پيامبر اعظم(صلي الله عليه وآله) و همسرداري مطلوب راه كارها و آسيب ها
پيامبر اعظم(صلي الله عليه وآله) و همسرداري مطلوب
راه كارها و آسيب ها
غلامرضا صالحي
چكيده
واحد كوچك «خانواده»، كه جامعه بزرگ بشري از آن ساخته شده، تربيت انسان ها را از بعد اخلاقي، روحي و اجتماعي عهده دار است. بدون وجود خانواده، شيرازه جوامع بشري گسسته شده، تعادل حيات انساني از بين خواهد رفت. توجه فراواني كه در سيره معصومان(عليهم السلام)، به ويژه وجود نوراني پيامبر اعظم حضرت محمّد(صلي الله عليه وآله)، به حفظ و گسترش اين پيوند و روابط خوب ميان زن و شوهر معطوف شده، بيانگر اهميت ذاتي و حياتي آن است. اين نوشتار بر آن است تا روش هاي راهبردي و نيكوي همسرداري از ديدگاه بزرگ مرد تاريخ و معلم واقعي بشريت وجود مقدس پيامبر اعظم(صلي الله عليه وآله) را بيان نمايد. اين نوشتار از چهار بخش مهم و اساسي تشكيل شده است. تعريف «خانواده» و اهميت اجتماعي و اخلاقي زندگي مشترك و ارزش آن در نظام خلقت از مباحث آغازين اين بحث است. اهداف اساسي تشكيل خانواده و روابط بين زن و مرد و توجه به جنبه هاي انساني ازدواج، وظايف شوهر نسبت به همسر خود از جمله مديريت كلان زندگي و تأمين هزينه ها و معونه هاي زندگي، وظايف و مسئوليت هاي زنان نسبت به مردان و ويژگي هاي خاص و منحصر به فرد آنان، و در نهايت، برخي عوامل كليدي و راهبرداري همچون معنويت، اخلاق و گذشت و نقش آنها در زندگي در اين مقاله، مورد توجه قرار گرفته است.
مقدّمه
كانون خانواده منبع صفا، محبت و اميد بوده و مايه تكامل روحي و اخلاقي انسان است. در سايه تشكيل خانواده و روابط خوب ميان زن و شوهر، كمال و رشد ويژه اي به دست مي آيد كه شايد جايگزين نداشته باشد. قرب الهي، پرورش عاطفه، بهبود وضع اقتصادي، بلوغ اجتماعي و ده ها نعمت و بركت ديگر، ثمره شيرين ازدواج و روابط زوجين در كانون گرم خانواده است. دست يابي به اين كمالات در صورتي ميسّر است كه اركان سعادت خانواده بر بنيان استواري پايه گذاري شود و با برنامه صحيحي ادامه يابد.1
پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله)، كه سرچشمه كمالات بشري و در واقع، معلم واقعي بشريت است، با سفارش ها و كلمات نوراني خود، همواره بر اين نكته تأكيد داشته است كه با رفتار و عملكرد خوب و مناسب در كانون خانواده و ايجاد روابط حسنه بين زن و شوهر، مي توان محيطي با صفا و پر از مهر و صميميت به وجود آورد، تا در پرتو آن بتوان به سعادت دنيوي و اخروي نايل گرديد. در طول تاريخ بشري، به ويژه در اوايل قرن بيستم، متأسفانه شاهد رفتارها و طرز فكرهايي بوديم كه در آن برخي سعي داشتند بنياد خانواده را فسخ كنند، روابط خوب زن و شوهر را به هم بريزند و آن را طرد كنند، اما تاريخ به خوبي مي داند كه در اين انديشه زهراگين، چه فاجعه اي براي بشر نهاده شده است! «نهضت صنعتي» عاملي بود كه در آن سرمايه داران براي دست يابي به كار بيشتر و مزد كمتر، زنان را از خانه ها بيرون كشيدند و به كارخانه ها گسيل داشتند و اين امر، با فريبي تحت عنوان، «حق آزادي به زنان» و تساوي حقوق با مردان، چنان بيچارگي و فلاكتي براي اين طبقه به وجود آورده كه وصف ناپذير است! امروز شاهديم كه خانواده ها دچار درگيري هاي زيادي هستند; درگير مسائلي همچون: روابط سست و متزلزل و خالي از صفا و صميميت، طلاق و جدايي با آمار بالا و سرسام آور، فرزندان لاابالي و خالي از تربيت صحيح، سرباز زدن مردان از ازدواج دايمي، از بين رفتن غيرت ناموسي، افزايش فرزندان نامشروع و هزاران مشكل ديگر از اين نوع.
گفتار و رفتار زيباي پيامبراكرم(صلي الله عليه وآله)،كه در واقع، از منبع وحي و انسانيت نشأت مي گيرد و خداوند متعال آن حضرت را به عنوان الگوي واقعي انسان ها معرفي مي كند: (لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِّمَن كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَ ذَكَرَاللَّهَ كَثِيراً) (احزاب: 21)، در اين بحبوبه نابساماني هاي خانواده و روابط نامطلوب بين همسران، مي تواند بهترين راهگشاي مشكلات خانواده ها باشد; دستورالعمل هايي كه در سايه آن مي توان نمادي زيبا و نوراني تحت عنوان كانون گرم خانواده به منّصه ظهور گذاشت. روابط خوب و نيكوي پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله)با خانواده خويش و نكات ظريفي كه آن بزرگوار در ارتباط با همسران خويش، به آنها عنايت ويژه داشتند، نسخه درمانگر گوارايي است كه جهان براي رهايي از نابساماني هاي خانواده و مسائل بين زن و شوهر و تبديل محيط خانواده از فضايي خشك و بي عاطفه به دنيايي سرشار از شادي و معنويت و سعادت، بايد آن را در متن زندگي پياده گرداند.
تعريف «خانواده» و «زندگي مشترك»
بايد گفت: تعريف خانواده به صورت ظاهر، دشوار مي نمايد. اما با وجود اين، هر كس آن را به گونه اي تعريف كرده است. براي نمونه، برخي «خانواده» را يك واحد اجتماعي كه از ازدواج يك زن و يك مرد به وجود مي آيد و فرزندان حاصل از آن ازدواج آن را تكميل مي كنند، مي دانند.
برخي ديگر «خانواده» را چنين تعريف كرده اند: «خانواده گروهي است كه به دليل قرابت و يا زوجيت، همبستگي حقوقي و اجتماعي يافته و تحت رهبري و رياست مقامي واحد قرار گرفته است.»2
با اين توصيف، بايد گفت: هرچند تعاريف متعددي باشد، ولي همگي مبيّن يك حقيقت است: خانواده عبارت است از: كوچك ترين واحد تشكيل دهنده هر جامعه، كه دست كم از يك زن و شوهر تشكيل شده با فرزندان تكميل مي شود.
