدن مسائل، ارزيابي ديدگاه‌ها و حل مشكلات است. آنچه كه در هر سه حيطه مشترك است، سؤال پرسيدن است. پس مي‌توان گفت تفكر انتقادي سؤال يا جست‌وجويي جهـت فهميدن، ارزيابي كردن و حل مسئله است (قريب، 1385، به نقل از: فاولر، 2005). مهارت تفكر انتقادي عبارت است از توانايي تحليل عيني اطلاعات موجود با توجه به تجارب شخصي و شناسـايي آثـار نفـوذي ارزش‌هاي اجتماعي، همسالان و رسانه‌هاي گروهي بر رفتار فردي (ر.ك: فتي، 1385). جهت قضاوت‌ كردن و يا بررسي و بهبود كيفيت قضاوت، فرد از مجموعه‌اي از مهارت‌هاي شـناختي اسـتفاده مي‌كند كه به‌عنوان مهارت‌هاي تفكر انتقادي شناخته مي‌شود. اين مهارت‌ها شامل، تجزيه و تحليل، تفسير، اسـتنباط، تبيين، ارزيابي و خودتنظيمي است (فاسيون و فاسيون، 1995). الكسـاندر و گـي‌گـور (1996) بـه‌نقـل از برخي صاحب‌نظران، تفكر انتقادي را نه‌تنها يك فرايند تكنيكي، بلكه يك فرايند خروج از تحجـر دانسـته و تأكيـد كرده‌اند كه توسعۀ مهارت‌هاي تفكر در آموزش، موجب بهبود سلامت در فرد مي‌شود (معطري، 1381). آزادانديشي، تفکر مستقل، روشنگري و فراهم‌ بودن فضاي عمومي آزاد براي ورود به بحث؛ از شرايط الزامي تفکر انتقادي است. اولين و اساسي‌ترين مانع براي ايجاد تفکر انتقادي عامل فرهنگ است. فرهنگ‌هايي که در آنها عنصر عقلانيت، خردمحوري، بررسي علمي و منطقي، روحيۀ نقدپذيري و حقيقت‌جويي بر خرافه‌پرستي و مطالعۀ سطحي و شتاب‌زده چيرگي داشته باشد، مستعد شکوفايي تفکر انتقادي و منطقي هستند. از نظر جامعه‌شناسان سياسي و فرهنگي، به‌دليل پيشينۀ وجود حکومت‌هاي استبدادي در دورۀ‌هاي تاريخي گذشتۀ دور در کشور ما، ظهور و تکوين فرهنگ خردمحور و عقلاني با موانع بسيار روبه‌رو بوده است (گلبعلي و شاهين، 1395).
ج) اهميت و ضرورت امر به‌معروف و نهي از منکر
احاديث و روايات فراواني ازسوي پيامبران و ائمه معصوم و علما و بزرگان اسلام در‌بارۀ ضرورت و اهميت امر به‌معروف و نهي از منکر وجود دارد که برخي عبارتند از: رسول خدا فرمود: «جبرئيل آمد و گفت که اسلام 10 بخش دارد و بخش هفتم آن امر به‌معروف و نهي از منکر است» (قرائتي، 1379، ص 22). اميرمؤمنان علي مي‌فرمايد: امر به‌معروف و نهي از منکر براي عموم مردم يک مصلحت است. انگيزۀ آنان را نسبت به کار خير زياد مي‌کند و نهي از منکر براي افراد نابخرد که گرايش به انحراف در آنان زياد است، وسيلۀ کنترل قوي است (نهج‌البلاغه، 1379، کلمات قصار، شماره 252). امام حسين فرمود: من بنا دارم امر به‌معروف و نهي از منکر کنم؛ مي‌خواهم دين جدم را اصلاح کنم (قرائتي، 1379، ص 18). امام محمدباقر فرمود: امـر به‌معروف و نـهي از منکر راه پـيامبران است و شيوۀ نيکوکاران؛ فريضۀ بزرگي است که ديگر فرايض به‌واسطۀ آن برپا مي‌شود و راه‌ها امن مي‌گردد و درآمدها حلال مي‌شود و حقوق و اموالِ به‌زور گرفته شده به صاحبانش برمي‌گردد و زمين آبادان مي‌شود و از دشمنان انتقام گرفته مي‌شود و کارها سامان مي‌پذيرد (پايگاه اطلاع‌رساني حوزه). امام صادق فرمود: کسي‌که بتواند جلوي مفاسد را بگيرد، ولي نگيرد؛ دوست دارد که خداوند متعال معصيت شود؛ چنين کسي اعلام دشمني با خدا کرده است (قرائتي، 1379 ص 21).
