سخن آغازین
Article data in English (انگلیسی)
سخن آغازین
نقش محوری قرآن در علوم انسانی
با عنایت به اینکه در شکل گیری علوم انسانی، افزون بر یافته های عقلی و تجربی، باورها دینی و فرهنگی نیز مؤثرند، علوم انسانی تکوّن یافته در غرب مسیحی نمی تواند بدون بازنگری در جوامع اسلامی کارآیی لازم را داشته باشد؛ چراکه جهان بینی اسلامی با جهان بینی غرب، و فرهنگ جامعه اسلامی و مسلمانان با فرهنگ اجتماعی جوامع غرب تفاوت های چشمگیری دارد. از این رو، با ورود علوم انسانی به کشورهای اسلامی مسئله «اسلامی سازی دانش» توسط برخی از اندیشمندان مسلمان مطرح شد.
این علوم در دانشگاه های کشور ما نیز توسط افراد ناباور به مبانی قرآنی و یا آسان پذیر به صورت ترجمه ای وارد شد و هیچ تلاشی برای اسلامی کردن آن و یا دست کم بومی سازی آن صورت نگرفت. پس از شکل گیری انقلاب اسلامی، که هدفش، دست یابی به تمدن مستقل بر اساس قرآن بود، به جهت نقش اساسی علوم انسانی در تمدن سازی، اسلامی کردن علوم انسانی مطرح شد و همزمان با شروع انقلاب فرهنگی با تأکید امام خمینی توسط برخی از حوزویان و دانشگاهیان صورت گرفت سعی شد مسائل علوم انسانی با مبانی برگرفته از اندیشه اسلامی و قرآنی بررسی شود. سوگمندانه این تلاش مبارک به رغم توفیقات نسبی از حرکت ایستاد و علوم انسانی در دانشگاه ها بدون تحول و به روز شدن به همان وضع پیش از انقلاب ادامه پیدا کرد. عدم بومی سازی و اسلامی کردن علوم انسانی، زمینه ای برای جولان افکار برخی متفکران غربی در مراکز علمی و نیز تهاجم فرهنگی را فراهم کرد. این کوتاهی آثار نامبارکی از جمله اتفاقات پس از انتخابات ریاست جمهوری دوره دهم را در پی داشت.
الحمدللّه با طرح دوباره اهمیت علوم انسانی و اسلامی سازی آن، از سوی مقام معظّم رهبری، حضرت آیت اللّه خامنه ای (دام ظله)، اهتمام به این امر بیشتر شده است. اسلامی کردن علوم انسانی در کشور، چند کار اساسی می طلبد: 1) شناخت دقیق علوم انسانی؛ 2) آسیب شناسی و برطرف کردن آن آسیب ها، مانند تصحیح نگرش عالمان و دانشجویان و دانش پژوهان و مسئولان به اهمیت علوم انسانی؛ 3) فراهم کردن زمینه ها و زیرساخت های لازم؛ 4) نقد و بررسی منصفانه آن و مشخص کردن نقاط قوت و مثبت و کنار گذاشتن نکات منفی؛ 5) نظریه پردازی در علوم انسانی از دیدگاه اسلامی است.
نظریه سازی بر اساس تعالیم و فرهنگ اسلامی اصلی ترین مرحله اسلامی سازی علوم انسانی است و توجه به قرآن کریم و اساس قرار دادن آن در این مرحله ضروری است؛ چراکه علوم انسانی مربوط به انسان بوده و ابعاد وجودی و رفتار فردی و اجتماعی وی را بررسی می کند، و خداوند که به تمام ویژگی های ظاهری و باطنی انسان آگاه است و بهتر از هر کسی می داند چگونه گنجینه ها و استعدادهای نهفته وی به فعلیت می رسد. قرآن کریم آخرین مرحله سخن و وحی الهی است که آمده تا ابد راهنمای انسان ها در ابعاد گوناگون زندگی باشد. در کشور ما حتی بومی سازی و کاربردی کردن علوم انسانی بدون توجه به قرآن و آموزه های این کتاب خداوندی امکان پذیر نیست؛ زیرا فرهنگ جامعه ما بیش از هر چیز مرهون نگرش ویژه قرآن نسبت به انسان است. بنابراین، قرآن بهترین منبع انسان شناسی و منبع اصلی علوم انسانی اسلامی است. آموزه های قرآنی ـ دینی در مورد هویت انسان، از چنان گستردگی و استواری برخوردار است که بتوان بر اساس آنها، نظریه توانمندتری در علوم انسانی پدید آورد. بنابراین، می توان و باید با استفاده از مبانی قرآنی و برخی پیشرفت های علوم انسانی، بنای مستحکمی را از علوم انسانی پایه گذاری کرد و زمینه پیشرفت کشور در ساحت های مختلف فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی را فراهم نمود.
باید توجه داشت به رغم گستردگی قلمروی موضوعی قرآن،1 لازمه بهره گیری از قرآن کریم در اسلامی سازی علوم انسانی، این نیست که نظریات مختلف به مفهوم اصطلاحی آن، در قرآن به طور مشخص بیان شده باشد، بلکه برای به دست آوردن نظر قرن کریم در باب مسائل علوم انسانی، باید انواع بیان های قرآن و گونه های مدالیل (مطابقی، تضمنی، التزامی، اقتضاء، تنبیه و اشاره) را مدنظر قرار داد. گاهی قرآن کریم مطلبی را به صراحت بیان می فرماید و مواردی در حد ظاهر و بر اموری به صورت اشاره و کنایه اشاره دارد. و برخی موارد از طریق لوازم و ملزومات یک مسئله، می توان دیدگاه قرآن را به دست آورد و گاهی می توان از اصول مفروغ عنه پنداشته شده، شرایط صدق یک نظر را فهمید. حتی از تشویق و ترغیب و نظایر آن، می توان نظریه قرآن را به دست آورد. یک محقق قرآنی آگاه به مبانی و قواعد تفسیر موضوعی و آشنا با آن نظریات مطرح می تواند با جمع آوری آیات مربوط و تنظیم آنها دیدگاه قرآن را استخراج کند. حتی در مواردی معارف قرآنی در باب انسان و جهان به صورت پیش فرض در مراحل مختلف نظریه پردازی مانند گزینش مسئله و سبک تبیین فرضیه پردازی و روش تحقیق در مسائل علوم انسانی مؤثر خواهد بود.
دبیر گروه علوم قرآنی
-
پى نوشت ها
1 ـ (نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیانآ لِکُلِّ) (نحل: 86)؛ این کتاب را که روشنگر هر چیزی است.
