معرفت

برهان صدیقین از دیدگاه حکما مشاء، اشراق و حکمت متعالیه

ع. علیزمانی

برای اولین بار شیخ الرئیس، بوعلی سینا، در نمط چهارم از کتاب اشارات، برهانی را مطرح کرد و آن را برهان صدیقین نامید و ما گفتار خویش را با نقل قسمتی از عبارات ایشان آغاز می کنیم:

«تنبیه: تأمل کیف لم یحتج بیاننا لثبوت الاول و وحدانیته و برائته عن الصّمات الی تأمّلٍ لغیر نفس الوجود و لم یحتج الی اعتبارٍ من خلقه و فعلهِ و اِن کان ذلک دلیلا علیه لکن هذاالباب اوثق و اشراف... »

شیخ الرئیس در ادامه این بیان به ریشه های قرآنی چنین روشی برای اثبات وجود خدا اشاره می کنند و می فرمایند:

«... الی مثل هذا اشیر فی الکتاب الالهی، سنریهم آیاتنا فی الافاق و فی انفسهم، اقول هذا حکم لقوم ثم یقول: اولم یکف بربک انه علی کل شیی شهید، اقول: ان هذا حکم للصدیقین الذین یستشهدون به لا علیه»

این بیان شیخ الرئیس به خوبی نشان می دهد که جرقه های اولیه چنین برهانی به وسیله آیات نورانی قرآن، در ذهن و اندیشه امثال شیخ الرئیس درخشیده است. محقق طوسی در ذیل کلام شیخ الرئیس چنین می فرماید:

«سپس شیخ دو مرتبه یاد شده، در قول خداوند، »سنریهم آیاتنا... « یعنی مرتبه استدلال بر وجود حق، به وسیله آیات آفاقی وانفسی و مرتبه استشهاد به حق بر هر چیزی را با طریق متکلمان و طبیعیون و طریقه الهیّون برابر ساخت... و از آن جا که روش قوم او (الهیّون) راست ترین راه بود، این قوم را صدیقین نامید؛ «فان الصدیقّ هو ملازمُ الصدق»

راغب اصفهانی نیز در کتاب مفردات، صدیق را این گونه معنا می کند: «کثر منه الصدق و قبل بل یقال لمن لا تکذب قطّ. حکیم سبزواری، لفظ صدیق را صیغه مبالغه صادق می داند و آن را این چنین معنا می کند: صدیق کسی است که در اقوال، افعال، نیت ها و عهدهایش با خدا و با خلق خدا، ملازم صدق است. در قرآن کریم واژه صدیق، در توصیف حضرت یوسف، ابراهیم، ادریس و مریم: به کار رفته است.

علاوه بر الهامی که فیلسوفان الهی از قرآن گرفته اند و محرک ایشان برای ارائه برهان صدیقین شده است، علت دیگری که منشأ روی آوردن به سوی چنین برهانی شده است را می توان «تلاش برای ارائه برهانی با کمترین پیش فرض و کمترین مبانی پیشین» دانست به طوری که این برهان، تنها بر اصل قبول واقعیت تکیه داشته باشد و پس از پشت سرگذاشتن وادی ظلمانی شکاکیت، نیازی به اثبات مقدمات بعیده دیگری نداشته باشیم (آن گونه که علامه؛ درتعلیقه خویش بر اسفار آورده اند) از این رو، شما می بینید که حکیم سبزواری، در تعلیقه خود بر کلام صدرالمتألهین، تمام سخنش این است که در بیان صدرا مبادی و مقدمات بعیده ای اخذ شده است که اصل برهان بر آن ها مبتنی نیست و خود ایشان در صدد ارائه تقریری بر می آید که آن را «اسد اخصر» می نامد: «لکنی اقول المقدمات المأخوذه فی هذه الحجه و ان کانت شامخه فیها مطالب عالیه الا ان الاستکشاف عنها فی اول الامر لیس بلازم اذتصیر به کثیره الذمّه عسره النیل... ».