د) اهميت وضرورت مهارت‌هاي تفکر انتقادي
ياد‌گيري مهارت‌هاي تفکر انتقادي جزء جدايي‌ناپذير هر نظام آموزشي را مي‌توان در زمرۀ اهداف اساسي تعليم و تربيت در سطح جهاني دانست. اتخاذ روش‌هايي که انگيزه و علاقۀ دانش‌آموزان را تقويت کرده و با ايجاد چالش در فرآيندهاي فکري، منفعل و محتاط بودن را به تبادل نظر و تفکر فعال تغيير دهد، امري ضروري است؛ زيرا در اغلب مدارس، فقط بر مهارت‌هاي خواندن، نوشتن و حساب‌ کردن تأکید مي‌شود؛ درحالي‌که اين مهارت‌ها ذاتاً داراي ارزش نيستند (گلبعلي و شاهين، 1395). گفتني است در فرهنگ غرب از دير باز تفکر انتقادي را با منطق يکي مي‌دانستند. علم منطق بخش مهمي از مدل‌هاي کلاسيک را تشکيل مي‌داد که تعليم و تربيت غربي از آنها مشتق شده است. اگرچه تفکر انتقادي در آن زمان چندان رايج و متداول نبود؛ آموزش فنون مختلف بحث و مناظره، قياس منطقي، استدلال گزاره‌اي و ساير کارهاي منطقي براي تربيت فارغ‌التحصيلاني با استعداد‌هاي فکري قوي که مناسب با حرفه‌هاي انتخابي و موفقيت اجتماعي آنها باشد، آشکارا ضرورت تشخيص داده مي‌شد. اما امروزه علم منطق فقط رشته‌اي از رشته‌هاي تخصصي به‌حساب مي‌آيد (چت مايرز، 1394، ص 9). از طرفي، حساب امر به‌معروف و نهي از منکر از حساب نماز، روزه و حج جداست؛ زيرا آنها ضرري به منافع و هوس‌هاي ديگران نمي‌زنند و لذا کسي با آنها مخالفتي ندارد. اما نهي از منکر، مخالفت با انحرافات و هوس‌هاي مردم است و قهراً گروهي در مقابل آن، مقاومت مي‌کنند.
امر به‌معروف زماني مؤثر است که آمران به‌معروف و ناهيان از منکر، از خلق و خوي عالي، اطلاعات کافي، آموزش‌هاي لازم برخوردار باشند. شناخت معروف و منکر کار هرکس نيست و قدرت برخورد و تماس با افراد مختلف نيز روان‌شناسي تبليغاتي نياز دارد (قرائتي، 1379، ص 26). در اهميت امر به‌معروف همين بس که علما به‌دليل ارتباط قلبي انسان با آن (يعني تنفر قلبي از منکر)، آن را در اصول دين؛ و به‌دليل برخورد‌هاي عملي، و اينکه يکي از واجبات است، آن را در رديف فروع دين مطرح کرده‌اند. شهيد ثاني مي‌فرمايد: آيات و روايات امر به‌معروف و نهي از منکر آن‌قدر زياد است که کمر را مي‌شکند (قرائتي، 1379، ص 9). بنابراين ادراک راه‌هاي پرورش تفکر انتقادي (استنباط، شناسايي مفروضات، استنتاج، تعبير و تفسير و ارزشيابي استدلال‌هاي منطقي و...) در دانش‌‌‌آموزان و حتي ساير افراد، به‌ويژه نهادها و افراد مسئول مي‌تواند زمينه‌ساز ايجاد تعامل و کاهش تنش‌ها را در جامعه فراهم کند؛ تا بدين طريق بتوان به تصميم‌سازان و تصميم‌گيران کمک کرد تا دانش‌آموزان، اين آينده‌سازان جامعه که به سلاح نرم تفکر انتقادي مجهز مي‌شوند، در برقراري ارتباط در نهي از منکر و حتي امر به‌معروف به حضوري، مجازي، رسانه‌اي و... حتي بعد از فراغت از تحصيل بهره بگيرند. همچنين دانش‌آموزان به خانواده‌ها، نزديکان و آشنايان خويش نيز بتوانند در برقراري ارتباط مناسب در امر به‌معروف و نهي از منکر مؤثر و مفيد واقع شوند.