اهميت اجتماعي و اخلاقي زندگي مشترك
يكي از سنّت هاي نيكوي بشري، كه از ديرباز ميان انسان ها متداول است، تشكيل خانواده توسط زن و مرد است. شايد هيچ پديده اي به اندازه اين سنّت حيات بخش، مورد توجه بشر نبوده; زيرا هم محتواي آن به طور كامل، با فطرت انسان هماهنگ است و هم موجب رشد و تربيت صحيح قواي طبيعي انسان و غرايز و تأمين نيازهاي اصيل اوست. اديان الهي همواره به مردم سفارش كرده اند اين نيازها را از راه طبيعي و مشروع برطرف سازند و از افراط و تفريط بپرهيزند.3
خداوند متعال زوجيت را در متن زندگي انسان قرار داده و آن را موجب گسترش نسل بشر دانسته است:(وَاللّهُ جَعَلَ لَكُم مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجاً وَ جَعَلَ لَكُم مِّنْ أَزْوَاجِكُم بَنِينَ وَحَفَدَةً) (نحل: 72) خداوند براي شمااز جنس خودتان همسراني قرار داد و از همسران شما براي شما فرزندان و نوه هايي به وجود آورد. رسول خدا(صلي الله عليه وآله)تشكيل خانواده را يكي از سنّت هاي خود دانسته، مردم را به پي روي از اين سنّت نيكو فرامي خواند: ازدواج سنّت من است، هر كس از آن سرپيچي كند، از من نيست.4
پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) دوري از ازدواج را عامل اساسي انحراف و گناه تلقّي مي كند و ازدواج را موجد ايمان و تقوا در انسان; مي فرمايد: تشكيل خانواده بده، وگرنه گناه كار از دنياخواهي رفت.5 آن حضرت تشكيل زندگي مشترك را بزرگ ترين بناي اسلام قلمداد مي نمايد و آن را داراي بركات و ثمرات فراواني مي داند: هيچ بنايي در اسلام محبوب تر از تشكيل خانواده نيست.6 و در مذمّت سرپيچي از اين مهم مي فرمايد: بدترين شما بي همسران شمايند. دو ركعت نماز متأهّل از هفتاد ركعت نماز بي همسر بهتر است.7رسول اكرم(صلي الله عليه وآله)تشكيل خانواده را موجب لذات دنيوي و اخروي دانسته، مي فرمايد: نور چشم من در نماز است و سرور و لذت من در زنان و ازدواج.8 در حقيقت، پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله)تشكيل خانواده و رابطه داشتن زن و شوهر با همديگر را موجب سعادت و نيك بختي و به دست آوردن ثمرات و نتايج والاي مادي و معنوي مي داند و اين خود اهميت فوق العاده تشكيل زندگي مشترك را نمودار مي سازد.
اهداف زندگي مشترك
الف. تكثير نسل بشري
ازدواج تنها براي لذت جويي و ارضاي غريزه جنسي نيست، بلكه وسيله اي براي توليد مثل و ادامه زندگي بشري است. به گونه اي كه ازدواج را مي توان قانون تكثير دانست; امري كه در سايه آن، نه تنها انسان، بلكه حيوانات و گياهان نيز به حيات خود ادامه مي دهند. در واقع، همسران بايد به اين نكته توجه داشته باشند كه هدف از تشكيل خانواده و زندگي مشترك، وظيفه حياتي توليد نسل پاك آدمي است كه بر دوش آنان قرار گرفته; چنان كه پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) به اين امر اشاره مي فرمايد: با هم ازدواج كنيد تا نسل شما زياد شود; زيرا روز قيامت، من به وجود شما نزد امت هاي ديگر مباهات مي كنم، اگر چه بچه اي سقط شده باشد.9 و يا در جاي ديگر، بهترين زنان را زناني مي داند كه بچه آور و دوشيزگان پر خير و بركت باشند: «بهترين زنان، كسي است كه فرزندآور،مهربان،عفيفه و در ميان خويشان خود عزيز باشد.»10 اين خود اهميت توليد نسل را مي رساند.
ب. آرامش روحي و رواني
چيزي كه در حال حاضر جهان از آن رنج مي برد، فقدان آرامش و طمأنينه است و شايد يكي از علل آن را بتوان ترويج فرهنگ ذلّت بار ليبراليستي و فمينيستي و بي بند و باري دانست كه ضربه اساسي را به كانون مهر و محبت و آرامش بخش خانواده وارد مي سازد. ازدواج به دليل ايجاد تفاهم و همدلي، بسياري از نيازهاي روحي انسان را تأمين مي كند و انسان در سايه تامين اين نيازها كه در واقع نيازهاي اساسي اوست، به آرامش روحي دست مي يابد.11 حضرت محمّد(صلي الله عليه وآله)زندگي مشترك را عامل ايجاد امنيت روحي و رواني زن و شوهر مي داند و مي فرمايد: بنده مسلمان پس از اسلام به فايده اي بالاتر از زن باايمان دست نيافته است كه وقتي به او نگاه مي كند خوش حال شود و به آرامش برسد و اگر به او امر كند اطاعت نمايد.12
در روايت است: مردي خدمت حضرت رسول آمد و عرض كرد: همسري دارم كه وقتي وارد خانه مي شوم به استقبالم مي آيد و چون خارج مي شوم بدرقه ام مي كند و زماني كه مرا اندوهگين مي بيند، مي گويد: اگر براي روزي غصّه مي خوري، بدان ديگري آن را بر عهده گرفته است و اگر براي آخرت است، خدا اندوهت را زياد كند (و اين گونه مرا آرامش مي دهد.) حضرت فرمود: خداوند كارگزاراني دارد و اين زن از كارگزاران خداست و پاداشي همچون نصف اجر شهيد دارد.13
در واقع، رسول اكرم(صلي الله عليه وآله)دراين گفتار زيباي خويش، يكي از بزرگ ترين ثمرات زندگي مشترك را، آرامش و امنيت روحي و رواني بيان مي نمايد و آن را داراي بزرگ ترين بركات و ارزش ها مي داند. سفارش هايي كه در كلمات معصومان(عليهم السلام)درباره زينت زن و شوهر، استقبال از شوهر، نيكو سخن گفتن با او و مانند آن وارد شده است مي توان از نمونه هاي بارز ايجاد آرامش در زندگي مشترك دانست.
