معرفت

سال نوزدهم ـ شماره 156 ـ آذر 1389، 45ـ58

على واحدى ^-1

چکیده

جنبش‏ها و قیام‏هاى شیعى، در تاریخ تشیّع برجستگى خاصى دارند و در هر برهه‏اى از زمان، به شکل ویژه‏اى نمود پیدا کرده‏اند. لازم است با نگاه مستقلى آرمان‏ها و اهداف این قیام‏ها شناسایى و معرفى گردد. نکته حایز اهمیت اینکه اهداف مشترکى در تمام این قیام‏ها به چشم مى‏خورد؛ یعنى با اینکه بین بعضى از این قیام‏ها فاصله زمانى زیادى وجود دارد، ولى آرمان‏هاى اصلى این قیام‏ها، مسائل مشترکى است. این آرمان‏ها از سویى، آرمان‏هاى مقدسى است؛ یعنى برخاسته از متن دین است و از سوى دیگر، منعکس‏کننده نیازهاى جامعه است.

     این نوشتار با رویکرد تحلیلى و توصیفى بر آن است تا این آرمان‏ها و اهداف را مورد تبیین و تحلیل قرار داده و نشان دهد که شیعیان با این جنبش‏ها در پى به دست آوردن و پیاده کردن چه آرمان‏هاى مقدسى بوده‏اند.

کلیدواژه‏ها: قیام‏هاى شیعى، عمل به کتاب و سنت، جهاد با ظالمان، برقرارى عدالت، یارى خاندان پیامبر، امر به معروف و نهى از منکر.

مقدّمه

قیام‏هاى شیعى معمولاً به صورت مجزا مورد مطالعه قرار گرفته‏اند و اهداف آنها نیز تا حدودى ذکر شده است، ولى لازم است با نگاه مستقلى به آن قیام‏ها، روشن شود که آیا داراى ویژگى‏هاى مشترکى هستند یا نه و اگر ویژگى‏هاى مشترک دارند آنها چه بوده است. اتفاقا مطلبى که با مطالعه این قیام‏ها و دقت در شعارها و بیعت‏هاى موجود در آنها، به چشم مى‏خورد این است که این قیام‏ها داراى ویژگى‏هاى مشترکى هستند؛ یعنى با کنکاش در جزئیات این قیام‏ها به مسائل و موضوعات مشترکى مى‏رسیم. یکى از ویژگى‏هاى مشترک، اهداف و آرمان‏هاى آنهاست. قیام‏هاى شیعى دربردارنده اهداف مقدسى است که تقریبا در تمام آنها با قوت و ضعف دنبال مى‏شده است. این امر، نشان‏دهنده یک نگاه مشترک در این قیام‏هاست. در واقع، شیعیان در اثر پرورش در فضاى آموزه‏هاى شیعى و به دست آوردن نگاه مشترک به جریانات و تحرکات جامعه خود، اهداف ‏خاصى ‏را در حرکت‏هاى ‏اجتماعى ‏دنبال ‏مى‏کردند.

     لازم است با مطالعه این قیام‏ها، آن اهداف و آرمان‏هاى مشترک شناسایى شود و علت عمده آن تحرکات و عدم آرامش شیعیان مورد بررسى و معرفى قرار گیرد. بر هر محقق و متفکر امور اجتماعى شیعیان لازم است پاسخ این سؤال را بداند که چرا حرکت‏ها و قیام‏هاى شیعى کم‏وبیش در طول تاریخ امویان و عباسیان وجود دارد و شیعیان هر زمان که فرصتى و یاورى پیدا کرده‏اند در برابر حاکمان اموى و عباسى دست به قیام زده‏اند و مخالفت‏هاى خود را به شکلى نشان داده‏اند. با شناخت اهداف آنها، به دغدغه‏هاى اصلى شیعیان پى مى‏بریم و روشن مى‏شود که شیعیان در اثر تعالیم و آموزه‏هاى شیعى، چنین درخواست‏هایى از جامعه دارند و جامعه آرمانى آنها، جامعه‏اى دینى و عدالت‏محور و ضد ظلم‏وستمگرى است.

     در این نوشتار سعى شده است این اهداف مشترک شناسایى و تبیین شود، و بیان گردد که تمام این اهداف برگرفته از معارف اصیل و دینى است و وجود اهداف مشترک در این قیام‏ها اتفاقى نیست، بلکه از سویى با تکیه به معارف دینى و از سوى دیگر نیازهاى جامعه، موجب پیدا شدن و پیگیرى این اهداف و آرمان‏ها در تحرکات اجتماعى شیعیان است. همچنان‏که بیان شد، در مورد قیام‏هاى شیعى تحقیقات خوبى انجام شده است، ولى عموما در مورد قیام خاصى بحث کرده‏اند، از این‏رو، لازم است با یک نگاه جامع و کلى آرمان‏هاى مشترک آن قیام‏ها کشف و تبیین گردد. براى نمونه به بعضى از تحقیقات در این زمینه اشاره مى‏شود. در مورد قیام‏هاى شیعى: قیام‏هاى شیعه در تاریخ اسلام، نوشته صادق آینه‏وند، قیام‏هاى شیعه در عصر عباسى، نوشته محمد کاظمى پوران. در مورد قیام‏هاى عاشورا: انگیزه‏هاى قیام عاشورا (بررسى تطبیقى انگیزه‏هاى دیروز و امروز)، نوشته محمّد دشتى. در مورد قیام مختار: المختارالثقفى دراسه و تحلیل، نوشته باقر شریف قریشى، مختار ثقفى و نهضت توابین، نوشته احمد وجیلى، ترجمه محمدعلى لسانى، نهضت مختار ثقفى، نوشته محمدرضا افتخارزاده و... . اینک با اشاره به اهداف مشترک قیام‏هاى شیعى، به شرح جزئى آنهامى‏پردازیم‏وشواهدتاریخى‏آنها را نیزبیان مى‏کنیم.

1. عمل به کتاب خدا و سنّت رسول‏اللّه صلى‏الله‏علیه‏و‏آله (احیاى دین و سنت و از بین بردن بدعت‏ها)

این موضوع در جامعه اسلامى، از اهمیت بسزایى برخوردار است. پایبندى به این مسئله، در واقع ضامن اسلامى بودن جامعه است. از این‏رو، این هدف در قیام‏هاى شیعى، جایگاه خاصى دارد. شیعیان با توجه به فرامین ائمّه اطهار علیهم‏السلام در این زمینه و عِرق دینى خود، به این مسئله توجه ویژه‏اى مى‏کردند. براى تبیین اهمیت این مسئله در معارف شیعى به بعضى از سخنان امیرالمؤمنین على علیه‏السلام در این زمینه اشاره مى‏کنیم:

     حضرت در کلامى مى‏فرماید: «بر شما باد عمل کردن به قرآن، که ریسمان محکم الهى و نور آشکار و درمانى سودمند است، که تشنگى را فرو نشاند، نگهدارنده کسى است که به آن تمسک جوید و نجات‏دهنده آن کس است که به آن چنگ آویزد.» ¹

    و نیز در جایى دیگر مى‏فرماید: «خداوند متعال براى مردمى که علاقه داشته هدایتشان کند فرموده است: اى کسانى که ایمان آورده‏اید، از خدا و رسول و امامانى که از شما هستند اطاعت کنید، و اگر در چیزى نزاع دارید، آن را به خدا و رسولش بازگردانید.  پس بازگرداندن چیزى به خدا، یعنى عمل کردن و بازگرداندن به پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله؛ یعنى عمل کردن به سنت اوکه‏وحدت‏بخش‏است‏نه‏عامل‏پراکندگى.» ²

    حضرت على علیه‏السلام در مورد وظیفه حاکمان اسلامى در عمل کردن به قرآن و سنت رسول صلى‏الله‏علیه‏و‏آلهمى‏فرماید: «حقى که شما به گردن ما دارید، عمل کردن به کتاب خدا و سنت پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله و قیام به حق و برپاداشتن سنت اوست.» ³