2. روش پژوهش
روش تحقيق از نوع کاربردي کمّي، به‌صورت آزمايشي اجرا شد.
1ـ2. جامعه آماري
کليه دانش‌آموزان پسر و دختر دورۀ دوم دبيرستان در گيلان، شامل 60200 نفر (32700 دختر و 27500 پسر) که 10400 نفر آنها در شاخۀ فني و حرفه‌اي (3300 دختر و 7100 پسر) و 49800 در شاخۀ نظري (29400 دختر و 20400 پسر) بود.
چون طرح به‌صورت آزمايشي بود و بايد پيش‌آزمون و پس‌آزمون اخذ مي‌شد؛ براي اينکه پژوهش با افت نمونه مواجه نشود، شهرستان‌هايي که داراي متوسطۀ نظري و فني و حرفه‌اي بودند و حداقل 8 مدرسه دخترانه و 8 مدرسه پسرانه با تراکم کلاس بالاي 25 نفر داشتند، براي طرح انتخاب شدند. که تالش 23 مدرسه، ناحيه يک 13 مدرسه و رودسر 8 مدرسه، واجد اين شرايط يودند.
2ـ2. نمونه آماري
به حکم قرعه، شهرستان‌هاي رودسر، ناحيه يک رشت و تالش به‌عنوان شهرستان‌هاي نمونه براي اجراي طرح انتخاب شدند.
نمونۀ آماري شامل240 نفر (120 نفر دختر و 120 نفر پسر) از دانش‌آموزان دوره‌هاي دوم متوسطه (دهم دبيرستان) بود. به عبارتي، 3 کلاس حداقل 25 نفره دخترانه، به‌طوري‌که از هر خوشة شرق و غرب و مرکز گيلان يک کلاس انتخاب شدند و 3 کلاس پسرانه نيز به‌طريق فوق، جمعاً 6 کلاس به‌عنوان آزمونه يا تيمار با فراواني 120 نفر، و 6 کلاس هم به‌عنوان گروه کنترل از دانش‌آموزان سال اول متوسطه به‌تصادف انتخاب شدند. جدول (1) فراواني دانش‌آموزان شرکت‌کننده در اجراي طرح اعم از پيش‌آزمون و پس‌آزمون به تفکيک شهرستان را نشان مي‌دهد.