ج. تأمين غريزه جنسي و شهواني
بي شك، يكي از نيازهاي انسان تأمين غريزه جنسي اوست كه طريق مشروع آن، تنها با پيوند زناشويي صورت مي گيرد. اسلام هيچ يك از غرايز انسان را سركوب نكرده و از طريق قانوني و شرعي آن، اجازه رسيدگي و توجه بدان را داده و اين به نفع خود انسان هاست. پيامبر(صلي الله عليه وآله) در اين باره مي فرمايد: هرگاه دوشيزگان آنچه را كه زنان درك كرده اند درك كنند، براي آنان دوايي جز همسر وجود ندارد، وگرنه از فساد در امان نخواهند بود; زيرا آنها نيز بشرند.14
آن حضرت كساني را كه از معاشرت با زنان خودداري مي كردند، نهي مي فرمود و آنها را دعوت به معاشرت با آنان مي نمود و مي فرمود: خداوند مرا براي رهبانيت و گوشه گيري از خانواده و اجتماع نفرستاده، بلكه بر ديني معتدل و راحت فرستاده شده ام. من نماز مي خوانم و روزه مي گيرم و با زنان خود معاشرت مي كنم. پس هر كس روش مرا دوست دارد بايد به آن عمل كند و ازدواج نيز از آن جمله است.15
رسول اكرم(صلي الله عليه وآله)دوري از نكاح و روي آوردن به فحشا را موجد مشكلات عظيم دنيوي و اخري مي داند و مي فرمايد: مسلمانان! از فحشا دوري كنيد; زيرا شش زيان دنيوي و اخروي دارد: زناكار در دنيا، زيبايي خود را از دست مي دهد و تنگ دست مي گردد و عمرش كوتاه مي شود، و در آخرت، عذاب خدا شامل حالش مي شود و حساب بدي دارد و در جهنّم جاودان است.16
د. حفظ ايمان
ضرورت ازدواج در سنين جواني از آن روست كه نسل جوان به وسيله آن و برخورداري از همسري شايسته، خود را از هرگونه انحراف و آلودگي به گناه حفظ كند و با آرامش خاطر بيشتر و مهارت شايسته تر، مسير قرب به خدا را طي نمايد. پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله)تشكيل زندگي مشترك را موجب مصونيت از لغزش و گناه مي داند و يكي از موانع مهم در كمالات معنوي را زندگي شرك مي شمارد. ايشان مي فرمايد: هرگاه بنده اي ازدواج كند، نيمي از دين خود را تكميل كرده است. پس بايد در نصف ديگر آن تقواي الهي را رعايت كند.17
آن حضرت علقه ميان همسران را عامل مهمي در نااميدي شيطان و در امان بودن از نيرنگ او مي داند و مي فرمايد: هر جواني كه در آغاز جواني ازدواج كند، شيطان فرياد مي كشد: واويلا! اين جوان دينش را از من حفظ كرد.18 ايشان در جايي ديگر خطاب به جوانان فرمود: اي جوانان! هر كدام از شما كه توان داريد، زودتر ازدواج كنيد; زيرا ازدواج موجب حفظ چشم از گناه و پاك دامني است.19
وظايف شوهر نسبت به همسر
الف. مديريت زندگي مشترك
مرد به حكم عقل و شرع، سمت سرپرستي خانواده را بر عهده دارد; زيرا او در بعد جسمي و عقلي بر زن برتري و براي اداره خانواده توانايي بيشتري دارد. علاوه بر اين، تأمين هزينه زندگي نيز بر عهده اوست. علت سرپرستي مرد برتري عقلي و جسمي او بر زن است; زيرا به خاطر قدرت كنترل عواطف، توانايي بيشتري براي مديريت خانواده دارد، اگرچه زن نيز از لحاظ عاطفي برد مرد غلبه دارد و هيچ كدام از اين برتري ها، نشانگر نقص وجودي آنها نيست. بلكه هر يك متناسب با جنسيت خود، توانايي هاي خاصي دارند و هماهنگ كردن اين توانايي ها با مسئوليت ها، سعادت خانوادگي زن و مرد را تأمين مي كند.
پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله)، زن را يك هديه لطيف الهي مي داند و دستور مي دهد كه وظايف و كارهاي طاقت فرسا بر دوش او قرار ندهند: زن لعبت است. كسي كه او را به همسري اختيار كرد، ضايعش نكند.20 و در جاي ديگر مي فرمايد: زنان عورت (محترم) هستند. آنها را در خانه نگاه داريد و در سختي هاي زندگي آنان را ياري كنيد.21 پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) در جواب زني كه از حقوق شوهرش سؤال كرده بود، امر مديريت و سرپرستي خانواده را بر عهده شوهر قرار داد و فرمود: حق شوهر بر زن اين است كه زن از او اطاعت كند و از نافرماني او در كارهاي نيكو بپرهيزد و بي اجازه او صدقه ندهد... .22
ب. تأمين هزينه هاي زندگي
از آن رو كه مسئوليت تربيت فرزندان و اداره امور داخلي خانواده به طور معمول، بر عهده زن قرار دارد، و از سوي ديگر، مرد بايد عهده دار تأمين هزينه ها و مخارج زندگي گردد، از اين بابت، مرد نبايد هيچ منّتي بر خانواده خود بگذارد; چرا كه اين وظيفه اي است كه به واسطه سرپرستي خانواده بر عهده اش قرار گرفته است. رسول اكرم(صلي الله عليه وآله) در اين باره مي فرمايد: از جمله حقوق زن بر مرد اين است كه او را از برهنگي بپوشاند و از گرسنگي رهايي بخشد و از لغزش او درگذرد.23
و يا در جاي ديگر مي فرمايد: مرد نگاهدار خانواده خود است و هر نگاه دارنده اي از مسئوليتي برخوردار است و بايد كه همسر و خانواده خود را تأمين نمايد.24
در روايت است كه وقتي رسول اكرم(صلي الله عليه وآله) كارهاي درون خانه را بر دوش حضرت زهرا(عليها السلام) قرار دادند و كارهاي بيرون را بر دوش همسر بزرگوارشان، حضرت علي(عليه السلام)نهادند، حضرت زهرا(عليها السلام)مسرور شد و فرمود: خدا مي داند كه چقدر خوش حال شدم از اينكه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) مرا از كارهايي كه بر عهده مردان است معاف كرد.25 همچنين حضرت رسول(صلي الله عليه وآله) فرمود: خوراك و لباس معمول زن بر مرد واجب است.26 البته نبايد فراموش كرد كه زن نيز مي تواند با حفظ شئونات اسلامي و اخلاقي، در تأمين معيشت بهينه خانواده يار و مددكار همسرش باشد و او را در داشتن يك زندگي مطلوب همراهي كند. ولي با وجود اين، مسئوليت اصلي اين امر متوجه مردان است و وظيفه اصلي زن در درون خانه، شوهرداري نيكو و تربيت فرزندان شايسته است. چنان كه رسول اكرم(صلي الله عليه وآله) مي فرمايد: جهاد اصلي زن خوب شوهرداري كردن است.27
ج. پرهيز از سخت گيري و استبداد
شايسته است مرد در حّد معقول، خود را با خانواده منطبق سازد. خودخواهي و سخت گيري هاي بيجا منجر به ايجاد روش استبدادي در خانواده مي شود و به روابط سالم بين افراد خانواده و نيز تربيت صحيح فرزندان لطمه وارد مي سازد.