    و همچنین در مورد پیروى از سنّت رسول‏اللّه صلى‏الله‏علیه‏و‏آله مى‏فرماید: «از راه و رسم پیامبرتان پیروى کنید که بهترین راهنماى هدایت است، رفتارتان را با روش پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله تطبیق دهید که هدایت‏کننده‏ترین روش‏هاست.» ⁴

    حضرت در مورد پایبندى به قرآن مى‏فرماید: «به ریسمان قرآن چنگ زن، و از آن نصیحت پذیر، حلالش را حلال و حرامش را حرام بشمار.» ⁵

    همان‏گونه که ملاحظه مى‏شود، عمل به قرآن و سنت رسول‏اللّه صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در سخنان امیرالمؤمنین على علیه‏السلامجایگاه خاصى دارد و همچنین عمل به این موارد یکى از ویژگى‏هاى ممیّزه و مشخصه حضرت مى‏باشد که جان خود را در راه این آرمان فدا کرد. شیعیان و محبّان حضرت، در اقتدا به ایشان، بدین مضامین اهمیت بسزایى مى‏دادند و این مسئله در قیام‏هاى شیعى جلوه خاصى دارد و یکى از اهداف همیشگى این قیام‏هاست که شواهد تاریخى آن بازگو مى‏گردد:

     در قیام امام حسین علیه‏السلام ـ به عنوان سرچشمه و الهام‏بخش قیام‏هاى شیعى ـ این هدف بارها و بارها بیان شده است و آن حضرت در بیان آن اصرار مى‏ورزیدند و در واقع، مهم‏ترین علت قیام حضرت برپایى این هدف است. در ذیل، به مواردى از آنها اشاره مى‏شود:

     1. حسین‏بن على علیه‏السلام به سران بصره نامه نوشت و آنان را به کتاب خدا فراخواند و فرمود: «سنّت مرده است و بدعت زنده و برافراشته گشته است.» ⁶

    2. حسین علیه‏السلام به عمر ^{بن‏سعد} و یارانش فرمود: عجله نکنید تا خبرم را برایتان بگویم. به خدا سوگند، نزد شما نیامدم تا آنکه نامه‏هاى بزرگان شما به من رسید که: سنت مرده است و نفاق سر برآورده و احکام خداوند تعطیل شده است. پیش بیا، شاید که خداى ـ تبارک و تعالى ـ امت محمّد صلى‏الله‏علیه‏و‏آله را با تو سامان دهد. از این‏رو، نزد شما آمدم... .» ⁷

    3. امام حسین علیه‏السلام به فرزدق فرمود: اى فرزدق! این قوم، به اطاعت از شیطان چسبیده‏اند و اطاعت ^خداى رحمان را وانهاده و فساد را در زمین، آشکار کردند و احکام خداوند را باطل نمودند و شراب نوشیدند و اموال فقیران و بینوایان را از آنِ خود کردند. من سزاوارترین کس به قیام براى یارى دین خدا و عزت بخشیدن به آیین او و جهاد در راه او هستم (تا فرمان خدا، والاترین باشد. ⁸ ) ⁹

    این مواضع حضرت و دعوت مکرر ایشان به کتاب الهى و سنّت نبوى، گویاى شرایط وخیم دینى آن زمان و بى‏موالاتى و ظلم و ستم حاکمان اموى است. ابى‏عبداللّه علیه‏السلام براى اصلاح امور و برپایى دین حق و زنده کردن قرآن و سنّت، دست به قیام زده است. خود حضرت در تشریح اوضاع زمان خود براى اصحابشان مى‏فرماید: «پیشامد ما همین است که مى‏بینید. جدا اوضاع زمان دگرگون شده، زشتى‏ها آشکار و نیکى‏ها و فضیلت‏ها از محیط ما رخت بربسته است، و از فضیلت‏ها جز اندکى مانند قطرات ته‏مانده ظرف آب باقى نمانده است. مردم در زندگى پست و ذلّت‏بارى به سر مى‏برند و صحنه زندگى همچون چراگاهى سنگلاخ و کم‏علف، به جایگاه سخت و دشوارى تبدیل شده است. آیا نمى‏بینید که دیگر به حق عمل نمى‏شود، و از باطل خوددارى نمى‏شود؟ در چنین وضعى جا دارد که شخص باایمان، مشتاق دیدار پروردگار باشد. در چنین محیط ذلت‏بار و آلوده‏اى مرگ را جز سعادت و زندگى با ستمگران را جز رنج و آزردگى و ملال نمى‏دانم.» ¹⁰

    پس مى‏توان گفت: مهم‏ترین علت امام حسین علیه‏السلام در عدم بیعت با یزید، همین ترس از نابودى دین است، از این‏رو، زمانى که مروان حکم از حضرت مى‏خواهد که با یزید بیعت کند، حضرت مى‏فرماید: «انا للّه و انا الیه راجعون و على الاسلام السّلام اذ قد بلیت الامة براع مثل یزید»؛ ¹¹ دیگر باید فاتحه اسلام و مسلمانان را خواند و با آن وداع گفت، آن‏گاه که جامعه و مردم دچار زمامدار و رهبرى همانند یزید گردند.

     تمام این مواضع، روشنگر انحراف جامعه اسلامى از مسیر اصلى خود است. در آن زمان حکومت اسلامى و مقدّرات مردم مسلمان به دست حزب ضداسلامى و جاهلى بنى‏امیه افتاده بود. این حزب پس از سال‏ها نبرد با پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در فتح مکه به ظاهر اسلام آورد، اما کفر و نفاق خود را مخفى کرد و پس از رحلت پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله با چهره ظاهرا اسلامى به فعالیت زیرزمینى پرداخت و به تدریج در دستگاه حکومت اسلامى نفوذ کرده، کارهاى کلیدى را در دست گرفت، تا آنکه پس از شهادت امیرالمؤمنین علیه‏السلام با قبضه حکومت توسط معاویه به اوج قدرت رسید.

     گرچه سران و صحنه‏گردانان اصلى این حزب، مقاصد پلید خود را در جهت ضربه زدن به اسلام از داخل، و زنده کردن نظام جاهلیت، پنهان مى‏ساختند، اما اقدامات و عملکرد آنان و نیز درز کردن بعضى از سخنان خصوصى آنان، پرده از روى مقاصد شومشان برمى‏داشت. چنان‏که ابوسفیان که در رأس این حزب قرار داشت، روزى که عثمان (نخستین خلیفه از حزب بنى‏امیه) به حکومت رسید و بنى‏امیه در خانه او اجتماع کردند، در ابتدا گفت: غیر از شما کسى اینجا هست؟ (آن روز ابوسفیان نابینا بوده است) گفتند: نه. گفت: اکنون که قدرت و حکومت به دست شما افتاده است آن را همچون گویى به یکدیگر پاس دهید و کوشش کنید که از دودمان بنى‏امیه بیرون نرود. من سوگند یاد مى‏کنم به آنچه به آن عقیده دارم که نه عذابى در کار است و نه حسابى، نه بهشتى هست، نه جهنمى و نه قیامتى! ¹²