جدول 1: دانش‌آموزان شرکت‌کننده در اجراي طرح،
اعم از پيش‌آزمون و پس‌آزمون شهرستان رودسر
شهرستان    رودسر (دختران)    رودسر (پسران)
مدرسه    رضازاده (تيمار)    توحيد (کنترل)    شهيد انصاري (تيمار)    شهيد بهشتي
نوع آزمون    پيش‌آزمون    پس‌آزمون    پيش‌آزمون    پس‌آزمون    پيش‌آزمون    پس‌آزمون    پيش‌آزمون    پس‌آزمون
حاضرين     30    30    30    30    30    30    30    30
اشتراک حضور در دو آزمون    30    30    30    30    30    30    30    30
جدول 2: دانش‌آموزان شرکت‌کننده در اجراي طرح، 
اعم از پيش‌آزمون و پس‌آزمون ناحيه يک رشت
شهرستان    رشت (دختران)    رشت (پسران)
مدرسه    کوثر (رز1)
(تيمار)    کوثر (2 بنفشه)
(کنترل)    ابوريحان (الف) (تيمار)     ابوريحان (ب) (کنترل)
نوع آزمون    پيش‌آزمون    پس‌آزمون    پيش‌آزمون    پس‌آزمون    پيش‌آزمون    پس‌آزمون    پيش‌آزمون    پس‌آزمون
حاضرين     31    30    23    25    26    26    26    26
اشتراک حضور در دو آزمون    29    23    26    26
جدول 3: دانش‌آموزان شرکت‌کننده در اجراي طرح
در پيش‌آزمون و پس‌آزمون شهرستان رودسر شهرستان تالش
شهرستان    تالش (دختران)    تالش (پسران)
مدرسه    خديجه کبري (تيمار)    آزادي (کنترل)    شهيد مدرس (تيمار)    خاتم الانبياء (کنترل)
نوع آزمون    پيش‌آزمون    پس‌آزمون    پيش‌آزمون    پس‌آزمون    پيش‌آزمون    پس‌آزمون    پيش‌آزمون    پس‌آزمون
حاضرين    24    23    22    24    22    22    27    27
اشتراک حضور در دو آزمون    23    22    22    27
3ـ2. ابزار تحقيق
ابزار آزمون مرحله نخست (پيش‌آزمون)، پرسش‌نامه استاندارد کاليفرنيا يا گليزر ـ واتسون، مشتمل بر 32 پرسش بود که از 744 نفر پيش‌آزمون به‌عمل آمد.
ابزار آزمون مرحله دوم (پس‌آزمون) شامل 32 پرسش بود. محتواي پرسش‌نامه امر به‌معروف و نهي از منکر (شماره 2)، با معيار و ضوابط اسلامي با استعانت از سند تحول، با نظر کارگروهي مرکب از: خبرگان، متخصصان و... و تأييد مرکز توليد مفاهيم تهيه شد. افراد عبارتند از: روان‌شناس 1 نفر، جامعه‌شناس 1 نفر، علوم تربيتي 1 نفر، کارشناس مذهبي 2 نفر، گروه تحقيق و معاون پرورشي و نماينده ستاد امر به‌معروف استان بودند. اين پرسش‌نامه به‌صورت دو ارزشي بود.
4ـ2. پايايي وروايي
مرحله اول (پيش‌آزمون)
براي برآورد پايايي پرسش‌نامه از روش آلفاي کرانباخ استفاده شده است. براين‌اساس مقدار آلفا با لحاظ‌ کردن تعداد 20 پرسش‌نامه براي پرسش‌نامۀ تفکر انتقادي، برابر 932/. به دست آمده است (کيانپور، 1391) همچنين همبستگي بين پاسخ‌ها در دو دوره زماني 73/0 بود که سطح قابل قبولي از ثبات اندازه‌گيري را در طول زمان منعکس مي‌کن (واتسون و گليزر، 1980). در تحقيق کيان‌پور نظرات افراد متخصص در زمينۀ مورد مطالعه در طراحي پرسش‌نامه اعمال شده و اصلاحات لازم به‌عمل‌ آمده و بدين ترتيب اطمينان حاصل گرديد که پرسش‌نامه همان خصيصۀ موردنظر محقق را مي‌سنجد (کيانپور، 1391).
مرحله دوم (پس‌آزمون)
پايايي پرسش‌نامه (2) پس‌آزمون به‌لحاظ دو ارزشي بودن با استفاده از فرمول KR-21 عدد 765/0 براي 29 نفر محاسبه شد که خطي و قابل قبول است.
5ـ2. روش گردآوري داده‌ها
الف) ابتدا از همۀ 12 گروه (6 گروه آزمايش يا تيمار يا آزمونه) و (6 گروه کنترل، يا شاهد) که 744 نفر بودند، پيش‌آزمون با محتواي مهارت تفکر انتقادي (واتسون و گليزر، 1980) به‌عمل آمد. نمرات به‌صورت محرمانه در اختيار کارفرما قرار گرفت.
