اخلاق و عرفان اسلامی
Article data in English (انگلیسی)
اخلاق و عرفان اسلامی
استاد مصباح یزدی
اشاره
گذشت که عرفان به معرفت بی واسطه اطلاق می گردد؛ معرفتی که دل با تمام وجودش خدا را بیابد. راه های شناخت عرفانی به دو شیوه است:
- 1. استفاده و کمک از سالکان واقعی این طریقت؛
- 2. تحلیل عقلی برای شناخت راهی که می بایست پیمود؛
و نیز بیان شد که سیر و سلوک مبدأ و مقصدی دارد، مقصد خداست و مبدأ آن، سیر توسط انسان از وضع موجود به مقامی که مطلوب است، یعنی قرب به خدا صورت می گیرد.
اینک ادامه این مجموعه از سخنرانی را پی می گیریم.
راه های عقلی سیر و سلوک
گفته شد که سیر الی الله از مبدأ وضع موجود، شروع و به سوی قرب خدای متعال جهت گیری می شود و پایان کار، مقامی است که در شرع مقدس به «قرب الهی» یا «مقام عندالله» و امثال این ها نام گذاری شده است؛ البته تعبیراتی از قبیل «فناء فی الله» و «بقاء فی الله» و... نیز به کار برده شده است.
همه این تعبیرات، دارای معانی متشابه ای است که حقیقت آن برای امثال ما مجهول است و تا انسان به آن مرحله نرسد و حقیقتش را نیابد، نمی تواند واقعیتش را درک کند و تنها می تواند به کمک مفاهیم، دورنمای معقولی را از آن، در ذهن خویش تصور کند. میان این مبدأ و منتهی، مسیری است که باید طی شود تا از وضع نامطلوب و ناقص فعلی به وضع مطلوب و کامل نهایی بینجامد. برای شناسایی مسیر، مقاطع، منازل و چگونگی پیمودن راه، برای کسانی که هنوز به مقصد نرسیده اند، دو راه تصور می شود: راه نقلی و راه عقلی؛ البته منظور این نیست که دو راه برای وصول الی الله وجود دارد، بلکه راه وصول الی الله همان صراط مستقیم است، امّا شناختن آن از دو راه میسّر است. راه نقلی، آن است که از کسانی که این مسیر را پیموده اند، استفاده کنیم؛ البته این راه در صورتی قابل اعتماد است که از جانب قرآن و حضرات معصومین: ارائه شده باشد. دیگران برای ما مشکوک هستند که آیا واقعاً به آن مقام رسیده اند یا ادعایی خلاف واقع دارند یا عمدا دروغ می گویند یا فریب خورده و اشتباه می کنند و حقیقت را نیافته اند بلکه شبحی برای آن ها مجسّم شده است و آن را حقیقت پنداشته اند؟
راه عقلی آن است که به کمک عقل و تحلیل های عقلی، علائم و امارات کلی راه حق را بشناسیم و محک هایی به دست آوریم که به وسیله آن ها راه صحیح را از راه باطل تشخیص دهیم.
گفته شد مقامی که انسان باید به آن برسد، مقامی است که خود را پرتوی از نور الهی می بیند و برای خود هیچ استقلالی قائل نمی شود. حقیقت سیر الی الله، نفی استقلال از خود و سایر موجودات است، استقلالی که به اشیا نسبت می دهیم و به یک معنا هر چیزی را بتی قلمداد می کنیم و هرکس به رنگی در پیش گاه این بت ها به پرستش می ایستد. باید این بت ها را سرنگون کرد. و تنها ذات مقدس الهی را شایسته پرستش دانست. هیچ موجودی به جز الله شایسته پرستش نیست (لا اله الا الله)؛ اما وقتی در کارهایمان دقت می کنیم، می بینیم که به خدایان زیادی اعتقاد داریم و به انحاء گوناگون آلوده به شرکیم.