    معاویه‏بن ابى‏سفیان نیز در زمان حکومت خود در یک شب‏نشینى با مغیره‏بن شعبه (یکى از استانداران خود) آرزوى خود را مبنى بر نابودى اسلام، با وى در میان گذاشت، و این معنا توسط مطرّف پسر مغیره فاش شد. مطرّف مى‏گوید: با پدرم مغیره در دمشق مهمان معاویه بودم. پدرم به کاخ معاویه زیاد تردّد مى‏کرد و با او به گفت‏وگو مى‏پرداخت و در بازگشت به اقامتگاهمان از عقل و درایت او یاد مى‏کرد و وى را مى‏ستود، اما یک شب که از کاخ معاویه برگشت دیدم بسیار اندوهگین و ناراحت است. فهمیدم حادثه‏اى پیش آمده که موجب ناراحتى او شده است. وقتى علت را پرسیدم، گفت: پسرم! من اکنون از نزد پلیدترین مردم روزگار مى‏آیم! گفتم مگر چه شده است؟ گفت: امشب با معاویه خلوت کرده بودم، به او گفتم: اکنون که به مراد خود رسیده‏اى و حکومت را قبضه کرده‏اى، چه مى‏شد که در این آخر عمر با مردم با عدالت رفتار مى‏کردى و با بنى‏هاشم این قدر بدرفتارى نمى‏نمودى؛ چون آنها بالاخره خویشان تو بوده و علاوه بر آن، اکنون در وضعى نیستند که خطرى از ناحیه آنها متوجه حکومت تو گردد. معاویه گفت: هیهات! هیهات! ابوبکر خلافت کرد و عدالت‏گسترى نمود و پس از مرگش فقط نامى از او باقى ماند. عمر نیز به مدت ده سال خلافت کرد و زحمت‏ها کشید، پس از مرگش جز نامى از او باقى نماند. سپس برادر ما عثمان که کسى در شرافتِ نسب به پاى او نمى‏رسید، به حکومت رسید، اما به محض آنکه مُرد، نامش نیز دفن شد. ولى هر روز در جهان اسلام پنج بار به نام این مرد هاشمى (پیامبر اسلام) فریاد مى‏کنند و مى‏گویند: اشهد انّ محمّدا رسول‏اللّه. اکنون با این وضع (که نام آن سه تن مرده و نام محمد باقى است) چه راهى باقى مانده است، جز انکه نام او نیز بمیرد و دفن شود؟! این گفتار معاویه که به روشنى از کفر وى پرده برمى‏دارد، زمانى که از طریق راویان حدیث به گوش مأمون خلیفه عباسى رسید، او طى بخشنامه‏اى در سراسر کشور اسلامى دستور داد مردم معاویه را لعن کنند. ¹³

    یزید نیز ادامه‏دهنده همین برنامه است. با این فرق که او دیگر ظواهر اسلام را رعایت نمى‏کند و علنا به کفرگویى و فسق و فجور مى‏پردازد. در چنین شرایطى است که امام حسین علیه‏السلام با دعوت به کتاب و سنّت، دست به قیام مى‏زند.

     این هدف در قیام توابین نیز دنبال مى‏شد. هرچند مهم‏ترین هدف توابین، خون‏خواهى امام حسین علیه‏السلام است، ولى آنها نیز در شرایط نزدیک به زمان حضرت، مى‏دیدند که همه مشکلات به خاطر دورى از کتاب و سنّت است؛ از این‏رو، در دعوت خود به این مسئله اهتمام نشان مى‏دادند. طبرى نقل مى‏کند: عبیداللّه‏بن عبداللّه از داعیان توابین در مقام دعوت مردم به شورش، چنین مى‏گفت: «انّا ندعوکم الى کتاب اللّه و سنة نبیّه»؛ ¹⁴ ما شما را به کتاب خدا و سنّت پیامبرش دعوت مى‏کنیم.

     این آرمان در قیام مختار نیز منعکس شده و یکى از امورى است که مختار در قیام خود آن را دنبال مى‏کرده است. او در نامه‏اى که به گروه باقى‏مانده توابین مى‏نویسد، آنان را به همین مسئله دعوت مى‏کند: «فانّى أدعوکم الى کتاب‏اللّه و سنة نبیّه.» ¹⁵

    نیز نقل شده است که اشراف کوفه در بیعت خود با مختار، عمل به کتاب خداوسنّت پیامبر را شرط کردند. ¹⁶

    در قیام زید هم این مطلب وجود دارد، چنان‏که بلاذرى نقل مى‏کند: «و کان اذا بویع (زید) قال: ادعوکم الى کتاب اللّه و سنّة نبیّه...»؛ ¹⁷ زمانى که با یزید بعیت شد، او گفت: من شمارابه‏کتاب‏خداوسنّت‏پیامبرش دعوت مى‏کنم.

     و نیز زید مى‏گفت: «و انّما ندعوکم الى کتاب‏اللّه و سنّة نبیّه صلى‏الله‏علیه‏و‏آله و الى السنن ان تحیا و الى البدع ان تطفا»؛ ¹⁸ من شما را به کتاب خدا و سنّت پیامبرش دعوت مى‏کنم و اینکه سنّت‏ها را زنده و بدعت‏ها را از بین ببریم.

     زید به چشمان خود مى‏دید که خلفاى بنى‏امیه در مسیر قرآن و سنت نیستند و این امر را نمى‏توانست تحمل کند، چنان‏که گفته شده است: در ملاقاتى که زید با هشام داشت، در حضور هشام، شخصى مسیحى رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله را دشنام داد و او هیچ واکنشى از خود نشان نداد. ¹⁹ همین مسئله موجب خشم زید از هشام شده بود.

    زید براى حمله به دشمن خود شعار «یا منصور اَمِت اَمِت» (اى کسانى که یارى کرده شده‏اى، بمیران بمیران) را انتخاب کرد. این شعارى بود که پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در جنگ بدر آن را فریاد مى‏کرد. زید خود راوى این حدیث بود که در بدر شعار پیامبر «یا منصور امت» بوده است. ²⁰ از این‏رو، خود او نیز همین جمله را به عنوان شعار خود انتخاب کرد. ²¹ در واقع، مى‏خواست با این شعار پیامبر، زنده کردن سنّت پیامبر را که هدف اوست، بیان کند.

     در قیام شهید فخ ²² نیز یکى از مضامینى که مطرح است، همین موضوع مى‏باشد، چنان‏که نقل شده است: «فلّما صلّى‏الحسین ^{شهید فخ} الصبح أتاه الناس فبایعوه على کتاب‏اللّه و سنّة نبیّه...»؛ ²³ بعد از اینکه شهید فخ نماز صبح را خواند، مردم به نزد او آمدند و براساس کتاب خدا و سنت پیامبر با او بیعت کردند.

     شهید فخ در هنگام بیعت مى‏گفت: «من با شما بیعت مى‏کنم براساس کتاب خدا و سنّت پیامبر و اینکه اطاعت خدا را کنیم و معصیتش را ترک کنیم و... و اینکه در بین شما به کتاب خدا و سنّت پیامبرش عمل کنیم.» ²⁴

    تأکید شهید فخ بر کتاب و سنّت در واقع، موضع‏گیرى ایشان در برابر عملکرد خلفاى عباسى است. چنان‏که درباره هادى عباسى، خلیفه زمان او، گفته شده است: «کان یتناول المسکر و یلعب...»؛ ²⁵ شراب‏خوار و قمارباز بود.

     او حتى پس از رسیدن به خلافت، اعمال سابق خود را ترک ننمود و شئون ظاهرى خلافت را حفظ نمى‏کرد. ²⁶

    مجالس رقص و آواز و شب‏نشینى‏هاى این خلیفه مسلمانان و بذل و بخشش‏هاى بیکران او از اموال عمومى مسلمانان به رقاصه‏ها و خواننده‏ها و نوازنده‏ها، در کتب تاریخ مسطور است. به گفته مورخان، او ابراهیم موصلى خواننده مشهور آن زمان را به دربار خلافت دعوت مى‏کرد و ساعت‏ها به آواز او گوش مى‏داد و به حدى به او دل‏بسته بود که اموال و ثروت زیادى به او مى‏بخشید. پسر ابراهیم مى‏گفت: اگر هادى بیش از این عمر مى‏کرد، ما حتى دیوارهاى خانه‏مان را از طلا و نقره مى‏ساختیم. ²⁷

    تکیه بر سنت پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله و احیاى قرآن، توانست در برابر خلفا ـ که عملکردشان محو کتاب و سنت بود ـ افراد مؤمن را جذب‏کندوموجب‏قیام‏هاى پى‏درپى علیه‏خلفاگردد.

2. جهاد با ظالمان

این هدف نیز در قیام‏هاى شیعى کاملاً دنبال مى‏شده است. شیعیان با توجه به  پشتوانه معرفتى خود در این زمینه، مبارزه با ظلم را همواره مدنظر خود قرار مى‏دادند؛ به گونه‏اى که یکى از عوامل جذب توده‏هاى مردم و گسترش تشیّع، موضع ضد ظلم شیعیان، دانسته شده است. ²⁸ این موضعى بود که با شدت و ضعف در تمامى مدت حکومت امویان و عباسیان وجود داشته و همیشه فضاى مبارزه را بر ضدّ ستم، مشروعیت مى‏بخشیده است.