ب) به گروه آزمايش طي 3 جلسه مجموعاً 5 ساعت به‌صورت نظري و عملي مهارت‌هاي تفکر انتقادي آموزش داده شد. به‌لحاظ نتيجه‌گيري بدون تورش (به مربيان، يا دانش‌آموزان و مسئولان شهرستان در‌بارۀ محتواي پس‌آزمون يعني پرسش‌نامۀ امر به‌معروف و نهي از منکر اطلاع‌رساني نشد).
ج) يک هفته بعد از آموزش، از پرسش‌نامه امر به‌معروف و نهي از منکر شماره (2) آزمون به‌عمل آمد.
د) از مربيان مناطق مشمول طرح براي آموزش دانش‌آموزان با استفاده از نوشتار و سرفصل‌هاي واحد باهماهنگي استفاده شد.
هـ .) در پايان پيش‌آزمون و اجراي پس‌آزمون، کمترين اشتراک شرکت‌کننده در هر دو آزمون، عدد 22 حاصل شد. بنابراين ساير دانش‌آموزان از ليست حذف شدند.
3. يافته‌ها (پاسخ به سؤال‌ها)
سؤال اول؛ ميزان آشنايي مبدأ پيام به مهارت‌هاي تفکر انتقادي، قبل از فرا‌گيري مهارت (پيش‌آزمون) چه اندازه است؟ (به تفکيک جنسيت)
دختران
جدول 4: درصد ميزان آشنايي دختران به مهارت‌هاي 
تفکر انتقادي در پيش‌آزمون
تحليل کل دختران (رودسر، رشت و تالش) گروه‌هاي کنترل (پيش‌آزمون)
دبيرستان    انحراف معيار    ميانگين    فراواني    جنسيت    شهرستان
توحيد    10.37    39    22    دختران    رودسر
کوثر (بنفشه)    6.78    46.75    22    دختران    رشت
آزادي    7.84    38.75    22    دختران    تالش
-    9.12    41.5    66    دختران    جمع کل
جدول (4) بيانگر آن است که از بين گروه‌هاي کنترل، سه شهر، براساس نمرات پيش‌آزمون ميزان آشنايي مهارت‌هاي تفکر انتقادي دختران رشت بالاتر از نمرات تالش و رودسر است. ميانگين کل نمرات ميزان آشنايي دختران در سه شهر 41.5 درصد و انحراف معيار 9.12 است.
جدول 5: درصد ميزان آشنايي دختران به مهارت‌هاي 
تفکر انتقادي در پيش‌آزمون گروه تيمار
 تحليل کل دختران (رودسر، رشت و تالش) گروه‌هاي آزمايش (پيش‌آزمون)
دبيرستان    انحراف معيار    ميانگين    فراواني    جنسيت    شهرستان
رضازاده    10.65    37.34    22    دختران    رودسر
کوثر(رز1)    7.56    48.43    22    دختران    رشت
خديجه کبري    10.06    37.9    22    دختران    تالش
-    9.42    41.21    66    دختران    جمع کل
جدول (5) بيانگر آن است که از بين گروه‌هاي آزمايش سه شهر، براساس نمرات پيش‌آزمون ميزان آشنايي مهارت‌هاي تفکر انتقادي دختران رشت بالاتر از نمرات تالش و رودسر است. ميانگين کل نمرات دختران در سه شهر 41.21 است. ميانگين کل ميزان آشنايي به تفکر انتقادي دختران در سه شهر 41.21 با انحراف 9.42 است.
پاسخ سؤال (2) ميزان آشنايي مقصد پيام بعد از فرا‌گيري مهارت‌هاي تفکر انتقادي، (پس‌آزمون) چه اندازه است؟
جدول 6: درصد ميزان آشنايي دختران به مهارت‌هاي 
تفکر انتقادي در پس‌آزمون گروه تيمار
تحليل کل دختران (رودسر، رشت وتالش) گروه‌هاي کنترل (پس‌آزمون)
دبيرستان    انحراف معيار    ميانگين    فراواني    جنسيت    شهرستان
توحيد    12.18    69.59    22    دختران    رودسر
کوثر (بنفشه)    11.25    70.43    22    دختران    رشت
آزادي    12.9    73    22    دختران    تالش
--    12.11    71    66    دختران    جمع کل
جدول (6) بيانگر آن است که از بين گروه‌هاي کنترل در پس‌آزمون سه شهر، براساس نمرات پس‌آزمون ميزان آشنايي مهارت‌هاي تفکر انتقادي دختران تالش بالاتر از نمرات رشت و رودسر است. ميانگين کل ميزان آشنايي به تفکر انتقادي دختران در سه شهر 71 با انحراف 12.11 است.