يك مرد اگرچه مدير و سرپرست خانواده است، اما نبايد مستبدانه به امر و نهي بپردازد، بلكه بايد به ديدگاه هاي همسر و فرزندان خود نيز توجه داشته باشد و با در نظر گرفتن خواست و سليقه هاي معقول و مشروع آنان، امور خانواده را تنظيم كند. بي توجهي به اين نكته و سخت گيري بيش از حد، عواقب زيان باري همچون از بين رفتن محبت، ايجاد نفرت، جدايي روحي و رواني و ايجاد محيط خفقان آور28در خانه در پي دارد. پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) حتي از اينكه مرد در مورد غذا و نوع آن استبداد به خرج دهد نهي كرده و او را به همراهي و همدلي با همسران دعوت نموده است: مؤمن به ميل همسر، و خانواده اش به ميل و خواسته او غذا مي خورند.29
آن حضرت مردان را به عطوفت و نرمش ويژه نسبت به همسران خود دعوت مي كند و مي فرمايد: جبرئيل درباره زنان مرا تا آنجا سفارش كرد كه گمان كردم اجازه طلاق آنان را ندارم، مگر آنكه زني به طرف فحشا رفته باشد.30 پيامبر اعظم(صلي الله عليه وآله)آزار و اذيت بانوان را در زندگي از بدترين گناهان مي داند و در اين باره، مي فرمايد: مردي كه به همسرش ظلم كند، انفاق و عدل و حسنات او قبول نمي شود; تا آنكه همسرش راضي شود، و اگرچه روزها روزه باشد و شب ها شب زنده داري كند.31 آن حضرت از تنبيه و كتك زدن همسران، حتي در صورت اشتباه، نهي مي كند و مي فرمايد: در شگفتم كه كسي زن خود را مي زند، و حال آنكه خودش به كتك خوردن سزاوارتر است! اي مردم، زنان خود را با چوب نزنيد كه قصاص دارد، و اما آنها را به وسيله گرسنگي و برهنگي يعني كم دادن آذوقه و لباس تنبيه كنيد تا در دنيا و آخرت راحت باشيد.32
در واقع، پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) اساس زندگي را بر لطف و محبت مي داند و از هر كاري كه موجب از بين رفتن عشق و علاقه بين زن و شوهر مي شود، نهي كرده و اين از نكات ويژه تربيتي در همسرداري است. ارضاي جنسي، مدارا، عدالتورزي و غيرت ديني از وظايف ديگري است كه پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) آنها را به عنوان حقوق زن بر شوهر بيان نموده است.33
وظايف زن نسبت به شوهر
الف. انقياد و فرمان برداري
بر خلاف مكاتب غير انساني و فتنه انگيز فمينيستي و غربي، كه مديريت كلان مرد را در زندگي زير سؤال مي برند و اصول مسلّم انساني و ديني همچون غيرت را مخدوش مي سازد، يكي از وظايف اصلي زن اطاعت از همسر خود در چهارچوب ضوابط شرعي و عقلي است. بي شك، اگر شوهر همسر خود را به يك فعل حرام دعوت نمايد، بر اساس «لا طاعةَ لمخلوق في معصيةِ الخالق» آن زن نمي تواند در اين مورد از وي اطاعت كند.34
بنابراين، بايد گفت: منظور از فرمان برداري چيزي جز ايجاد محبت و صميميت در خانواده و از سوي ديگر، استحكام اركان اساسي زندگي مشترك نيست كه اين رضايت الهي را در پي خواهد داشت. پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) اين وظيفه زن را اين گونه بيان مي فرمايد: حق شوهر بر زن اين است كه از او اطاعت كند، و از نافرماني اش بپرهيزد و بي اجازه وي صدقه ندهد، و روزه مستحبي نگيرد مگر با اجازه او، خود را در اختيار او قرار دهد، اگرچه بر پشت پالان شتر باشد و بي اجازه او از خانه بيرون نرود، و اگر بي اجازه او بيرون رود فرشتگان آسمان و زمين او را لعنت كنند تا به خانه برگردد...35
رسول اكرم(صلي الله عليه وآله) مرداني را كه از اين حق سوء استفاده كرده، بر زنان ظلم و ستم مي كنند، مورد نكوهش قرار داده، مي فرمايد: ملعون است، ملعون كسي كه اهل و خانواده خود را ضايع كند.36 در واقع، آن حضرت با گفتار خويش، از زنان خواسته است بر اساس مديريت همه جانبه مردان بر خانواده به نظرات و خواهش هاي مطلوب آنان پاسخ دهند و مردان را نيز از تعدّي به حقوق آنان و از بين بردن آزادي مورد نياز آنها باز داشته است.
در زمان رسول اكرم(صلي الله عليه وآله) مردي از انصار براي حوايج خود از خانه بيرون رفت و با زن خود پيمان بست كه تا او به خانه برنگشته است، از خانه بيرون نرود. پدر آن زن مريض شد و از حضرت به وسيله كسي اجازه خواست كه به ملاقات پدرش برود، ولي حضرت اجازه نداد. وقتي كار به جايي رسيد كه بيماري پدرش بدتر شد و مجدداً از حضرت اجازه خواست، باز حضرت اجازه بيرون رفتن به آن زن نداد و او را به اطاعت از شوهرش دعوت كرد. تا اينكه پدرش در اين حال از دنيا رفت. رسول اكرم(صلي الله عليه وآله)شخصي را نزد وي فرستاد و فرمود: خداوند تو و پدرت را به خاطر اطاعت از شوهرت آمرزيد.37
البته نبايد از نظر دور داشت كه منظور اصلي از اين اطاعت، چيزي جز روابط خوب و سرشار از صفا نيست و زن و شوهر مي توانند با تفاهم و همدلي بسيار نزديك، يك زندگي ايده آل را رقم بزنند; آنجا كه سخن از وظيفه و تكليف مطرح نيست و حرف اوّل را ايمان و معنويت و اخلاق مي زند.