     گفته شده است: رأى شیعه و اکثر معتزله این است که اگر از طریق مسالمت نتوان ستمگر را وادار کرد که از ظلم و جور دست بردارد، باید با استفاده از همه وسایل با او به ستیز پرداخت و در برابر وى ایستادگى کرد. و از نظر شیعه، خاموشى و چشم‏پوشى نسبت به جور و ستم او روا نیست. ²⁹

    مرحوم صاحب جواهر در مورد اقسام جهاد مى‏فرماید: «قتال الباغین ابتداء فضلا عن دفاعهم على الرجوع الى الحق»؛ ³⁰ یکى از اقسام جهاد، جنگ با یاغیان و ستمگران است تا به حق بازگردند ـ این در صورتى است که یاغیان علیه امت اسلامى تحرّک نکرده باشند ـ و در صورت هجوم و تحرک یاغیان، به طریق اولى جنگ با آنها واجب است. از این‏رو، ایشان مبادرت به جنگ با یاغیان و ستمگران را براى اینکه به حق بازگردند، از اقسام جهاد دانسته‏اند. واژه «باغى» همه ستمگران و تمامى کسانى را که از راه حق بیرون روند و از اطاعت امام علیه‏السلام سرپیچى کنند فرا مى‏گیرد.

     همچنین مرحوم صاحب جواهر از حضرت على علیه‏السلام نقل مى‏کنند که پیامبر خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله فرمودند: «خداوند بر مؤمنان واجب کرده که در فتنه‏ها جهاد کنند، همان‏گونه که بر آنها واجب کرده به همراه من با مشرکان بجنگند. من پرسیدم: یا رسول‏اللّه! فتنه‏هایى که جهاد در آنها، بر ما واجب شده است کدامند؟ فرمود: فتنه گروهى که بر یگانگى خداوند و پیامبرى من گواهى مى‏دهند، در حالى که با سنّت من مخالفت مى‏ورزند و از دین من منحرف مى‏شوند. پرسیدم: یا رسول‏اللّه! به چه دلیلى با آنها بجنگیم در حالى که آنها به یگانگى خداوند و پیامبرى تو گواهى مى‏دهند؟ فرمود: به دلیل بدعت‏هاى آنها در دین من و دورى کردن آنها از دستور من و حلال شمردن آنها ریختن خون فرزندان مرا.» ³¹

    بدین ترتیب، این مسئله یکى از اهداف قیام‏هاى شیعى است. در قیام امام حسین علیه‏السلام این موضوع مطرح است. حضرت بر روى این مسئله تأکید داشتند و حتى در زمان معاویه، ظلم‏ها و جنایات او را متذکر مى‏شدند. در مورد حضرت نقل شده است: «امام حسین علیه‏السلام در منزل و منطقه بیضه براى اصحابشان و اصحاب حر سخنرانى کرد. پس از حمد و ثناى الهى فرمود: اى مردم! پیامبر خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله فرمود: هرکس پادشاه ستمگرى را بنگرد که حرام خدا را حلال کرده، دین خدا را فروافکنده، با سنّت پیامبر خدا مخالفت مى‏کند، و در میان مردمان با گناهکارى و ستم حکم مى‏راند، سپس با سخنرانى و اقدام بر او نشورد، سزاوار است که خداوند آن کس را نیز به سرانجام (خوارى و عذاب) آن پادشاه دچار سازد.» ³²

    در قیام مختار نیز این آرمان مطرح است و یکى از امورى که مختار مردم را بر آن دعوت مى‏کرد عبارت بود از: «والدّفع عن الضعفة»؛ ³³ یعنى دفاع از مظلومان و ضعیفان. و همین امر یکى از شروط اشراف کوفه در بیعت با او بود. ³⁴

    یکى از امورى که زید در بیعت با مردم آن را بیان مى‏کرد همین موضوع بوده است. او مى‏گفت: «اى مردم! ما شما را به کتاب خدا و سنّت رسولش دعوت مى‏کنیم. همچنین شما را به جهاد با ظالمان، حمایت از مستضعفان و... دعوت مى‏کنیم.» ³⁵ مقدسى مى‏نویسد: «چهارده هزار نفر با زیدبن على، به جهاد با ظالمان و دفاع از مستضعفان بیعت کردند.» ³⁶

    این موارد همه دال بر وجود ظلم و ستم در میان مردم است. در واقع، این مواضع منعکس‏کننده نیازهاى جامعه است. کارنامه خلفاى بنى‏امیه و بنى‏عباس، مملو از جور و ستم است.

     معاویه به مأموران خود دستور داده بود در شهرها بگردند، و هرکس از شیعیان على را یافتند بکشند. ³⁷ او همچنین به عمّال خود نوشت: در میان شما هر که را از شیعیان علىو متهم به دوستى اوست، از بین ببرید، حتى اگر شده دلیل و بیّنه‏اى براى این کار، هرچند با حدس و گمان از زیر سنگ بیرون بکشید. قتل حجربن عدى و عمروبن حمق، یکى از جنایات بى‏شمار معاویه است. مأموریت مهم زیاد ـ یکى از عمّال جنایتکار معاویه ـ سرکوبى شیعیان در کوفه و در سراسر عراق بود. ابن ابى‏الحدید مى‏گوید: او به طور دایم در پى شیعیان بود و هر کجا آنها را مى‏یافت به قتل مى‏رساند، به گونه‏اى که شمار زیادى را کشت. او دست و پاى مردم را قطع و چشمانشان را کور مى‏کرد. ³⁸

    عبدالملک‏بن مروان در سال 75 حجّاج را حاکم عراق کرد. حجّاج در همان لحظه ورود خود به بصره گفت: خلیفه به من دو شمشیر داده است؛ یکى رحمت و دیگرى عقوبت. ³⁹ اما شمشیر رحمت در میان راه افتاده و تنها شمشیر عقوبت باقى مانده است. ⁴⁰ ابن‏خلکان در مورد رفتارهاى او مى‏نویسد: در خون‏ریزى و قتل و شکنجه داستان‏هایى درباره حجّاج نقل شده که مانند آن شنیده نشده است. ⁴¹

    سیوطى درباره حجّاج مى‏گوید: تعداد غیرقابل شمارش از صحابه و تابعین را کشت؛ چه رسد به دیگران. علایمى نیز در گردن انس‏بن مالک و دیگر صحابه نهاد. ⁴² همچنین نتیجه اقدامات سختگیرانه او در عراق، کشتن بیش از یکصد و بیست هزار نفر بود. ⁴³ بیش از پنجاه هزار مرد و سى هزار زن، که نیمى از آنها عریان بودند، در زندان‏هاى مختلط حجّاج به سر مى‏بردند. ⁴⁴

    عمربن عبدالعزیز وقتى به خلافت رسید به جنایات و ظلم و ستم حاکمان پیش از خود اعتراف کرد و درصدد جبران برآمد. او طى بخشنامه‏اى به استانداران و نمایندگان حکومت مرکزى در ایالات مختلف، چنین نوشت: مردم دچار فشار و سختى و دستخوش ظلم و ستم گشته‏اند و آیین الهى در میان آنها وارونه اجرا شده است. زمامداران و فرمانروایان ستمگر گذشته، با مقرّرات و بدعت‏هایى که اجرا نموده‏اند، کمتر درصدد اجراى حق و رفتار ملایم و عمل نیک بوده و جان مردم را به لب رسانده‏اند. اینک باید گذشته‏ها جبران گردد و این‏گونه اعمال متوقف شود. ⁴⁵

    طبرى نامه‏اى را نقل کرده است که عمربن عبدالعزیز درباره اهل کوفه به والى آن نوشته است: آنها در معرض بلا و فشار و ستم حکام سوء بوده‏اند، در حالى که قوام دین به عدل و احسان است. سپس به حاکم کوفه دستور داد تا از مردم بینوا به اندازه طاقتشان ^مالیات گرفته و حتى از ثروتمندان جز خراج چیزى نگیرد. از مردم مزد مالیات‏بگیران را نگیرند، هدایاى نوروز و مهرگان و پول‏هایى را که تحت عنوان دراهم‏النکاح یا ثمن‏الصُحف و یا اجورالبیوت گرفته مى‏شد، مطالبه نکنند. همچنین از کسانى که مسلمان شده‏اند خراج نگیرند. ⁴⁶

    نامه فوق نشان مى‏دهد که حکام بنى‏امیه تحت عناوین مختلفى به غارت مردم مى‏پرداختند و حتى از آیین‏هاى محلى زرتشتیان، که جشن نوروز و مهرگان بود، سوءاستفاده مى‏کردند و از آنها هدایایى در این روزها طلب مى‏کردند. مسئله دیگرى که این نامه به آن اشاره مى‏کند، گرفتن خراج و جزیه از کسانى بود که اسلام آورده بودند. این کار را حجّاج معمول کرده بود تا جبران کمبودهاى بیت‏المال را بکند؛ زیرا با مسلمان شدن تعداد زیادى از مردم و کاهش خراج، او دچار مشکلات مالى شده بود.