با زبان، «لااله الا الله» می گویم، امّا «و ما یؤمن اکثرهم الا وهم مشرکون»، «أفرأیت من اتخذ الهه هواه» کسی که هوای نفس خود را معبود خویش قرار داده است، چگونه «لا اله الا الله» می گوید؟ اگر با زبان این را می گوید، در دل می گوید: «لااله الا انا» رفتارشان نشان می دهد که خود را خدا می داند و از دلخواه خود تبعیت می کند، حالا دلخواهش هرچه باشد، شکم پرستی، شهوت پرستی، مقام پرستی، محبوبیت در دل مردم، فرق نمی کند. هر کدام از این ها نوعی هویپرستی است و بدترین نوع آن، این است که خود را جای خدا قرار داده و با فریب دادن مردم آن ها را به پرستیدن خویش وادار کند. اگر بتوانیم خود را از بت خودخواهی و هوی پرستی نجات دهیم و شکم بر ما مسلط نباشد بلکه در اختیار ما باشد و از غذایی غیر از آنچه که خدا اجازه داده است، تناول نکنیم، تازه بت شکم را شکسته ایم، آن گاه نوبت به بت شهوت می رسد «والحافظون لفروجهم» شهوت باید کاملاً در کنترل آدمی باشد. در این مورد نیز باید آن چنان که خدا فرموده است، عمل کرد. گاهی اعمال غریزه جنسی واجب است که در این صورت، عبادت و اطاعت خداست و موجب تقرب به خدا می شود. گرچه در ظاهر، کاری حیوانی است، اما چون انگیزه الهی دارد و شهوت اسیر آدمی می گردد و با اراده الهی کنترل می شود، عبادت است و در نتیجه، بت شهوت هم شکسته می شود. بت غضب، شخصیت خواهی و... هم همین طور است. بسیاری از افراد می توانند شهوتشان را کنترل کنند اما اگر کسی به آنان توهین کند، نمی توانند تحمل کنند. اینان اسیر غضب هستند. مؤمن باید طوری باشد که اگر کسی به ناحق هم به او توهین کرد، خود را نبازد و تاب تحمل داشته باشد.
خلاصه، اگر این بت ها از بتکده شیطانی به زیر کشده شوند و در وجود انسان حاکمی غیر از الله نباشد، آن وقت شخص می تواند با صداقت «لااله الاالله» بگوید وگرنه هر انسانی این شهادتش آمیخته با شائبه هایی خواهد بود. عقل او وحدانیت خدا را اثبات می کند، اما دل او زیر بار این توحید نرفته است. راه کلی، این است که سعی کنیم این نحوه استقلال ها را از اراده خود و بت هایمان پس بگیریم و به آفریننده آن ها بدهیم. به بیان دیگر، سراسر این راه یک عنوان دارد و آن بندگی کردن و بنده شدن است، ولی ما خود را خدا می دانیم و نفس را معبود قرار داده ایم. لذا بنده الله نیستیم، امّا خدا دین خالص می خواهد «الاالله الدین الخالص» باید بکوشیم تا بنده خالص شویم، مقامی که خدای متعال، عزیزترین بندگانش را به آن مقام رساند «سبحان الذی اسری بعبده لیلا من المسجدالحرام الی المسجد الاقصی» وقتی که پیامبراکرم(ص) به معراج می رود، لقبش عبد است. در نماز نیز شهادت به وحدانیت الله و عبودیت محمدبن عبدالله(ص) می دهیم، «اشهدان لااله الله و اشهد ان محمدا عبده و رسوله».
از یکی از بزرگان عرفا نقل شده است که از او پرسیدند که میان انسان و خدا چقدر راه است، در جواب گفت: یک قدم. گفتند: عجب! چگونه یک قدم؟ گفت: تو قدمت را بلند کن و روی نفس خود بگذار! به خدا می رسی.
امر دائر است بین اطاعت نفس و اطاعت خدا. ما خود، حجاب خودیم، اگر پا روی نفس گذاشتیم دیگر حجابی میان ما و خدا نخواهد ماند. اگر بندگی خدا کنیم، به خدا می رسیم، ولی اگر خود را در مقابل خدا مطرح کنیم، خود را از خدا دور کرده ایم.