ب. پاس داري از ارزش هاي خانواده
بزرگ ترين مسئوليت زن اين است كه به عنوان ناموس مرد و نماينده او در خانه، با رفتار و گفتار نيكوي خويش، از حريم خانواده پاس داري كند. زن بايد خود را از نامحرمان بپوشاند و در برخورد با نامحرم، رفتار متكبّرانه و بزرگ منشانه داشته باشد تا بين او و مردان نامحرم نوعي حجاب اخلاقي و حايل معنوي به وجود آيد و كسي در وي طمع نكند و نيز بايد نسبت به اموال همسر، نهايت دقت و مراقبت را داشته باشد تا به خوبي از عهده نگه داري امانت همسر برآيد. پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله)پاك دامني و عفّت را از ويژگي هاي خوب يك زن بر مي شمارد و مي فرمايد: بهترين زنان كسي است كه فرزندآور، مهربان، عفيف، و در ميان اهل خود، گرامي باشد; آنكه كه با همسر خود نرم و آرام است و براي شوهرش زينت مي كند و در قله هاي محكم عفّت خود را حفظ مي كند.38 پيامبر اعظم(صلي الله عليه وآله) آن قدر نسبت به حفظ حريم زنان حسّاس بود كه وقتي پيرمرد نابينايي به نام ابن مكتوم اجازه خواست كه خدمت حضرت برسد، حضرت از دو همسرش حفصه و عايشه خواست مجلس را ترك كنند و فرمود: اگر چه او شما را نمي بيند، ولي شما كه او را مي بينيد.39آن حضرت، زني را كه براي غير شوهرش زينت كند، مورد ملامت قرار داده، مي فرمايد: هر زني براي غير شوهر خود آرايش كند و از خانه خارج شود، همواره مورد غضب و لعن واقع مي شود تا وقتي به خانه برگردد.40
عوامل كليدي در همسرداري مطلوب
الف. معنويت; حرف اول زندگي
بناي اصلي زوجين بر پاكي و تقوا نهاده شده است. اين پاكي شامل رفتارها و گفتارهاي نيكو، بركناري از عوامل ريا و فريب و ساير اصول اخلاقي و انساني است. بايد توجه داشت كه تقوا براي يك زن شرافتمند امري ضروري است; زيرا زن و شوهر سرمايه اصلي شان اسلام است و اساس اسلام نيز تقوا و خودنگه داري، و اگر اين دو نسبت به اين امر بي توجه باشند، علاوه بر از دست رفتن اين سرمايه عظيم الهي، امنيت و ثبات خانواده نيز به چالش كشيده خواهد شد.41 رسول مكرّم(صلي الله عليه وآله)تقوا و ايمان را از شروط اصلي زندگي مشترك و عامل اساسي ثبات خانواده مي داند و مي فرمايد: ازدواج كن و تو را سفارش مي كنم كه با زنان با دين و ايمان ازدواج كني و به دست خود او را تربيت كني.42 در اين جمله نوراني، حضرت ايمان همسر را موجب كمال جويي مطلوب وي و تربيت آسان او در زمينه معنويت و اخلاق مي داند و اين خود از آثار ايمان در زندگي است.
آن حضرت تنش و اختلاف در زندگي را از اثرات نفي ايمان مي داند و رفتارهاي ناشايست را مرام انسان هاي دور از معنويت; مي فرمايد: زن را دشنام نمي دهد، مگر ملعون و منافق (بي ايمان). قطعاً كه فحش از كفر است و در آتش. اي مردان! به زنان خود فحش ندهيد; زيرا موجب پشيماني طولاني و عقوبت شديد است.43
پيامبر اعظم(صلي الله عليه وآله) رعايت مسائل ديني و اعتقادي را موجب سرور در زندگي و رعايت تمام حقوق بين زن و شوهر مي داند و مي فرمايد: بالاترين چيز براي شخص، پس از اسلام، همسري با ايمان و با تقواست كه وقتي مرد به او مي نگرد، خوش حال مي گردد، و او (شوهر) را اطاعت مي كند و هرگاه از او پنهان گردد، خود و مال را به خوبي نگه داري مي كند.44
ب. توجه كامل به حقوق يكديگر
رعايت حقوق از سوي زن و شوهر و فرزندان، سبب مي شود كه اولا، مرز مسئوليت ها نسبت به يكديگر معلوم شود، به گونه اي كه هر يك از زوجين دريابند كه چه راه و روش و چه مشي مشخصي را بايد در پيش گيرند. و ثانياً، سبب پيدايش امنيت در آن مي شود و حدود توقّعات اعضاي خانواده از يكديگر معلوم مي گردد. و ثالثاً، موجب رعايت ايجاد عدالت در خانواده مي گردد و هر يك از زن و مرد، بر اساس آن، براي خود و ديگران مرزي قايل مي شوند و سعي مي كنند از آن حد و مرز تجاوز نكنند. مجموعه اين عوامل موجب رشد و تعالي خانواده و در سطحي كلي تر، سبب رشد جامعه انساني خواهد بود. پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله)عنايت به حقوق متقابل زوجين را وظيفه اي ديني و موجب افزايش خير و بركت در زندگي مي داند و مي فرمايد: زنان نزد شما معيوب و بي چيزند; مالك نفع و ضروري براي خود نيستند. آنها را به امانت از خدا گرفته ايد و با كلماتش آنها را حلال نموده ايد. بدانيد كه براي شما حقوقي است و براي زنان نيز حقوقي. حق شماست كه آنها از آميزش با شما مخالفت نكنند و در خوبي ها از شما نافرماني نكنند، كه اگر نافرماني كردند به خوبي و نيكويي، خرج و لباس آنها بر عهده خودشان بگذاريد و آنها را آزار ندهيد... .45
آن حضرت در جايي ديگر درباره رعايت حقوق زن و شوهر مي فرمايد: برادرم جبرئيل همواره به من درباره حقوق زنان سفارش مي كرد، تا آنجا كه گمان كردم جايز نيست مرد به زن حتي اف بگويد. (فرمود:) اي محمّد! درباره زنان، تقواي الهي پيشه كن، با آنان مهربان باش و رضايت خاطر آنان را فراهم كن تا در كنار شما باشند.46
آن حضرت در اين گفتار زيباي خود، همدلي و همراهي زن با شوهر را از ثمرات اساسي حقوق شوهر نسبت به زن خويش مي داند و بر رعايت آن تأكيد مي كند.
ج. خلق نيكو; ثروت عظيم زندگي
نقش حسن خلق در تأمين سعادت زندگي زناشويي، بسيار عميق و فراگير است و بر تمام شئون زندگي، از قبيل روابط اخلاقي زن و شوهر و نيز شيوه تربيت فرزندان اثر مي گذارد. انسان خوش خلق همواره با زباني نرم، با ديگران سخن مي گويد و بدين روي، آنان را تحت تأثير قرار داده، محبت آنان را به خود جلب مي كند. يكي از مهم ترين روش هاي حل مشكلات و درگيري هاي خانوادگي، خوش برخوردي و رفتار نيكوست. با آب نيك خويي مي توان آتش خشونت و كدورت را خاموش كرد و محيطي آكنده از صفا و دوستي به وجود آورد و زندگي را شيرين و گوارا ساخت.
در روايتي آمده است: به پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) خبر دادند: كه فلان شخص زن خوبي است، روزها روزه مي گيرد و شب ها عبادت مي كند، ولي بد اخلاق است و با زبان خود، همسايگان را آزار مي دهد. پيامبر(صلي الله عليه وآله)فرمود: خير و بركتي در او نيست; و او از اهل آتش است.47 در اين حديث شريف، پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله)اخلاق بد را موجب از بين رفتن بركات زندگي و عقوبت اخروي سخت مي دانند و اين خود اهميت اخلاق را در ميان زن و شوهر مي رساند.