     در دوران حکومت بنى‏عباس نیز، اوضاع بر همین منوال بود. ظلم و ستم و خون‏ریزى نه تنها کم نشد، بلکه بیشتر هم شد. منصور عباسى در یکى از جلسات خصوصى خود به همنشینانش این‏گونه گفت: تاللّه ما رأیت رجلاً أنصح منَ الحجاج لبنى‏مروان (یعنى: اى کاش ما هم مثل او داشتیم.) یکى از همنشین‏ها به نام مسیّب‏بن زهیر گفت: حجّاج کارى نکرده که ما آن را براى شما بنى‏العباس انجام نداده باشیم. عزیزتر از پیامبر را خدا خلق نکرده و تو به ما امر کردى فرزندانش را بکشیم و ما این کار را کردیم. ⁴⁷ منصور سادات حسنى را در شترها و استرهاى بدون سایبان کوچ داد و ایشان را در زندانى حبس کرد که شب و روز را تشخیص نمى‏دادند. از این‏رو، قرآن را پنج جزء مى‏کردند تا یک وقت تقریبى براى اوقات نماز پنج‏گانه باشد. آنها در زندان به خاطر عفونت در پاها، و سپس در قلب، جان مى‏دادند. ⁴⁸

    هادى عباسى، خلیفه معاصر شهید فخ، از دشمنان معروف اهل‏بیت پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله بود، به گونه‏اى که این فردِ جانى در مدت کوتاه حکومت خود، دستورهاى سختى براى زیر فشار گذاردن علویان صادر کرد. او ابتدا دستور داد تا تمام حقوق و مزایایى که در زمان پدرش ـ مهدى عباسى ـ به بعضى علویان داده مى‏شد، قطع کنند و به تمام مناطق و شهرها بخشنامه کرد: هرکس یکى از خاندان على را بیابد و اطلاع دهد و به پایتخت (بغداد) بفرستد، جایزه دارد. او با روش‏هاى گوناگون درصدد دستگیرى و ارعاب و از بین بردن علویان برآمد. این فشارها و جنایات او نسبت به خاندان پیامبر یکى از علل قیام شهید فخ بود.

3. برقرارى عدالت و تقسیم بالسویه بیت‏المال

یکى از اهداف بلند و آرمان‏هاى الهى شیعیان، برقرارى عدالت در جامعه بود. آنها که خود قربانى بى‏عدالتى حاکمان جور بودند و برخورد ناعادلانه حاکمان با مردم را مشاهده مى‏کردند، نمى‏توانستند سکوت کنند. وقتى مى‏دیدند حاکمان اموى و عباسى، بیت‏المال را هرطور که مى‏خواهند مصرف مى‏کنند و حتى در بزم‏هاى رقص و آواز و شراب‏خوارى حیف و میل مى‏کنند، چطور مى‏توانستند سکوت کنند؟ بخصوص که آنها رفتار عادلانه امیرالمؤمنین على علیه‏السلام را دیده و شنیده بودند و آن را یکى از ویژگى‏هاى مشهور حضرت مى‏دانستند: «قَسّم بالسَّویة و عدَل فى الرعیّة»؛ ⁴⁹ بیت‏المال را به طور مساوى تقسیم مى‏کرد و در میان مردم به عدل و داد رفتار مى‏کرد.

     امام على علیه‏السلام خطاب به مهاجران و انصار مى‏گفت که بى‏جهت مالى را به کسى نخواهد داد: «لاُسّوینَّ بین الاسود والاحمر»؛ ⁵⁰ میان سیاه و سفید به تساوى رفتار خواهم کرد.

     امام در همان سخنرانى نخست خود ـ پس از رسیدن به خلافت ظاهرى ـ با اشاره به این نکته که او تنها به سیره رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله عمل خواهد کرد، به سیاست‏هاى خود اشاره کرد و فضل مهاجر و انصار را بر دیگران به برترى معنوى خواند که نزد خداوند محفوظ بوده و پاداش آن نزد خداست. اما در این دنیا، هرکس که دعوت خدا و رسول را بپذیرد و مسلمان شده، به قبله مسلمانان نماز بگذارد، از تمامى حقوق بهره‏مند و حدود اسلام بر وى اجرا خواهد شد. امام افزود: شما بندگان خدا هستید و مال نیز مال خداوند است که به تساوى میان شما تقسیم خواهد شد و کسى بر کسى برترى نخواهد داشت. پرهیزگاران نزد خدا بهترین پاداش را دارند. امام با تأکید بر سیاست خود فرمود: «مبادا فردا کسى بگوید: على‏بن ابى‏طالب ما را از حقوقمان محروم کرد!» ⁵¹

    در برابر عمر که گفته بود بردگان عرب را از بیت‏المال آزاد کنند ⁵² و بدین ترتیب تفاوتى میان نژادهاى مختلف گذاشته بود، امام حاضر به قبول کمترین فرقى میان آنان نبود. مغیره ضبّى گوید: على علیه‏السلام به موالى علاقه مى‏ورزید و با آنان مهربان بود، ولى عمر از آنان بیزار بود و دورى مى‏کرد. ⁵³

    این ویژگى امام موجب جلب بى‏پناهان و از سوى دیگر، پرورش روحیه عدالت‏خواهانه میان شیعیان بود؛ از این‏رو، در قیام‏هاى شیعى یکى از اهداف ذکرشده همین مسئله بوده است.

     زید به مردم گفت: ما شما را به حمایت از محرومان و تقسیم موجودى بیت‏المال میان کسانى که سزاوار آن هستند، دعوت مى‏کنیم. ⁵⁴

    در قیام شهید فخ نیز به این امر توجه مى‏شده است. او یکى از امورى را که در بیعت خود با مردم بیان مى‏کرد، همین مسئله بود. او مى‏گفت: ما با شما بیعت مى‏کنیم که با رعیت بر اساس عدل و انصاف رفتار کنیم و عطایا را بالسویه بپردازیم. ⁵⁵

4. یارى خاندان پیامبر و انتقام خون آنها

خداوند متعال دوستى اهل‏بیت علیهم‏السلام را اجر رسالت پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آلهقرار داده است و مى‏فرماید: «بگو من هیچ پاداشى از شما بر رسالتم درخواست نمى‏کنم جز دوست داشتن نزدیکانم ^{اهل‏بیتم} .» ⁵⁶

    خود پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله مى‏فرمود: «خداى ـ عزوجل ـ مزد من بر شما را دوستى اهل‏بیتم قرار داده است و من در روز قیامت در مورد آنها از شما بازخواست خواهم کرد و در این مورد اصرار خواهم کرد.» ⁵⁷

    با توجه به این تأکیدات و نیز مقام و منزلت رسول‏اللّه صلى‏الله‏علیه‏و‏آله، اهل‏بیت ایشان بین مردم محبوب بودند. البته تقوا، پاکى و زهد علویان و در کنار آن مظلومیت آنان، مزید بر علت بود و آنها را بیشتر و بیشتر مورد توجه مردم قرار مى‏داد. از این‏رو، در طول تاریخ هوادارى از خاندان و ذریّه رسول‏اللّه صلى‏الله‏علیه‏و‏آله پررنگ است و این نکته جالب است که محبوبیت علویان در طول تاریخ اسلام، حتى ذرّه‏اى کاهش نیافت و هر زمان که یک علوى در نقطه‏اى قیام مى‏کرد و زمینه مساعد بود، مردم گرد او فراهم مى‏آمدند. دوستى اهل‏بیت در واقع سنگ‏بناى تشیّع است که در تمامى فرق شیعه خود را نشان مى‏داد.