جدول 7: درصد ميزان آشنايي دختران به مهارت‌هاي 
تفکر انتقادي در پس‌آزمون گروه کنترل
تحليل کل دختران (رودسر، رشت و تالش) گروه‌هاي آزمايش (پس‌آزمون)
دبيرستان    انحراف معيار    ميانگين    فراواني    جنسيت    شهرستان
رضازاده    9.37    76.84    22    دختران    رودسر
کوثر (رز)    7.43    80.62    22    دختران    رشت
خديجه کبري    8.43    73.15    22    دختران    تالش
-    8.41    76.8    66    -    جمع
بيانگر آن است که از بين گروه‌هاي آزمايش (آزمونه) در گروه آزمايش سه شهر، براساس نمرات پس‌آزمون ميزان آشنايي مهارت‌هاي تفکر انتقادي دختران رشت بالاتر از نمرات رودسر و تالش است. ميانگين کل ميزان آشنايي به تفکر انتقادي دختران در سه شهر 76.87 با انحراف 8.41 است.
جدول 8: جزئيات پيش‌آزمون و پس‌آزمون 
طبقه پسران را نشان مي‌دهد
پس‌آزمون    پيش‌آزمون    فراواني    جنسيت     شاخص‌ها

شهرستان
گروه آزمايش    گروه کنترل    گروه آزمايش    گروه کنترل            
ميانگين     ميانگين     ميانگين    ميانگين             
72.7    74.53    44.53    45.6    22    پسران    رودسر
80.13    76.96    50.73    43.16    22    پسران    رشت
74.23    75.13    42.1    43.63    22    پسران    تالش
75.7    75.53    45.8    44.13    66    پسران    جمع کل
جدول (8) بيانگر آن است که از بين گروه‌هاي آزمايش (آزمونه) سه شهر، نمرات پيش‌آزمون و پس‌آزمون پسران رشت بالاتر از نمرات رودسر و تالش است. ميانگين کل نمرات پسران در گروه آزمونه به ترتيب 45.8 و 75.7 است.
پاسخ سؤال (3)؛ بين دو گروه دختران و پسران آموزش ديده مهارت‌هاي تفکر انتقادي تفاوت وجود دارد.
جدول 9: جزئيات مقايسه گروه دختران وپسران 
در آموزش مهارت‌هاي تفکر انتقادي
p    df    t    انحراف استاندارد    ميانگين    مقايسه
034/0    262    2.135    4.362    21.6364    دختران
            3.743    22.7045    پسران
در جدول (9) با عنايت به فاصله‌اي بودن داده‌ها، استفاده از آزمون پارامتريک t مستقل مقايسه صورت گرفت. چون t به‌دست‌آمده با درجۀ آزادي 262 عدد 2.135 است و از t جدول با سطح اطمينان 5 % از (1.96) با 034/= p بزرگتر است فرض صفر رد مي‌شود. لذا بين فرا‌گيري مهارت‌هاي تفکر انتقادي دو گروه دختران و پسران آموزش‌ديده تفاوت معناداري وجود دارد.
پاسخ سؤال (4)؛ ميزان اثربخشي دانش‌آموزاني که دوره تفکر انتقادي را ديده‌اند و دانش‌آموزاني است که اين دوره را نديده‌اند تفاوت وجود دارد.