رسول اكرم(صلي الله عليه وآله)بزرگ ترين و شريف ترين انسان ها را كساني مي داند كه نسبت به خانواده خويش خوش رفتار باشد و در مدح اهميت خلق نيكو در ميان زوجين مي فرمايد: بهترين شما كسي است كه با خانواده اش خوش رفتار باشد و من از همه شما با خانواده ام خوش رفتارترم. زن را گرامي نمي دارد، مگر مرد بزرگوار (بااخلاق) و او را سبك نمي شمارد مگر مرد پست و لئيم.48
آن حضرت بدخلقي نسبت به خانواده را موجب از بين رفتن خوبي هاي زندگي، و رفتار خوب را موجب رضايت الهي و نصرت او ذكر مي كند و مي فرمايد: كسي كه خانواده و فرزند خود را ضايع كند و با آنان بدرفتار باشد، از رحمت خدا دور مي شود. خانواده (زن و فرزند) اسيران اويند و دوست واقعي خداوند كسي است كه با اسيران خود به نيكويي و صميميت برخورد كند.49
پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله)سعادت واقعي را در اخلاق خوب مي داند و چنين مي فرمايد: از سعادت و كام يابي انسان، اخلاق خوب و از بدبختي و تيره بختي او اخلاق بد است.50
سعدبن معاذ يكي از ياران رسول اكرم(صلي الله عليه وآله) بود كه با هم راهي كامل و احترام خاص آن حضرت به خاك سپرده شد، ولي حضرت در جواب مادرش كه از مقام بهشتي او تعريف كرده بود، فرمود: او اكنون گرفتار عذاب و فشار قبر است و علت آن هم بدرفتاري و سوء خلق نسبت به خانواده اش است.51
بي ترديد، مي توان گفت: از نظر پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله)، خوش برخوردي و حسن خلق در ميان زن و شوهر، از سرمايه ها و اندوخته هاي عظيم دنيويواخروي است كه در سايه آن، مي توان يك زندگي ايده آل و سرشار از صفا و امنيت به وجود آورد.
د. رعايت نظافت و طهارت
نظافت و لطافت ظاهر و رعايت مسائل بهداشتي، نقشي مؤثر و اساسي در ايجاد علاقه و محبت در ميان زوجين دارد و در حفظ پاك دامني آنان نيز مؤثر است. هر كس بر اساس فطرت خويش، از آراستگي و زيبايي لذت مي برد و از زشتي و ژوليدگي و مراعات نكردن مسائل بهداشتي و نظافت متنفّر است. در اسلام، به مردان و زنان مؤمن، بسيار سفارش شده است كه خود را براي همسران خود بيارايند و آنها را در حفظ پاك دامني ياري كنند و موجبات ايجاد زندگي محترمانه و ريشه دار را فراهم سازند. رسول اكرم(صلي الله عليه وآله)توجه به مسئله زيبايي و حفظ نظافت و بهداشت را موجد محبت و ايمان در زندگي زناشويي مي داند و مي فرمايد: لباس هاي خود را پاكيزه گردانيد و موهاي خود را كوتاه و منظم كنيد و مسواك بزنيد و خود را زيبا سازيد; زيرا بني اسرائيل به خاطر عدم رعايت اين موارد، زنانشان ميل به فساد پيدا كردند.52 و يا مي فرمايد: هر قدر مي توانيد پاكيزه و نظيف باشيد; زيرا خداوند اسلام را بر پايه نظافت بنا نموده است و انسان هاي نظيف وارد بهشت مي شوند.53
پيامبر گرامي(صلي الله عليه وآله)از زن و شوهر مي خواهد كه در محيط خانه، نهايت زينت و جمال را نسبت به همديگر به كار گيرند و آن را از بزرگ ترين وظايف زوجين دانسته، مي فرمايد: براي مردان، بهتر است كه ناخن هاي خود را بگيرند، ولي زنان آن را بلند بگذارند; زيرا براي آنها زينت و جمال است.54 همچنين درباره عطر زنان فرمودند: بايد رنگش، ظاهر و بويش مخفي باشد، ولي درباره عطر مردان فرموده: بايد بويش محسوس و رنگش مخفي باشد.55 در جاي ديگر، خطاب به زنان چنين مي فرمايد: بهترين شما زناني هستند كه بچه آور، مهربان، پاك دامن، نزد فاميل محترم، در مقابل شوهرشان متواضع و براي او آرايش كننده اند.56 آن حضرت آرايش زنان را براي غير شوهر به شدت نهي مي كند و مي فرمايد: هر زني براي غير همسرش زينت كند و از خانه خارج شود، مورد لعن و غضب الهي واقع مي شود تا وقتي كه به خانه اش باز گردد.57
بدين روي، رسول اكرم(صلي الله عليه وآله) از يك سو، زوجين به ويژه زن ها را به رعايت مسائل بهداشتي و جلوه گري ظاهري و دوري از زينت براي نامحرم دعوت مي كند و از سوي ديگر، مي خواهد عاطفه و تقوا و اخلاق در ميان خانواده نهادينه گردد و زمينه هاي اختلاف و كدورت و بدبيني از محيط خانواده دور شود.
هـ. محبّت نسبت به يكديگر
يكي از عوامل سعادت خانواده، كه اميد و حركت را به ارمغان مي آورد، محبت زن و شوهر به يكديگر است. انسان ها نيازهاي عاطفي فراواني دارند كه نياز به محبت و عشق يكي از اساسي ترين آن هاست. هر كس دوست دارد مورد محبت ديگران واقع شود و ديگران نسبت به او ابراز علاقه كنند. زن و شوهر بايد هر كدام نسبت به همديگر ابراز عشق و علاقه كنند و در ظاهر و باطن، خيرخواه يكديگر باشند. به دليل آنكه زن موجودي عاطفي است و عواطف و احساسات او بر جنبه هاي ديگرش غلبه دارد، نياز او به محبت بيش از مردان است و شايد به همين دليل است كه خداوند نسبت به زنان مهربان تر از مردان است; چنان كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله)مي فرمايد: خداوند تعالي نسبت به زنان محبت ويژه اي دارد و آنان را همواره مورد لطف و مهرباني قرار مي دهد.58
درباره مشي آن حضرت در اين باره آمده است: رسول خدا(صلي الله عليه وآله)مهربان ترين مردم نسبت به زنان و كودكان بودند.59 آن حضرت در گفتاري زيبا و معجزه آسا، ابراز علاقه محبت به همسر را موجب ايجاد علاقه عاطفي و روحي شديد ميان زوجين مي داند و چنين مي فرمايد: سخن مرد كه به همسرش بگويد «دوستت دارم»، هرگز از قلبش خارج نمي شود.60
پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) خوش رفتاري، را تمجيد و تشكر و احترام به شخصيت را موجب افزايش محبت زن و شوهر نسبت به همديگر مي داند و چنين مي فرمايد: از جمله وظايف زن اين است كه چراغ خانه را روشن كند، غذا را آماده سازد، وقتي شوهر وارد خانه مي شود تا نزديك در به استقبال شوهرش برود و به او خوشامد بگويد، وسايل شستوشو و حوله برايش فراهم كند، آب روي دستش بريزد و بدون عذر و مانع، از آميزش خودداري نكند.61
از ديدگاه رسول اكرم(صلي الله عليه وآله)، هرگونه خدمت و دل سوزي زوجين نسبت به همديگر و توجه به نيازهاي يكديگر در محيط خانه و اجتماع و همدلي و همراهي، موجد عشق و محبت وصف ناشدني در ميان زن و شوهر مي گردد و كانون زندگي را پر از صفا و معنويت مي سازد; زيرا آن دو احساس مي كنند واقعاً به يكديگر انس و علاقه دارند و در قول و رفتار، اين محبت را اظهار مي نمايند.