     در کل اینکه با توجه به محبوبیت خاندان پیامبر بین مردم و از سوى دیگر مظلومیت آنان، دفاع از آنان و انتقام از دشمنانشان به عنوان یکى از اهداف و آرمان‏هاى قیام‏هاى شیعى مطرح مى‏باشد. این مسئله در قیام‏ها برجستگى خاصى داشت و بخصوص با شعار «الرضا من آل‏محمّد علیهم‏السلام» یا با شعار «یا لثارات الحسین علیه‏السلام» نمود پیدا مى‏کرد.

     یکى از قیام‏هایى که شعار «یالثارات الحسین» در جاى جاى آن به گوش مى‏رسد، قیام توّابین است. در واقع، اولین بار شعار «یالثارات الحسین» را آنها سر دادند ⁵⁸ و با این شعار مردم را به خون‏خواهى آن حضرت فراخواندند. حرکت آنها براى جبران کوتاهى در یارى امام حسین علیه‏السلام بود. از این‏رو، آنها در کوفه در منزل سلیمان‏بن صرد جمع شدند و بر خون‏خواهى شهداى کربلا و یا شهادت در این راه تأکید نمودند. سلیمان‏بن صرد به شیعیان مناطق دیگر نامه‏مى‏نوشت‏وآنهارابه‏خون‏خواهى‏حضرت‏دعوت‏مى‏کرد. ⁵⁹

    توّابین خواستار برگرداندن خلافت به اهل‏بیت علیهم‏السلام بودند. آنها در ابتداى جنگ از شامیان مى‏خواستند: «... و اینکه عبدالملک‏بن مروان را از حکومت خلع کنید... سپس حکومت را به اهل‏بیت پیامبران برگردانیم. اهل‏بیتى که خداوند به خاطرآنها به‏مانعمت‏وکرامت‏عطاکرده‏است.» ⁶⁰

    سلیمان‏بن صرد نیز در ابتداى جنگ یاران خود را این‏گونه ندا مى‏داد: «اى شیعیان آل‏محمّد، اى کسانى که خونخواه حسین‏بن على هستید.» ⁶¹

    قیام بعدى که هدف اصلى آن دفاع از مظلومیت اهل‏بیت و بخصوص خون‏خواهى ابى‏عبداللّه علیه‏السلامبود، قیام مختار است. دینورى نقل مى‏کند: مختار در کوفه با شیعیان بنى‏هاشم آمدوشد داشت و ایشان هم پیش او رفت‏وآمد مى‏کردند. مختار آنان را دعوت مى‏کرد که با او براى انتقام گرفتن از خون حسین علیه‏السلام قیام کنند. ⁶² مختار در نامه‏اى به رفاعه و اصحابش چنین نگاشت: من شما را به کتاب خدا و سنّت پیامبر و خون‏خواهى اهل‏بیت دعوت مى‏کنم. ⁶³

    ابن اثیر نیز مى‏گوید: اشراف کوفه نزد مختار رفتند و بر کتاب خدا و سنّت رسول‏اللّه صلى‏الله‏علیه‏و‏آله و خون‏خواهى اهل‏بیت و... بیعت کردند. ⁶⁴

    زید نیز در قیام خود بر این مسئله تأکید داشت. یکى از مواردى که او در بیعت خود بیان مى‏کرد همین موضوع بود: «و تصرنا اهل‏البیت على من نصب لنا الحرب»؛ ⁶⁵ ما اهل‏بیت رایارى‏کنیدتاباکسانى‏که‏باماجنگ‏مى‏کنند،بجنگیم.

     شیخ مفید در ارشاد یکى از علل نهضت زید را خون‏خواهى جدش حسین علیه‏السلام مى‏داند و مى‏فرماید: «یطلب بثارات الحسین علیه‏السلام.» ⁶⁶ و علّامه مجلسى نیز مى‏گوید: «و انّما خرج لطلب ثارالحسین.» ⁶⁷ امام رضا علیه‏السلام در دفاع از عمویش زید در برابر مأمون، فرمود: پدرم از پدرش امام صادق علیه‏السلام نقل مى‏کند: «رحم‏اللّه عمّى زیدا أنه دعا الى الرضا من آل‏محمّد ولو ظفر لوفى بما دعا الیه»؛ ⁶⁸ خداوند عمویم زید را رحمت کند؛ زیرا او مردم را به رضا (شخص پسندیده) از آل‏محمّد دعوت مى‏کرد و اگر پیروز مى‏شد، به آنچه مردم را بدان دعوت مى‏کرد، وفا مى‏کرد (یعنى مردم را به امامى از آل‏محمّد که مرضى و پسندیده‏باشد فرا مى‏خواند و مردم ‏را به ‏سوى ‏خود نمى‏خواند).

     یکى از اهداف و آرمان‏هاى قیام شهید فخ، همین مسئله یارى خاندان پیامبر و دفاع از علویان بود. همان‏گونه که قبلاً بیان شد، هادى عباسى ـ خلیفه معاصر شهید فخ ـ بر علویان سخت مى‏گرفت و آنها را مورد تعقیب قرار مى‏داد. یعقوبى مى‏گوید: همین امر، شیعیان را مصمم کرد تا اطراف حسین‏بن على علیه‏السلام(شهید فخ) گرد آمدند. ⁶⁹ در قیام شهید فخ دوباره شعار «الرضا من آل‏محمّد» مطرح شد. او خود در زمان بیعتش مى‏گفت: «أدعوکم الى الرضا من آل‏محمّد»؛ ⁷⁰ من شما را به امامى پسندیده از آل‏محمّد فرا مى‏خوانم.

5. امر به معروف و نهى از منکر

بى‏شک، یکى از فرایض مهم دین اسلام، امر به معروف و نهى از منکر است. این فریضه مهم ضامن سلامت و پاکى افراد جامعه است. از این‏رو، خداوند متعال مى‏فرماید: «باید از میان شما جمعى دعوت به نیکى و امر به معروف و نهى از منکر کنند و آنها همه رستگارانند.» ⁷¹

    پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله مى‏فرماید: «کسى که امر به معروف و نهى از منکر کند جانشین خداوند در روى زمین و جانشین پیامبر و جانشین کتاب اوست.» ⁷²

    امیرالمؤمنین علیه‏السلام نیز مى‏فرماید: «و تمام کارهاى نیکو، و جهاد در راه خدا، برابر امر به معروف و نهى از منکر، چونان قطره‏اى بر دریاى موّاج و پهناور است و همانا امر به معروف و نهى از منکر، نه اجلى را نزدیک مى‏کنند و نه از مقدار روزى مى‏کاهند، و از همه اینها برتر، سخن حق در پیش روى حاکمى ستمکار است. ⁷³

    از این‏رو، اولیاى الهى و پیروان آنان، همیشه در برابر مفاسد خلفا موضع‏گیرى مى‏کردند و با بیان‏هاى مختلف مفاسد آنها را گوشزد مى‏نمودند. و این امر نیز یکى از اهداف قیام‏هاى شیعى بود. شیعیان در برابر انحرافات حاکمان موضع‏گیرى مى‏کردند و سکوت را جایز نمى‏دانستند. آنها در پى اصلاح جامعه بودند و مى‏خواستند بى‏عدالتى و مفاسد از بین برداشته شود و این امر بدون امر به معروف و نهى از منکر امکان نداشت. آنها که در دامان قرآن و اهل‏بیت پرورش یافته بودند و جزء انسان‏هاى مصلح جامعه بودند، نمى‏توانستند نسبت به این فریضه مهم دینى بى‏توجه باشند. از این‏رو، در هر فرصتى به هریک از مراحل امر به معروف ونهى از منکر که قدرت داشتند اقدام مى‏کردند. مهم‏ترین قیامى که این هدف، جزء اهداف اصلى آن قیام است، قیام امام حسین علیه‏السلام است. حضرت به صراحت اعلام مى‏کرد: «ارید ان آمر بالمعروف و انهى عن المنکر.» ⁷⁴

    شیخ مفید در مورد قیام زید مى‏گوید: «به خاطر امر به معروف و نهى از منکر با شمشیر قیام کرد.» ⁷⁵

    علّامه مجلسى نیز یکى از علل نهضت زیدبن على را همین موضوع مى‏داند: «زید به خاطر خونخواهى حسین علیه‏السلام و امر به معروف و نهى از منکر قیام کرد.» ⁷⁶

نتیجه‏گیرى

از آنچه گفته آمد، نتایج ذیل به دست مى‏آید:

     1. اهدافى که شیعیان در تحرکات و قیام‏هاى خود آنها را پیگیرى مى‏کردند و آنها را جزء آرمان‏هاى اصلى خود قرار مى‏دادند، اهداف مقدسى بودند برگرفته از متن دین و نیز منعکس‏کننده نیازها، مشکلات و نارسایى‏هاى جامعه.