در دعای ابوحمزه می خوانیم: «وانک لا تحتجب عن خلقک الا ان تحجبهم الاعمال دونک» تو ای خدا کریم! حجابی بین خود و خلقت قرار نمی دهی مگر این که مردم در اثر اعمال خودشان در حجاب فرو روند. اعمال ناشایسته، بین ما و خدا حجاب می شود وگرنه خدا بخلی ندارد که همه مردم به او نزدیک شوند، نه تنها بخلی ندارد بلکه عزیزترین بندگانش را برای همین مطلب فرستاده است و عزیزترین فرستادگانش برای همین مطلب به شهادت رسیده اند؛ البته این تقرب باید به اختیار خود مردم باشد نه این که به صورت اجبار و از روی جبر باشد، که در این صورت دیگر انسان، انسان نیست و به آن مقام نخواهد رسید.
ابتدا انسان باید از حالت غفلت خارج شود. حالت یقظه و بیداری از این جا شروع می شود و قدم به قدم پیش می رود تا حالاتی برایش پیش می آید و آن حالات، ثبات پیدا می کند؛ یعنی به صورت ملکه درمی آید و «مقام» می شود.
بعد از مقام اول، حالت جدیدی برای آدمی پیش می آید که در اثر تکرار به صورت مکله در می آید و مقام دوم می شود. البته تعیین این مقاطع، اعتباری است و بستگی به این دارد که آدمی چه فواصلی را به عنوان یک منزل در نظر بگیرد. می توانید بگویید که بیست کیلومتر فاصله است و یا بگویید سه فرسخ فاصله است. این که چند منزل وجود داشته باشد، وحی مُنْزل نیست، بستگی دارد به این که هر مقطعی را چند مرحله حساب کنیم. در هر حال ذکر این منازل فرضتی دیگر می طلبد.
توحید افعالی
یک نوع تقسیم بندی دیگر نیز هست و آن این که انسان وقتی می خواهد از خودپرستی خلاص شود و نهایتا به معبود و معشوق حقیقی خود برسد، اولین کاری که می بایست انجام دهد، عنوان کلی اش این است که «اراده خود را تابع اراده خدا کند. » بعد از این مرحله (که خود مرحله ای طولانی و دارای مشقات فراوانی است) باید صفات و کمالات و ملکات خود را از خود نفی کند و به خدا نسبت دهد؛ نه تنها در لفظ و عبارت، بلکه در بینش و شهود نیز آن ها را به خدا نسبت دهد.
مرحله سوم، این است که هستی خود و همه موجودات را از خدا ببیند و از آن ها نفی هستی استقلالی کند. بزرگان، این راه را تقسیم کرده و اسمش را توحید انفعالی، صفایی و ذاتی گذاشته اند. این اصطلاح، غیر از آن اصطلاح فلسفی است که توحید ذاتی یعنی خدا یکی است و دو نیست و شریک و همتا ندارد و توحید صفاتی یعنی همه صفات، عین ذات خداست نه این که خدا در انجام کارهایش احتیاج به یار و یاور ندارد. این ها اصطلاح علمای کلام است که از توحید در ذات شروع و بعد از توحید در صفات به توحید در افعال ختم می شود. اما در سیر و سلوک، اول، سیر به توحید افعالی است، سپس سیر به توحید صفاتی و بعد سیر به توحید ذاتی است. در این جا هدف از رسیدن به توحید افعالی این است که انسان شهود کند که اساس کارها از لحاظ وجود خدای متعال است. اوست که کارها را هر چند از راه اسباب و از جمله، خود انسان ایجاد می کند. لسان قرآن نیز همین را بیان می کند: «یهب لمن یشاء أناثا و یهب لمن یشاء الذکور» خدا به هرکس بخواهد، دختر می بخشد و به هرکس بخواهد، پسر. این بخشیدن بدون دخالت خود انسان نیست و از راه اسباب طبیعی انجام می گیرد، ولی در عین حال در مرحله ای بالاتر به خدای متعال استناد دارد و باز می فرماید: ماییم که از آسمان آب نازل می کنیم، گیاه می رویانیم و به شما روزی می دهیم. این مطلب را می توانیم با برهان نیز اثبات کنیم که در این صورت، فهم و عقلمان قانع شده است، اما هنوز آن را نیافته ایم و شهود نکرده ایم؛ مثلا، فرض کنید که شخصی گرفتار است و احتیاج به پول دارد، در این هنگام یکی از دوستانش می رسد و می گوید: من مقداری پول دارم، آن را به امانت نزد شما می گذارم، اگر نیاز داشتید، می توانید از آن استفاده کنید.