و. روحيه زيباي گذشت و بزرگواري
از ديگر صفاتي كه مرد و زن در كانون خانواده بايد داشته باشند و در سيره پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) جلوه تام دارد، گذشت و خطاپوشي است. اغماض زن و شوهر از لغزش ها و كارهاي ناپسند ديگري در محيط خانواده، از اهميت فراواني برخوردار است و بي توجهي به آن، صميميت و آسايش حاكم بر خانواده را به محيط پر از اظطراب، بدبيني، عصبانيت و عيب جويي تبديل مي كند. بهترين راه به دست آوردن آرامش و سلامت روان و رهايي از اضطراب و بي اعتمادي، گذشت و چشم پوشي از اشتباهات همسر است. رسول خدا(صلي الله عليه وآله) از اين صفت پسنديده به عنوان بهترين اخلاق دنيا ياد كرده، مي فرمايد: مي خواهيد شما را به بهترين اخلاق دنيا و آخرت خبر دهم؟ آن اخلاق اين است: از كسي كه به تو ستم كرده است، درگذر، با خويشان و فاميلي كه از تو بريده اند پيوند برقرار كن، به كسي كه نسبت به تو بدي كرده است نيكي نما، و به كسي كه تو را محروم كرده است بخشش كن.62
بي شك، اگر زن و شوهر از ابزار عفو و گذشت در زندگي بهره گيرند، آسايش و آرامش روحي زندگي شان را فرامي گيرد و كينه از دل هايشان بيرون مي رود و اين موجب عزّت دنيوي و اخروي آنان مي گردد; چنان كه حضرت رسول(صلي الله عليه وآله) در اين باره مي فرمايد: از يكديگر گذشت كنيد تا كينه هاي شما برطرف گردد.63 و در جايي ديگر مي فرمايد: كسي كه بسيار گذشت مي كند بر عمرش افزوده مي گردد.64 آن حضرت باقي ماندن اشتباهات زندگي در ذهن زن و شوهر را از آفات و بلاهاي زندگي زناشويي مي داند و بهترين و زيباترين كمال را براي زوجين، رضايت از يكديگر و فراموشي عيوب همديگر مي شمارد و خطاب به زنان مي فرمايد: بهترين شما كسي است كه وقتي شوهرش از دست او ناراحت شد به او بگويد، تا از دست من راضي نشوي و محبتت را جلب نكنم دست به كار ديگري نمي زنم.65 و در جاي ديگر فرمود: در نظر من چقدر بد است زني كه از خانه اش سراسيمه خارج شود، بدون اينكه از خطاهاي همسرش بگذرد و از او به ديگران شكايت كند.66 در حقيقت، پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله)نتيجه مداومت بر گذشت را ايجاد روابط سالم، انساني و قابل ستايش در زندگي زناشويي مي داند كه در پرتو آن، زن و شوهر از سعادت خانوادگي قابل توجهي برخوردار مي شوند و اين از بزرگ ترين نكته هاي ظريف در رابطه با همسر است.
نتيجه گيري
گفتار و رفتار معصومان(عليهم السلام) در تمامي مراحل زندگي، الگوي بشر براي رسيدن به كمالات انساني و اخلاقي است و شيوه هاي تربيتي آن حضرات، به ويژه در زمينه همسرداري، مي تواند سعادت خانواده را تضمين نمايد. در اين نوشتار، با توجه به رفتار و كردار رسول اكرم(صلي الله عليه وآله)، روش هاي دقيق تربيتي مربوط به روابط حسنه ميان زن و شوهر بيان گرديد. آن حضرت نكات راهبردي و كليدي خاصي را در نحوه تعامل و رفتار زوجين بيان فرمودند. از مجموع مواردي كه در حد اين مقاله عنوان شد، نكات ذيل از اهميت ويژه اي برخوردار است:
1. در طول تاريخ، كارشناسان بسياري راجع به مسئله همسرداري نظريات خوب و مفيدي ارائه كرده اند، ولي بي شك، راه حل اصلي اين مسئله را بايد نزد كساني دنبال نمود كه از تمامي ويژگي ها و روحيات انسان مطّلعند و ديد باز و همه جانبه اي به زندگي انسان ها دارند; همان گونه كه پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) از چنين روحيه اي گرانقدر برخوردار است.
2. از ديدگاه پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله)، راه رسيدن به كمال و پيمودن قلّه هاي انسانيت و معنويت در سايه تشكيل خانواده به وجود مي آيد و همين موجب سعادت و نيك بختي و به دست آوردن ثمرات دنيوي و اخروي مي گردد.
3. ازدواج را نبايد محدود به همين حيات خاكي نمود و از اهداف عالي الهي غفلت كرد. پيامبر اعظم(صلي الله عليه وآله) زندگي مشترك را تنها براي لذت جويي و ارضاي غريزه جنسي نمي داند، بلكه آن را ميداني براي توليد نسل بشري، كانون آرامش روحي و رواني و كسب كمالات اخلاقي به شمار مي آورد.
4. از نكات اساسي در سيره پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) اين است كه حقوقي كه شارع مقدّس براي هر كدام از زوجين مقرّر نموده، متناسب با ويژگي هاي فطري و رواني و ظرفيت هاي موجود آنان است و هيچ گونه تبعيض و بي عدالتي در اين حقوق وجود ندارد، به ويژه در مسئله مديريت زندگي و تصميمات كلان زندگي كه از حقوق و وظايف اصلي مردم است. بايد دانست كه از نظر پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله)هر يك از حقوق و تكاليف زن و شوهر همچون تأمين هزينه هاي خانواده، رعايت عدالت، پاس داري از ارزش هاي خانواده و حفظ عفّت، همگي در جهت ايجاد رضاي خداوند متعال است.