     2. شیعیان در اثر پرورش در فضاى معارف اصیل دینى و تقوا و پاکى خود، در این قیام‏ها اهداف اصلاحى را دنبال مى‏کردند و مى‏خواستند مسیر جامعه اسلامى به مسیر اصلى خود یعنى قرآن و سنّت برگردد.

     3. شیعیان مى‏خواستند ظلم و ستم و بى‏عدالتى از جامعه ریشه‏کن شود و خاندان پیامبر نیز در جایگاه واقعى خود قرار بگیرند.

• منابع
  • ـ نهج‏البلاغه، ترجمه محمّد دشتى، قم، مشهور، 1379.
  • ـ ابن ابى‏الحدید، ابواحمد، شرح نهج‏البلاغه، تحقیق محمدابوالفضل ابراهیم، قم، کتابخانه آیت‏اللّه مرعشى نجفى، 1337ق.
  • ـ ابن‏اثیر، على‏بن ابى‏الکرم، الکامل فى التاریخ، بیروت، دارصادر، 1385ق.
  • ـ ابن‏جوزى، سبط، تذکره‏الخواص، قم، شریف رضى، 1376.
  • ـ ابن‏جوزى، عبدالرحمان‏بن على، المنتظم فى تاریخ الامم والملوک، تحقیق محمّد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1412ق.
  • ـ ابن‏سعد، محمّد، الطبقات الکبرى، تحقیق محمد عبدالقادر، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1410ق.
  • ـ ابن‏کثیر، اسماعیل‏بن عمبر، البدایة و النهایة، بیروت، دارالفکر، 1407ق.
  • ـ ابوالفرج اصفهانى، على‏بن حسین، اغانى، بیروت، داراحیاء التراث العربى، بى‏تا.
  • ـ ـــــ ، مقاتل‏الطالبیین، تحقیق سیداحمد صقر، بیروت، دارالمعرفة، بى‏تا.
  • ـ اسکافى، ابوجعفر، المعیار و الموازنة، تحقیق محمّدباقر محمودى، بیروت، مؤسسة فواید بعینواللتجلید، 1402ق.
  • ـ بلاذرى، احمدبن یحیى، انساب‏الاشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلى، بیروت، دارالفکر، 1417ق.
  • ـ ثقفى کوفى، ابراهیم‏بن محمّد، الغارات، تحقیق جلال‏الدین حسینى ارموى، تهران، انجمن آثار ملى، 1353.
  • ـ جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران، قم، انصاریان، 1385.
  • ـ حموى، یاقوت‏بن عبداللّه، معجم‏البلدان، ط. الثانیة، بیروت، دارصادر، 1995م.
  • ـ خرگوشى، ابوسعید، شرف‏النبى، تحقیق محمّد روشن، تهران، بابک، 1361.
  • ـ خوارزمى، موفق‏بن احمد، مقتل‏الحسین، قم، مکتبه‏المفید، بى‏تا.
  • ـ دینورى، ابن‏قتیبه، الامامة و السیاسة، تحقیق على شیرى، بیروت، دارالاضوا، 1410ق.
  • ـ دینورى، احمدبن داود، اخبارالطوال، تحقیق عبدالمنعم عامر، قم، منشورات رضى، 1368.
  • ـ سیوطى، جلال‏الدین، تاریخ‏الخلفاء، تحقیق شیخ قاسم سماعى رفاعى، بیروت، دارالقلم، 1406ق.
  • ـ صدوق، محمّدبن على، عیون اخبارالرضا علیه‏السلام، تهران، جهان، 1378ق.
  • ـ طبرسى، فضل‏بن حسن، مجمع‏البیان، تهران، ناصر خسرو، 1372.
  • ـ طبرى، محمّدبن جریر، تاریخ الامم والملوک، تحقیق محمدابوالفضل ابراهیم، ط. الثانیه، بیروت، دارالتراث، 1387ق.
  • ـ طوسى، محمّدبن حسن، الامالى، بى‏جا، دارالثقافة، 1414ق.
  • ـ کلینى، محمّدبن یعقوب، الکافى، چ دوم، تهران، اسلامیه، 1362.
  • ـ کوفى، ابن‏اعثم، الفتوح، تحقیق على شیرى، بیروت، دارالاضواء، 1411ق.
  • ـ مجلسى، محمّدباقر، مرآه‏العقول، تحقیق سیدهاشم رسولى محلاتى، چ دوم، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1404ق.
  • ـ محمودى، محمّدباقر، نهج‏السعادة فى مستدرک نهج‏البلاغه، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، 1376.
  • ـ مسعودى، على‏بن حسین، مروج‏الذهب و معادن‏الجوهر، تحقیق اسعد داغر، چ دوم، قم، دارالهجره، 1409ق.
  • ـ مسکویه، ابوعلى، تجارب‏الامم، تحقیق ابوالقاسم امامى، ط. الثانیه، تهران، سروش، 1379.
  • ـ معروف‏الحسنى، هاشم، جنبش‏هاى شیعى در تاریخ اسلام، ترجمه محمدصادق عارف، مشهد، بنیاد پژوهش‏هاى اسلامى، 1371.
  • ـ مفید، محمّدبن محمّد نعمان، الارشاد، قم، کنگره شیخ مفید، 1413ق.
  • ـ مقدسى، مطهّربن طاهر، البدء و التاریخ، بى‏جا، مکتبة الثقافة الدینیه، بى‏تا.
  • ـ نجفى، محمّدحسن، جواهرالکلام، چ هفتم، بیروت، داراحیاء التراث‏العربى، بى‏تا.
  • ـ یعقوبى، احمدبن ابى‏یعقوب، تاریخ یعقوبى، بیروت، دارصادر، بى‏تا.

  ---

• پى نوشت ها

  ^-1 دانش‏پژوه کارشناسى ارشد تاریخ تشیع، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى قدس‏سره. دریافت: 12/2/89 ـ پذیرش: 11/7/89.

  ¹ ـ نهج‏البلاغه، ترجمه محمّد دشتى، خ 156.

  ² ـ همان، نامه 53.

  ³ ـ همان، خ 169.

  ⁴ ـ همان خ 110.

  ⁵ ـ همان، نامه 69.

  ⁶ ـ احمدبن یحیى بلاذرى، انساب‏الاشراف، ج 2، ص 78.

  ⁷ ـ ابن‏سعد، طبقات الکبرى، ج 1، ص 468.

  ⁸ ـ توبه: 40.

  ⁹ ـ سبط ابن‏جوزى، تذکره‏الخواص، ص 217.

  ¹⁰ ـ محمّدبن جریر طبرى، تاریخ الامم والملوک، ج 5، ص 403ـ404.

  ¹¹ ـ ابن‏اعثم کوفى، الفتوح، ج 5، ص 17.

  ¹² ـ ابن ابى‏الحدید، شرح نهج‏البلاغه، ج 9، ص 53؛ ر.ک: محمّدبن جریر طبرى، همان، ج 10، ص 58.

  ¹³ ـ على‏بن حسین مسعودى، مروج‏الذهب، ج 3، ص 455.