شخصی گرفتار، در دل به این مطلب معترف است که آن شخص کارش را راه انداخت و اگر مقداری ایمان داشته باشد و آداب شرعی را بداند، می گوید: خدا به وسیله او کار ما را درست کرد. گفتن این مطلب با زبان، آسان است، اما باور قلبی داشتن به این که «خدا این کار را کرد» مطلب دیگری است. در حقیقت، رفع نیاز او بیش از آن که به آن شخص استناد داشته باشد، به خدا استناد دارد. یا مثلاً انسان مریض می شود و به دکتر مراجعه می کند و بهبود می یابد. در دل انسان این است که دوا یا آقای دکتر موجب بهبودی او شد. البته این نسبت نیز صحیح است و واقعا دکتر و دوا تأثیر داشته اند و لذا ما باید از دکتر تشکر کنیم که از مریض عیادت کرد و دقت کرد که اشتباه نکند. از دوا فروش نیز باید تشکر کنیم که دوا را در اختیار ما قرار داده است، ولی در سطح بالاتر باید معتقد باشیم که خدا مریض را شفا داده است. «واذا مرضت فهو یشفین»
هنگامی که نمرود از ابراهیم خلیل پرسید: خدای تو کیست؟ جواب داد؟ خدای من کسی است که هنگامی که مریض می شوم، او شفایم می دهد و اوست که به من طعام می دهد و مرا سیراب می کند.
شما این صحنه را مجسم کنید: دیکتاتور و طاغوتی که خود را خدا می داند، جوان پانزده، شانزده ساله ای را که بت ها را شکسته و به مقدسات ملتش بی احترامی کرده است، محاکمه می کند و در آن بارگاه با عظمت و شکوه، به او می گوید: تو کی هستی و چرا این کار را کردی؟ ابراهیم(ع) می فرماید: من باید دعوت به پرستش خدای یگانه کنم، این هایی که شما می پرستید، خدا نیستند. نمرود می گوید: پس خدا کیست؟ ابراهیم(ع) می فرماید: خدای من کسی است که به من غذا می دهد و سیرابم می کند و هنگامی که مریض می شوم، شفایم می دهد، کسی که به من حیات می دهد و سپس آن را می گیرد و مرا می میراند، او خدای من است. مشاهده می فرمایید که چقدر باید این مسأله برای او روشن باشد که اصلا خدا را آن کسی می داند که به او غذا می دهد. این سخن جوانی پانزده، شانزده ساله است که مدت ها در غاری زندگی کرده است و تا این سن با اجتماع ارتباطی نداشته و بدون تحصیلات و معلومات بوده است. او دیده است که غذا به دست نانوا و سایرین تهیه می شود، اما می داند که آن ها غذا دهنده نیستند، ولی ما این مسائل را نمی یابیم و اگر هم بگوییم که خدا می دهد، مقداری تشریفاتی است و در دلمان این نیست. اگر ما به توحید افعالی برسیم، یعنی آنچه را که حضرت ابراهیم(ع) می فرمود و می دید، ما نیز ببینیم و بیابیم که خداست که به ما نان می دهد، خداست که به ما شفا می دهد، تازه در مرحله اول توحید هستیم.