5. از ديدگاه پيامبر گرامي(صلي الله عليه وآله) اخلاق و معنويت نقش ستون فقرات زندگي مشترك را ايفا مي كند و مسائل مادي نقش ابزار و وسيله جنبي و كمكي را در زندگي بر عهده دارد. در سايه اخلاق نيكو و ايمان، ديگر ابعاد زندگي معنا پيدا مي كند و آن حضرت اين دو خصلت را بزرگ ترين سرمايه زندگي مشترك مي داند.
6. اظهار عشق و محبت نسبت به همسر و اينكه زوجين در رفتار و گفتار ثابت نمايند كه همديگر را دوست دارند و اين علاقه حقيقي و بدون هيچ شائبه اي است، از نكات ظريفي است كه پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) از آن به عنوان عشق جاودان ياد مي نمايد و مي توان گفت: محبت در زندگي و مطّلع ساختن طرف مقابل از اين مودّت، بخصوص در مورد بانوان، كه از عواطف فوق العاده لطيفي برخوردارند، نقش معجزه آسايي در شادابي و استحكام روابط زناشويي دارد.
7. از نكات روان شناسانه اي كه پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) به آن اشاره فرمود آينده نگري و فراموش كردن گذشته، به ويژه اشتباهات ميان زوجين است. در واقع، آن حضرت اغماض از عيوب يكديگر در زندگي مشترك و تصميم براي بهبودي روابط در مابقي زندگي را راهي صحيح براي رفع اضطراب بدبيني دانسته و ثمره آن را آرامش روحي و رواني براي طي نمودن يك زندگي موفقيت آميز و پرصفا مي داند.
-
پى نوشت ها
1ـ سيد عليرضا فاخرى، اخلاق خانواده، تهران، نمايندگى ولى فقيه در سپاه، 1378، ص 14.
2ـ حبيب اللّه طاهرى، سيرى در مسائل خانوادگى، قم، سازمان تبليغات اسلامى، 1370، ص 14.
3ـ سيد عليرضا فاخرى، پيشين، ص 15.
4ـ محمّدباقر مجلسى، بحارالانوار، بيروت، موسسة الوفا، 1403 ق، ج 13، ص 220.
5ـ همان، ج 103، ص 221.
6ـ شيح حّر عاملى، وسائل الشيعه، بيروت، ج 14، ص 2.
7ـ سيد عليرضا فاخرى، پيشين، ص 20.
8ـ شيخ حرّ عاملى، پيشين، ج 14، ص 10.
9ـ سيدكاظم ارفع، خانواده در مكتب اهل بيت(عليهم السلام)، تهران، سلمان، 1369، ص 8.
10ـ محمّد صفرى، زن و شوهر از نظر اسلام، مشهد، زرافشان، 1397ق، ص 36.
11ـ سيدعليرضا فاخرى، پيشين، ص 24.
12ـ شيخ حرّ عاملى، پيشين، ج 14، ص 23.
13ـ همان، ص 17.
14ـ همان، ج 14، ص 39.
15ـ همان، ج 3، ص 14.
16ـ محمّد صفرى، پيشين، ص 19.
17ـ محمّدباقر مجلسى، پيشين، ج 102، ص 220.
18ـ سيد عليرضا فاخرى، پيشين، ص 2.
19ـ سيدكاظم ارفع، پيشين، ص 9.
20ـ شيخ حرّ عاملى، پيشين، ص 207.
21ـ محمّدباقر مجلسى، پيشين، ج 102، ص 112.
22ـ شيخ حرّ عاملى، پيشين، ج 14، ص 112.
23ـ همان، ص 118.
24ـ سيد عليرضا فاخرى، پيشين، ص 59.
25ـ شيخ حرّ عاملى، پيشين، ج 14، ص 123.
26ـ محمدحسين فضل اللّه، شيوه همسردارى، قم، آفتاب، 1373، ص 109.
27ـ محمّدباقر مجلسى، پيشين، ج 103، ص 245.
28ـ سيد عليرضا فاخرى، پيشين، ص 127.
29ـ شيخ حرّ عاملى، پيشين، ج 15، ص 250.
30ـ همان، ج 14، ص 121.
31ـ محمّدباقر مجلسى، پيشين، ج 103، ص 244.
32ـ همان، ج 103، ص 249.
33ـ شيخ حرّ عاملى، پيشين، ج 14، ص 118.
34ـ حبيب الله طاهرى، پيشين، ص 60.
35ـ شيخ حرّ عاملى، پيشين، ج 14، ص 112.
36ـ همان، ص 122.
37ـ همان، ص 125.
38ـ محمّد صفرى، پيشين، ص 36.
39ـ شيح حرّ عاملى، پيشين، ج 14، ص 171.
40ـ محمّدحسين فضل الله، پيشين، ص 104.
41ـ حبيب اللّه طاهرى، پيشين، ص 105.
42ـ شيخ حرّ عاملى، پيشين، ج 14، ص 21.
43ـ محمّدباقر صدر، پيشين، ج 103، ص 249.
44ـ شيخ حرّ عاملى، پيشين، ج 14، ص 23.
45ـ محمّدباقر مجلسى، پيشين، ج 103، ص 249.
46ـ سيد عليرضا فاخرى، پيشين، ص 46.
47ـ محمّدباقر مجلسى، پيشين، ج 3، ص 17.
48ـ محمّد صفرى، پيشين، ص 207.
49ـ محمّدباقر مجلسى، پيشين، ج 14، ص 121.
50ـ سيد عليرضا فاخرى، پيشين، ص 67.
51ـ محمدباقر مجلسى، پيشين، ج 73، ص 298.
52ـ سيدعليرضا فاخرى، پيشين، ص 108.
53ـ جواد مصطفوى، بهشت خانواده، قم، قدس، 1370، ج 1، ص 67.
54 و 55ـ شيخ حرّ عاملى، پيشين، ج 1، ص 435.
56ـ حبيب الله طاهرى، پيشين، ص 56.
57ـ شيخ حرّ عاملى، پيشين، ج 7، ص 173.
58ـ ملّامحسن فيض كاشانى، محجه البيضاء،بيروت، ج3،ص 119.
59ـ همان، ص 98.
60ـ شيخ حرّ عاملى، پيشين، ج 14، ص 10.
61ـ محّمدحسين فضل اللّه، پيشين، ص 104.
62ـ محمّدباقر مجلسى، پيشين، ج 69، ص 397.
63ـ سيد عليرضا فاخرى، پيشين، ص 53.
64ـ محمّدباقر مجلسى، پيشين، ج 75، ص 395.
65ـ همان، ج 100، ص 239.
66ـ سيد عليرضا فاخرى، پيشين، ص 85.
سال انتشار:
15
شماره مجله:
108
شماره صفحه:
73