  ¹⁴ ـ محمّدبن جریر طبرى، همان، ج 5، ص 560.

  ¹⁵ ـ احمدبن یحیى بلاذرى، همان، ج 6، ص 374.

  ¹⁶ ـ على‏بن ابى‏الکرم ابن‏اثیر، الکامل فى‏التاریخ، ج 4، ص 226؛ عبدالرحمن‏بن ابن‏خلدون، تاریخ ابن‏خلدون، ج 3، ص 31.

  ¹⁷ ـ احمدبن یحیى بلاذرى، همان، ج 3، ص 237؛ محمّدبن جریر طبرى، همان، ج 7، ص 172؛ ابن‏اعثم کوفى، همان، ج 8، ص 287.

  ¹⁸ ـ محمّدبن جریر طبرى، همان، ج 7، ص 181؛ عبدالرحمان‏بن على ابن‏جورى، المنتظم فى تاریخ الامم والملوک، تحقیق محمّد عبدالقادر عطا، ج 7، ص 211؛ على‏بن ابى‏الکرم ابن‏اثیر، همان، ج 5، ص 243.

  ¹⁹ ـ احمدبن یحیى بلاذرى، همان، ج 3، ص 236، پاورقى.

  ²⁰ ـ ابن ابى‏الحدید، همان، ج 14، ص 132.

  ²¹ ـ احمدبن یحیى بلاذرى، همان، ج 3، ص 244؛ ابوالفرج اصفهانى، مقاتل‏الطالبیین، ص 133.

  ²² ـ حسین‏بن على از رهبران علویون بود که در زمان هادى عباسى ـ از خلفاى بنى‏عباس ـ در مدینه قیام کرد و در محله‏اى در مدینه به نام فخ شهید شد، از این‏رو، به شهید فخ معروف است.

  ²³ ـ ابن‏اثیر، همان، ج 6، ص 91؛ ر.ک: محمّدبن جریر طبرى، همان، ج 8، ص 194.

  ²⁴ ـ ابوالفرج اصفهانى، مقاتل‏الطالبیین، ص 378.

  ²⁵ ـ جلال‏الدین سیوطى، تاریخ الخلفا، تحقیق شیخ قاسم سماعى رفاعى و شیخ‏محمّد عثمانى، ص 321.

  ²⁶ ـ على‏بن حسین مسعودى، همان، ج 3، ص 325.

  ²⁷ ـ ابوالفرج اصفهانى، اغانى، ج 5، ص 163.

  ²⁸ ـ ر.ک: رسول جعفریان، تاریخ تشیّع در ایران، ص 99.

  ²⁹ ـ هاشم معروف‏الحسنى، جنبش‏هاى شیعى در تاریخ اسلام، ترجمه محمدصادق عارف، ص 135ـ136.

  ³⁰ ـ محمّدحسن نجفى، جواهرالکلام، ج 21، ص 4.

  ³¹ ـ همان، ج 21، ص 326.

  ³² ـ محمّدبن جریر طبرى، همان، ج 5، ص 403.

  ³³ ـ احمدبن یحیى بلاذرى، همان، ج 6، ص 374؛ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج 8، ص 255.

  ³⁴ ـ ابن کثیر، همان، ج 4، ص 226.

  ³⁵ ـ احمدبن یحیى بلاذرى، همان، ج 3، ص 237؛ محمّدبن جریر طبرى، همان، ج 7، ص 172؛ ابوعلى مسکویه، تجارب‏الامم، ج 3، ص 137؛ ابن اثیر، همان، ج 5، ص 233.

  ³⁶ ـ مطهّربن طاهر مقدسى، البدء و التاریخ، ج 6، ص 50.

  ³⁷ ـ جلال‏الدین سیوطى، همان، ص 423.

  ³⁸ ـ ابى ابى‏الحدید، همان، ج 11، ص 44.

  ³⁹ ـ ابن‏اعثم کوفى، همان، ج 7، ص 6.

  ⁴⁰ ـ ابن‏قتیبه دینورى، الامامة و السیاسة، تحقیق على شیرى، ج 2، ص 40.

  ⁴¹ ـ ابن‏خلکان، وفیات‏الاعیان، ج 2، ص 31.

  ⁴² ـ جلال‏الدین سیوطى، همان، ص 221.

  ⁴³ ـ یاقوت‏بن عبداللّه حموى، معجم‏البلدان، ج 5، ص 349.

  ⁴⁴ ـ على‏بن حسین مسعودى، همان، ج 3، ص 166ـ167.

  ⁴⁵ ـ احمدبن ابى‏یعقوب یعقوبى، تاریخ یعقوبى، ج 2، ص 305.

  ⁴⁶ ـ محمّدبن جریر طبرى، همان، ج 6، ص 569.

  ⁴⁷ ـ على‏بن حسین مسعودى، همان، ج 3، ص 298.

  ⁴⁸ ـ همان، ص 298و299.

  ⁴⁹ ـ ابوجعفر اسکافى، المعیار و الموازنه، ص 226.

  ⁵⁰ ـ محمّدباقر محمودى، نهج‏السعادة فى مستدرک نهج‏البلاغه، ج 1، ص 238.

  ⁵¹ ـ محمّدبن یعقوب کلینى، ج 8، ص 361؛ محمّدبن حسن طوسى، الامالى، ص 729.

  ⁵² ـ ابن‏سعد، همان، ج 3، ص 261.

  ⁵³ ـ ابراهیم‏بن محمّد ثقفى کوفى، الغارات، ج 2، ص 500.

  ⁵⁴ ـ احمدبن یحیى بلاذرى، همان، ج 3، ص 237؛ محمّدبن جریر طبرى، همان، ج 7، ص 172؛ ابوعلى مسکویه، همان، ج 3، ص 137؛ ابن اثیر، همان، ج 5، ص 233.

  ⁵⁵ ـ ابوالفرج اصفهانى، مقاتل‏الطالبیین، ص 378.

  ⁵⁶ ـ شورى: 23.

  ⁵⁷ ـ ابوسعید خرگوشى، شرف‏النبى، ص 252.

  ⁵⁸ ـ محمّدبن جریر طبرى، همان، ج 5، ص 583.

  ⁵⁹ ـ ر.ک: احمدبن یحیى بلاذرى، همان، ج 6، ص 366.

  ⁶⁰ ـ محمّدبن جریر طبرى، همان، ص 598؛ ر.ک: ابن‏اعثم کوفى، همان، ج 6، ص 222.

  ⁶¹ ـ ابن‏اعثم کوفى، همان.

  ⁶² ـ احمدبن داود دینورى، اخبارالطوال، ص 288.

  ⁶³ ـ احمدبن یحیى بلاذرى، همان، ج 6، ص 374.

  ⁶⁴ ـ ابن اثیر، همان، ج 4، ص 226.

  ⁶⁵ ـ احمدبن یحیى بلاذرى، همان، ج 3، ص 237ـ238.

  ⁶⁶ ـ محمّدبن محمّد نعمان مفید، الارشاد، ج 2، ص 172.

  ⁶⁷ ـ محمّدباقر مجلسى، مرآه‏العقول، ج 4، ص 118.

  ⁶⁸ ـ محمّدبن على صدوق، عیون اخبارالرضا، ج 1، ص 248.

  ⁶⁹ ـ احمدبن ابى‏یعقوب یعقوبى، همان، ج 2، ص 404.

  ⁷⁰ ـ ابوالفرج اصفهانى، مقاتل‏الطالبیین، ص 378.

  ⁷¹ ـ آل‏عمران: 104.

  ⁷² ـ فضل‏بن حسن طبرسى، مجمع‏البیان، ذیل آیه 104 آل‏عمران.

  ⁷³ ـ نهج‏البلاغه، حکمت 374.

  ⁷⁴ ـ ابن‏اعثم کوفى، همان، ج 5، ص 21؛ موفق‏بن احمد خوارزمى، مقتل‏الحسین، ج 1، ص 188.

  ⁷⁵ ـ محمّدبن محمّد نعمان مفید، همان، ج 2، ص 170.

  ⁷⁶ ـ محمّدباقر مجلسى، همان، ج 4، ص 118.