حالا چه کنیم که شهود کنیم؟ راه کلی برای رسیدن به این مرحله از توحید، این است که آن جا که کار را به خود مستند می کنیم و انانیت ما ظهور می کند، این انانیت را بشکنیم و به تعبیر دیگر، اراده خود را تابع اراده خدا کنیم. آنچه موجب شده است که میان ما و خدا حجاب به وجود بیاید، همین اعمالی ناشی از انانیت و منّیت است. "من می خواهم" است که نمی گذارد خدا را ببینم و نمی گذارد ببینیم که کار، کار اوست. می گوییم "من" این کار را انجام می دهم، "من" پول به دست می آورم، "من" اختراع می کنم. اگر در مرحله عمل، "من" را حذف کنیم و وقتی "من" می گوید که این کار را بکن، بگوییم: خدا اجازه نمی دهد و این "من" را بکوبیم و اراده خود را تابع اراده خدا کنیم، به مرحله توحید افعالی می رسیم. اگر "من" در ماه رمضان بگوید: غذا بخور جواب بدهم: به شما اجازه این کار داده نمی شود، چون خدا نخواسته است، او دیگر نمی تواند با گردن کلفتی بگوید: "من" می گویم غذا بخور. "من" می خواهم به فلان صورت و فلان منظره بنگرم. باید جلوی این "من" را بگیرم و بگویم: خدا نخواسته است که به نامحرم نگاه کنم. این جاست که اراده من شکسته می شود. این اراده، غیر از آن اراده ای است که باید تقویت شود، آن اراده با همین اراده شکستن ها تقویت می شود. آن اراده الهی است که باید تقویت شود. این اراده حیوانی و نفسانی باید شکسته شود تا اراده و قدرت الهی در انسان ظهور بیابد.
اگر انسان بتوان چشم های خود را کنترل کند و نفس را بکوبد، آثار زیادی ظهور پیدا می کند. از بسیاری از بزرگان نقل شده است که تجربه و ادّعا کرده اند که اگر کسی بتواند چشم های خود را کنترل کنند و آن جا که فرموده است: ننگر، ننگرد، آثار نورانیتش در همین دنیا ظاهر می شود. یکی از آثارش علم تعبیر خواب خود و دیگران است. می توانند رؤیاهای صادقانه دیگران را نیز تعبیر کنند و حقانیتش را بفهمند و یا حقایقی را پیشاپیش بگویند و پیش بینی کنند. این مسأله قابل وصف نیست. نورانیت خاصی است که خدا در دل آن ها قرار می دهد.
افرادی که به خود بنده گفته اند که ما حادثه ای را که قرار است فردا اتفاق بیفتد، اکنون می بینیم و ما بعدا شاهد صدق پیش بینی آن ها بوده ایم. این ها در اثر کنترل چشم است. این، اثر دنیایی آن عمل است و اثرهایش در آخرت الی ماشاء الله است.
دست به مال مردم دراز نکردن، غذای حلال خوردن، کنترل چشم و گوش و زبان و... باعث تقرّب به او و رسیدن به مرحله توحید افعالی است. هر قدر که انسان بتواند اراده خود را در آن بُعد و مسیر خاص، محو کند و آن را تابع اراده خدا کند و به تعبیر دیگر، نفس کشی کند و پا روی نفس خود بگذارد، به توحید افعالی نزدیک تر می شود. اگر در تمامی افعالش اراده خدا را حاکم کند، بینش باطنی در او پیدا می شود و می بیند که دست خدا همه امور عالم را اداره می کند، بدون این که نسبتش با اسباب قطع شود یا جبر لازم بیاید و یا اختیار از کسی سلب شود.
جدای از تدبیر موجودهای مختار، تدبیری فوقانی وجود دارد. گاهی بر تدبیرهایی که ما می گوییم، تدبیری فوقانی سایه می افکند و این تدابیر، تحت الشعاع آن تدبیر واقع می شوند. ما برای کاری قدم بر می داریم، اما خدا تدبیری می کند تا کار ما به نتیجه مهم تری برسد. ما طرح ریزی و نقشه ای برای انجام فلان کار نداشتیم و مشغول انجام کار خود بودیم، ولی خدا نتایجی بسیار بالاتر از آنچه که ما به دنبالش بودیم بر آن مترتب می فرماید. آن هایی که در جبهه بوده اند، از این مسائل فراوان دیده اید. آدمی نقشه هایی می کشد و با اختیار هم کار می کند، اما خدا نتیجه عالی تری بر آن مترتب می کند. وقتی آدم چنین بینشی پیدا کرد، "حالی" پیدا می کند و چشمی به دست آورد که تمام جهان را از بزرگ ترین کهکشان ها تا کوچک ترین ذرات اتم، به هم پیوسته و متصل می بیند. هر چیزی دقیقاً در همان جایی است که باید باشد و هر حرکتی از هر موجودی صادر شود، از آن الکترونی که از مدار خارج می شود تا آن ستاره دنباله داری که ظاهر می شود و تا آن انفجاری که در ستاره ای بزرگ یا در خورشید حاصل می شود، تمام این ها بر اساس نظامی واحد و تابع یک اراده اند.