پس هدف فیلسوفان در این مقام ارائه برهانی با کمترین مقدمات ممکن و با ساده ترین روش ارائه بوده است و از دیدگاه حکیم سبزواری تقریر صدرا وافی به چنین مقصودی نیست و چه بسا دلیل دیگر برای روی آوردن به این نوع از استدلال (از حقیقت وجود بر وجوب وجود) این باشد که اولا: حکما سیر از معلول به سوی علت را مفید یقین نمی دانستند ثانیا: سیر از علت به سوی معلول که مفید یقین است را درباره حضرت حق جاری نمی دیدند؛ چرا که او را علتی نیست (بلکه حقیقت وجود را علتی خارج از او نیست) لذا به برهانی که میرزا مهدی آشتیانی آن را «شبه لِمّ» می داند، روی آورده اند؛ زیرا در مسأله ای مانند اثبات وجود واجب، به کمتر از یقین نمی توان اکتفا کرد. ذکر عین عبارت حکیم الهی، میرزا مهدی آشتیانی در این جا خالی از لطف نیست. «... و سایر البراهین استشهاد بغیره تعالی علیه، و هی براهین انیّه بخلاف هذاالبرهان فانّه برهانٌ شبه اللّم اذ البرهان اللّمی محّالٌ فی حقه تعالی و انّما سمّی هذا البرهان ببرهانٍ شبه اللّم من جهه شباهته معه فی افاده الیقین و الجزم التام الکامل»

سپس ایشان نوزده تقریر مختلف را برها صدیقین را مطرح می کنند که البته بعضی از این تقریرها قابل ارجاع به بعضی دیگر می باشند.

راه های انسان به خداوند

پر واضح است که راه های انسان به سوی خداوند از حد احصاء خارج است و بدین جهت است که می گویند: «الطرق الی الله بعدد انفاس الخلایق» و بر همین اساس، جناب صدرالمتألهین در کتاب اسفار می فرمایند:

«واعلم ان الطرق الی الله کثیره لانه ذو فضائل و جهات کثیره و لکلِّ وجهه هو مولّیها» و بدین لحاظ نمی توان راه های شناخت الهی را محدود کرد، ولی در یک تقسیم بندی کلی، می توان راه های اثبات واجب را به شرح ذیل بیان کرد:

1. راه علم و مطالعه در آیات طبیعی

2. راه دل یا فطرت (راه عرفان)

3. راه عقل و فلسفه

4. راه وحی یا اعجاز

البته می توان به شکل دیگر نیز راه های اثبات واجب را تقسیم کرد؛ زیرا مستدل، یا از راه حرکت در اجسام استدلال می کند که همان راه طبیعیون است و یا از طریق حدوث زمانی، که مسیر متکلمان است و یا از طریق امکان ذاتی که طریق حکیم الهی است و یا از طریق کشف و شهود، به خداوند می رسد که مسلک عارف است و یا با نظر در حقیقت وجود، که راه صدیقین است.

برهان صدیقین به بیان شیخ الرئیس

شیخ الرئیس، این برهان را در کتاب اشارات چنین تقریر می کنند: «کل موجود اذا التفت الیه من حیث ذاته من غیر التفات الی غیره فاما ان یکون بحیث یجب له الوجود فی نفسه او لا یکون، فان وجب فهوَ الحق بذاته الواجب وجوده من ذاته و هو القیوم و ان لم یجب لم یجزان یقال انه ممتنعٌ بذاته بعد ما فرض موجودا بل ان قرن باعتبار ذاته شرط مثل شرط عدم علته صار ممتنعا او شرط وجود علته صار واجبا و ان لم یقرن بها شرط لا حصول عله و لا عدمها بقی له فی ذاته الامر الثالث و هو الامکان فیکون باعتبار ذاته الشی الذی لا یجب و لا یمتنع فکل موجود اما واجب الوجود او ممکن الوجود بحسب ذاته. »

اشاره: «ما حقه فی نفسه الامکان فلیس یصیر موجودا من ذاته فانه لیس وجوده من ذاته اولی من عدمه من حیث هو ممکن فان صار احدهما اولی فلحضور شیی ء او غیبته فوجود کل ممکن الوجود هو من غیره. »

تنبیه: «اما ان یتسلسل ذلک الی غیر النهایه فیکون کل واحد من آحاد السلسله ممکنا فی ذاته والجمله متعلقه بها فتکون غیر واجبه ایضا و تجب بغیرها... »

جناب خواجه نصیرالدین طوسی در توضیح کلام شیخ می فرماید:

«تقریر کلام شیخ پس از ثبوت اصل نیاز و احتیاج ممکن به سوی غیر، این است که این غیر یا واجب است و یا ممکن و کلام در این ممکن نیز مانند سخن در ممکن اول است؛ پس یا منتهی می شود به واجب و یا دور و تسلسل پیش می آید و شیخ، شق اوّل را ذکر کرده است؛ زیرا این، همان مطلب و مقصود است و نه دوم را؛ چرا که ظاهرالبطلان است، بلکه شق سوم را ذکر کرده است و اراده کرده است که لزوم مطلوب را از آن تبیین کند. و آن، این است که سلسله ممکنات بر فرض وجود داشتن، محتاج به سوی چیزی خارج از دایره امکان می باشند که این ممکنات به واسطه او وجوب پیدا کرده اند. »

صدرالمتألهین، کلام شیخ را به گونه ای خاص تقریر کرده اند؛ ولی علامه طباطبایی، در نهایه الحکمه در تقریر این برهان چنین می فرمایند:

«ان تحقق موجود ما ملازم لترجح وجوده اما لذاته فیکون واجبا بالذات او لغیره و ینتهی الی ما ترجح بذاته والا دارَ اَوْ تسلسل و هما مستحیلان»

در این تقریر، برهان صدیقین شیخ، مبتنی بر بطلان دور و تسلسل است و اگر کسی آن را نپذیرد، چنین تقریری ناتمام خواهد بود.

تقریر استاد مصباح از کلام شیخ الرئیس

«... موجود یا واجب می باشد، پس آن مطلوب است و یا این که ممکن، پس محتاج به سوی علتی است که مرجَّح وجود او باشد. آن علت نیز یا واجب می باشد، پس مطلوب، ثابت می شود و یا این که او هم ممکن دیگری است، پس در این صورت چاره ای نیست از منتهی شدن سلسله علل به واجب برای احتراز از دور و تسلسل... » در این تقریر نیز نقطه اتّکای این برهان بر بطلان دور و تسلسل است.

استاد شهید مرتضی مطهری در پاورقی های اصول فلسفه، در توضیح این برهان می فرماید: «آنچه در برهان بوعلی وجودش مسلم و قطعی گرفته شده است، مطلق موجود است که نقطه مقابل آن، انکار هستی به طور مطلق است، پس از آن که در اصل وجود موجودات تردید نکردیم؛ یعنی همین قدرکه سوفسطایی نشدیم، یک تقسیم عقلی به کار می بریم که موجود یا واجب است و یا ممکن و شق سوم محال است. سپس نیازمندی ممکن را به مرجح که بدیهی اولی است، مورد استناد قرار می دهیم؛ آنگاه با امتناع دور و تسلسل که مبرهن است، نتیجه نهایی را می گیریم»

با توجه به تقریر یادشده، می توان مبادی و مبانی برهان شیخ را به شرح ذیل دانست.

1. واقعیتی در عالم خارج وجود دارد و سفسطه محض، باطل است.

2. نیاز ممکن به سوی علت، امری بدیهی اولی است؛ زیرا که اگر امکان، درست تحلیل شود، یا از درون او نیاز به علت به دست می آید و یا لازمه بیّن او احتیاج به سوی علت مرجّح خواهد بود.

3. بطلان دور که به تقدم شی ء علی نفسه و اجتماع نقیضین برمی گردد.

4. بطلان تسلسل در ناحیه علل که در جای خود مبرهن است.

اگر کسی مبادی فوق را که همه یا اکثرا بدیهی اولی اند بپذیرد، برهان شیخ در اثبات واجب، تمام خواهد شد.

امکان ذاتی

در برهان شیخ، امکان، واسطه اثبات است، ولی باید توجه داشت که مقصود شیخ از امکان، امکان ذاتی یا همان امکان ماهوی است که لازمه استواء نسبت ماهیت به سوی وجود و عدم می باشد و این، غیر از امکان در تفکر صدرالمتألهین است که به معنای فقر وجودی و ربطی بودن و بلکه عین ربط بودن وجود می باشد. در تفکر صدرالمتألهین نیاز و نیازمند و ملاک احتیاج هر سه یک چیز است؛ زیرا بیش از یک امر عینی بسیط، در خارج وجود ندارد و آن هم وجود است که بر دو نوع می باشد: وجود واجب و وجود ممکن که در هر مرتبه، امکان و وجوب عین وجود است.