جدول 10: جزئيات پيش‌آزمون و پس‌آزمون گروه آزمايش
P    df    t    انحراف استاندارد    ميانگين    گروه آزمايش
00/0    131    16.148    3.409    13.4167    پيش‌آزمون
            4.362    21.6364    پس‌آزمون
در جدول (10) مقدار t وابسته به‌دست‌آمده معادل 16.14 با درجه آزادي (df) در سطح 5% از t جدول (1.96) بزرگتر است لذا، معنادار است (00/0= p) بنابراين بين ميزان آگاهي دانش‌آموزان در پپش آزمون و پس‌آزمون در گروه تيمار (آزمايش) تفاوت معنادار وجود دارد و اندازه اثر برابر 71 % است (ر.ك: هدريك، 1378).
جدول 11: جزئيات پيش‌آزمون و پس‌آزمون گروه کنترل
p    df    t    انحراف استاندارد    ميانگين    گروه کنترل
00/0    131    21.255    3.08866    13.2652    پيش‌آزمون
            3.74316    22.7045    پس‌آزمون
در جدول (11) مقدار t وابسته به‌دست‌آمده، معادل 22.7 و درجۀ آزادي (df) در سطح 5% از t جدول (1.96) بزرگتر است؛ پس معنادار است (00/0= p) بنابراين بين ميزان آگاهي دانش‌آموزان در پيش‌آزمون و پس‌آزمون در گروه کنترل تفاوت معنادار وجود دارد، و اندازه اثر برابر 54 % است.
چون هردو گروه کنترل و آزمايش بين پيش‌آزمون و پس‌آزمون تفاوت معنادار است. از طرفي، اندازۀ اثر گروه آزمايش بزرگتر است؛ نتيجه مي‌گيريم که آموزش تفکر مهارت‌هاي انتقادي براي بالا بردن توان تبيين دانش‌آموزان در امر به‌معروف تأثير دارد.
نتيجه‌گيري
پژوهش با هدف تعيين اثربخشي مهارت‌هاي تفکر انتقادي در تبيين امر به‌معروف و نهي از منکر در دانش‌آموزان دختر و پسر دوره دوم متوسطه (کلاس دهم) گيلان با نمونه آماري 12 کلاس با روش تحقيق آزمايشي در سه خوشۀ جغرافيايي گيلان انجام شد. پيش‌آزمون با ابزار پرسش‌نامه تفکر انتقادي گليزر ـ واتسون انجام صورت گرفت. بعد از آموزش مهارت‌هاي تفکر انتقادي به گروه‌هاي آزمايش، بعد از ديدگاه‌هاي پژوهشگران و صاحب‌نظران، و اجرا و تحليل داده‌ها، يافته‌ها نشان داد که ميانگين نمرات گروه تيمار دختران از گروه کنترل بيشتر است، و ميانگين نمرات پسران از ميانگين گروه کنترل هم‌افزون است. همچنين بين ميانگين‌هاي درصد فراگيري مهارت‌هاي تفکر انتقادي گروه‌هاي دختران و پسران (رشت، رودسر و تالش) تفاوت معناداري وجود دارد که با تحقيق سرگزي و همكاران (1394) همسو نيست. نتايج نشان داد که آموزش تفکر مهارت‌هاي انتقادي براي گروه آزمايش، داراي اثربخشي بيشتري است. بنابراين آموزش مهارت‌هاي تفکر انتقادي براي بالابردن توان تبيين دانش‌آموزان در امر به‌معروف مؤثر است. نتايج اين تحقيق با تحقيق زارعي (1398) که نتيجه گرفت: آموزش امر به‌معروف و نهي از منکر بر هم‌دلي و سازگاري اجتماعي دانش‌آموزان اثر معنادار دارد، هم جهت است.
پيشنهاد مي‌شود که پژوهش ديگري در همين راستا صورت گيرد تا به شرط هم‌جهت بودن نتايج تصميم‌سازان بتوانند آموزش‌هايي نظير چنين مهارتي را در دستور کار قرار دهند. و امکان اجرايي ‌شدن آن، آمران به‌معروف و ناهيان از منکر با مهارت‌هاي بيشتري به‌وظايف خويش عمل کنند. همچنين در سطوح اقشار تأثيرگذار مثل معلمان و کارمندان و دانشجويان نيز اجرايي شود.