همه آن ها مثل قطعات یک تابلوی نقاشی هستند که نقاشی ماهر، آن را ترسیم کرده است. در انتخاب رنگ ها و رنگ آمیزی دقت و ظرافت فراوانی به کار رفته است و کسی نیز در این مجموعه، مجبور نیست و همه، کار خود را انجام می دهند، اما آن اراده ای که کلّ این فعالیت ها را به یکدیگر پیوند و ربط می دهد، یک امر فوقانی و فوق بشری است.
تعالیمی که در قرآن و روایات، درباره اعتقاد به قضا و قدر، مشیت و اراده الهی و این گونه مطالب آمده است، همگی کمکی است برای این که شخص به سوی این مقام حرکت کند و چنین بینشی پیدا کند که هیچ موجودی حتی به اندازه سرسوزنی از تحت اراده خدا خارج نیست، بدون این که جبری در کار باشد.
توصیف این مسائل، مشکل است، اما اگر کسی این ها را لمس کند، چنان از این مشاهده لذت می برد که خوش ذوق ترین مردم از دیدن زیباترین تابلوهای نقاشی، آن قدر لذت نمی برند؛ زیرا آن تابلوی نقاشی با یک یا دو متر عرض و طول، تسوط فکر کوتاه هنرمندی ترسیم و رنگ آمیزی شده است، اما کسی که به مقام توحید افعالی می رسد و چنان بینشی پیدا می کند که این جهان بی کران را مانند یک تابلوی نقاشی بسیار زیبا و دقیق که هر چیزی در جای خودش جاسازی شده است، می بیند، چنان از تماشای آن مست می شود که همه لذت ها را فراموش می کند. کسی که روح لطیفی دارد، هنگامی که نقاشی زیبایی را تماشا می کند و وقتی که نوای بلبلی را می شنود، آن چنان تحت تأثیر واقع می شود که همه چیز را فراموش می کند؛ مخصوصا هنگامی که بداند که همه این ها آثار معشوق او است. این دیدگاه بر لذت او بارها می افزاید. کسی که عکس یا دست خط یا اثری از معشوقش به دستش برسد، چقدر لذت می برد؟ آیا آن لذت را می توان با لذت خوراک مقایسه کرد؟ کسی که این زیبایی جهان بی کران را به عنوان اثری از محبوب خود می بیند، چنان غرق لذت می شود که نزدیک است قالب تهی کند. «لو لا الآجال التی کتبت علیهم لما استقرّت ارواحهم فی اجسادهم» اگر آن اجل های حتمی نبود، روحشان از کالبد پرواز می کرد.
اگر کسی به این مقام برسد، تازه یک مرحله از سیر و سلوک را پشت سر گذاشته است؛ یعنی به توحید افعالی رسیده است و خدا را کارگردان می بیند، اما هنوز علم، قدرت، لذت، شادی و غم و اندوه را از خود می بیند. کارکرد این جهان و کارها را از او دیده است، اما حالات، صفات و ملکات را به خود و به دیگران نسبت می دهد. پس مرحله دیگری از سیر و سلوک وجود دارد که باید طی شود و آن این است که نه تنها کارها بلکه صفات وجودی و همه صفات کمال و جمال را از خدا می داند و برای هیچ موجودی، زیبایی استقلالی قائل نمی شود. برای هیچ دانشمندی، دانش استقلالی قائل نمی شود، بلکه این دانش ها را پرتویی از علم الهی می داند، پرتویی بسیار ناچیز از اقیانوسی بی کران از او و مال اوست.
و بالاخره مرحله سوم، توحید ذاتی است که کلّ هستی را از او می داند، نه تنها صفات را به مخلوقات نسبت نمی دهد، و صاحب اصلی آن صفات را خدا می داند. بلکه در این مرحله، همه هستی موجودات را طفیلی می بیند.