صدرالمتألهین در مقام بررسی برهان شیخ، مدعی شده اند که برهان مزبور، برهان صدیقین نیست؛ زیرا به جای نظرکردن در حقیقت وجود، در مفهوم وجود، نظر شده است. «... و هذا المسلک اقرب المسالک الی منهج الصدیقین و لیس بذلک کما زعم لان هناک یکون النظر الی حقیقه الوجود و ههنا یکون النظر فی مفهوم الموجود». و گاه این اشکال با این بیان مطرح شده است که این برهان، همان برهان وجوب و امکان است که از امکان ذاتی موجودات آغاز شده است. یکی دیگر از اشکالاتی ک بر این برهان وارد شده است، اشکال به انّی بودن و در نتیجه، مفید یقین نبودن آن است که علامه طباطبایی به این اشکال پاسخ داده اند و این نوع از برهان را واسطه ای بین برهان لمّی و برهان انّی دانسته و آن را مفید یقین می دانند و معتقدند که در اکثر مباحث فلسفی (اگر نگوییم در همه موارد) از چنین روشی استفاده می کنیم.

ناگفته نماند که در برهان صدیقین به تقریر صدرایی، نیازی به تکیه بر ابطال دور و تسلسل نیست، برخلاف این جا که یکی از مبانی اصلی برهان شیخ، ابطال دور و تسلسل است.

برهان صدیقین، نزد شیخ اشراق

شیخ اشراق براهینی را بر اثبات واجب اقامه کرده اند که از جمله آن ها برهان صدیقین است. و صدرالمتألهین پس از بیان برهان صدیقین به تقریر خویش، طریقه اش را قریب المآخذ با روش اشراقین دانسته است.

«... و اعلم ان هذا الحجه فی نهایه المتأنه و القوه یقری ماخذها من ماخذ طریقه الاشراقین التی تبتنی علی قاعده النور»

سپس به روش شیخ اشراق اشاره می کنند و مدعی هستند که روش شیخ اشراق نیز همان روش صدیقین است؛ البته در قالب اصطلاحات و فرهنگ خاص فلسفه (اشراق) و عبارت های شیخ شهید را از کتاب حکمه الاشراق نقل می کنند:

«هرگاه نور مجرد، به لحاظ ماهیت و در ماهیتِ خود محتاج بود، احتیاج وی قهرا به جوهر غاسق میّت نبود؛ زیرا جوهر غاسق را نرسد که موجودی اشرف و اتّم از خود بیافریند، آن گونه موجودی که نه در یک جهت بلکه در جهات متعدد بر او اشرفیت دارد و اصولاً چگونه می تواند جوهر غاسقی افاده نور کند؟ پس اگر نور مجرد در تحقق ذاتش محتاج بود، به ناچار محتاج به نوری بود که قائم و استوار به ذات خود بود و از برهانی که لزوم متناهی بودن را در امور مجتمعه مترتب ثابت می کند، بدانستی که وجود سلسله انوار مجرده مترتبه به طور بی نهایت محال است و بنابراین، واجب است که انوار قائمه بالذات و انوار عارضه و هیأت آن ها همه به نوری منتهی شود که ورای وی نور دیگر بدان سان نبود و آن نورالانوار و نور محیط و نور قیوم و نور مقدس نور اعظم و اعلی بود... »

بیانی که از شیخ اشراق مطرح شد (به اضافه اعتقاد به اضافه تشکیک در حقیقت نور که شیخ اشراق بدان معتقد است) تقریر دیگری از برهان صدیقین است که در فلسفه صدرایی به جای نور و نور مجرد، حقیقت وجود مطرح می شود. در این برهان بر امور ذیل تکیه شده است:

1. احتیاج در بعضی مراتب نور به سوی غیر.

2. این غیر، اَتمّ و اَشرف و اکمل باشد و امر ضعیف نمی تواند علت برای اکمل از خود باشد.

3. لزوم تناهی در ناحیه امور مجتمعه مرتبه.

4. تشکیک در سلسله مراتب نور.

سپس جناب صدرالمتألهین در تحلیل این برهان چنین می فرماید:

«اگر مقصود حکمای اشراق از «ماهیت نور» که در نزد ایشان بسیط و دارای کمال و نقص است، حقیقت وجود باشد، نظر ایشان درست است. (در این صورت برهان ایشان برهان صدیقین خواهد بود؛ چرا که در حقیقت هستی، نظر کرده اند، هرچند که به جای حقیقت وجود از واژه نور استفاده کند) ولی اگر مقصود از نوری که بسیط است و... مفهومی از مفاهیم باشد که شأن آن، کلیت و اشتراک بین کثیرین است، در این صورت، نظر ایشان بر صواب نبوده و لا یمکن تصحیحه».