بعضی این را به دریا و رطوبت تشبیه کرده اند و بعضی به موج دریا و بعضی به سایه و شاخص، ولی همه این ها کوتاه و نارساست. موج و رطوبت حالتی از یک جسمند و عرض از یک جوهر. به همین دلیل نمی تواند رابطه مخلوق را با خالق نشان دهند.
هرچه در این زمینه گفته شود، از حد تشبیه و استعاره و مجاز تجاوز نمی کند. هیچ عارفی با هیچ لسانی قادر به بیان آن رابطه نیست. نه تنها هیچ عارفی، بلکه هیچ پیامبری نیز قادر نیست؛ زیرا هیچ مفهومی نمی تواند آن واقعیت را بیان کند. تنها، کسانی که به آن مرحله برسند، خواهند یافت که چگونه رابطه ای است. این جاست که بسیاری لغزش پیدا می کنند؛ چون وجود موجودات را چنان کم رنگ و ربطی و تعلّقی می بینند که گویا وجودی ندارند و لذا تعبیر می کنند که اصلا غیر از خدا چیزی نیست و همه چیز، اوست. گاهی نیز تعبیر را غلیظتر می کنند که زننده و خلاف ادب است. از بعضی عرفاً نقل شده است که گفته اند: "لیس فی جبتی الا اله" یا بعضی که گفته اند: "انا الحق". البته ما که شناخت دقیقی از این اشخاص نداریم و نمی توانیم ادعا کنیم که آیا آن ها واقعاً حقایقی را یافته اند و از باب نارسایی الفاظ چنین گفته اند یا این که ناقص و قاصر بوده اند.
اگر می خواهیم بهره ای بگیریم، خوب است از معصومین بگیریم که عصمتشان ثابت است و شکی در مورد آن ها نیست. اگر اهل بهره گرفتن هستیم، چه طور پیشوایان معصوم را واگذاریم و سراغ کسانی برویم که مشکوک الحالند؟
نتیجه گیری
مجموع سیر و سلوک را می توان به سه دسته تقسیم کرد. روح همه این سه مرحله کلی، همان گونه که گفتیم یک کلمه است: "بنده شدن". آدمی باید سعی کند که هستی خود را به صاحب هستی برگرداند و چیزی را از خود نداند و نبیند، البته نه این که کارهای زشتش را به پای دیگران بگذارد و از خود سلب مسؤولیت کند. اگر به مرحله توحید افعالی برسد، دیگر کار زشتی از او صادر نمی شود تا آن کار، شیطانی یا الهی باشد. اگر از چنین شخصی کار زشتی سر بزند، در دره جهنم معلقش می کنند. ممکن است الفاظش را بداند و بنویسد، اما مأوایش جهنم باشد، مگر آن مقام ها را به آسانی به هر کس می دهند؟
هر چیزی که ارزشمند باشد، رسیدن به آن مشکل است. هر راه طولانی را پیمودن، مشکل است. شما می خواهید به قله دماوند بروید، خیلی هم علاقه دارید و خوشتان می آید، اما آیا در این راه خسته نمی شوید؟ آیا می توان بدون خستگی به قله رسید؟
انجام لذیذترین کارها نیز خستگی می آورد و هرچه کار، ارزش بیش تری داشته باشد، مقدمات مشکل تر و راه طولانی تری داشته، پیمودن آن مشکل تر خواهد بود. این برای آن است که میان آن هایی که با اختیار زحمت می کشند و جهاد می کنند تا به این هدف برسند و آن هایی که راحت طلب اند، تفاوت گذاشته شود. خدا این عالم را برای امتحان خلق کرده است. منظور از امتحان، به فعلیت رسیدن استعدادهای ماست.
به هر حال، سیر کلی الی الله، بنده شدن است و بنده شدن را به سه بخش کلی می توان تقسیم کنیم، بنده شدن در افعال، بنده شدن در صفات و بنده شدن در هستی. برای هر کدام نیز کارها و تمرین ها متناسب با خودش لازم است.
ادامه دارد.