ولی دقت در برهان شیخ اشراق به خوبی آشکار می کند که بحث او بحثی وجودی است، نه ماهوی و اگر کلمه ماهیت را به کار می برد، با قرینه سیاق معلوم می شود که مقصودش از این کلمه، همان «انیت» است؛ چرا که این تعبیر شیخ اشراق «اذ لا یصلح لان یوجد اشرف و اتم منه» نشان می دهد که بحث بر سر وجود و ایجاد است و کلمه احتیاج در این جا ناظر به همان احتیاج وجودی است، مخصوصا این تعبیر که «فان کان النور المجرد فاقرا فی تحققه» پس بحث از نیاز به سوی غیر در اصل تحقق و وجود است و نه چیز دیگری.

برهان صدیقین از زبان عرفا

تقریر معروف این برهان بر سه مقدمه استوار است:

1. اثبات وجود صرف هستی.

2. امتناع عدم برای حقیقت هستی محض.

3. ضرورت چیزی که عدم پذیر نیست (ولذا بدون اثبات هستی صرف برهان تام نیست).

تقریر حکیم، میرزا مهدی آشتیانی از دیدگاه عرفا

«ومنها، التقریر المعروف فی السنه العرفاء» این تقریر، مبتنی بر مقدماتی به شرح ذیل می باشد:

الف. هیچ شکی در وجود و تحقق حقیقت وجود نیست (به معنای صرف وجود که در بردارنده تمام کمالات وجود است و طردکننده تمام اجانب و بیگانگان) زیرا پس از اثبات اصالت وجود و اعتباری بودن ماهیت... پس وجود اصیل که منشأ آثار است، یا وجود مشوب (و مخلوط به عدم) می باشد، و یا هر دو (هم صرف و هم مشوب) و بنابر هر تقدیر، مطلوب ما ثابت می شود. بنابر دو فرض اخیر که پر واضح است. و امّا بنابر فرض اوّل نیز وجود صرف اثبات می شود؛ چرا که "صرف" نباشد، تحقق امر مشوب قابل تصور نیست؛ (چرا که هر امر مشوبی، صرف را نیز در ضمن خویش دارد و بدون تحقق صرف از هر حقیقتی، تحقق مشوب از آن، غیر ممکن خواهد بود). زیرا مطلق مفهومی و کلیات طبیعی نیست.

ب. حقیقت وجود بدین معنا قبول عدم لذاته و بذاته نمی کند. این که برای طرد عدم، نیازمند به حیثیت تقییدیه ای نمی باشد، پس واضح است و امّا این که برای طرد عدم، از ذات خویش محتاج به حیثیت تعلیلیّه نیز نمی باشد، برای این است که اگر علت او مثل او باشد، پس صرف الشی ء لایثتنی و لا یتکرّر، و اگر خودش علت باشد، پس خطا فاحش تر است و اگر امر مشوب باشد پس گذشت که او مسبوق به صرف و مطلق می باشد و به این دلیل که او به مراحلی، ناقص تر از مطلق است، پس چگونه می تواند علت برای او واقع شود.

ج. هر آنچه که قبول عدم نمی کند بذاته و لذاته، پس او واجب الوجود بالذات است؛ «فبثت اذن وجود الواجب بالذات».

ادامه دارد.

• پى نوشت ها

1. ابوعلی سینا، الاشارات و التنبیهات، 3جلد، جلد سوم، چ دوم، (تهران: دفترنشر کتاب، 1403ه)، ص 66.

2. فصّلت: 53.

3. راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، (قم: انتشارات اسماعیلیان)، ص 258.

4. حکیم سبزواری، تعلیقه بر اسفار، 9جلد، ج 6، چ چهارم، (بیروت: داراحیاء التراث، 1410ه)، ص 16.

5. یوسف: 46، مریم: 41و56، مائده: 75.

6. حکیم سبزواری، تعلیقه بر اسفار، 9جلد، جلد 6، چاپ چهارم، (بیروت: داراحیاء التراث، 1410)، ص 16.

7. حکیم آشتیانی، تعلیقه برشرح منظومه حکمت، (کانادا: انتشارات دانشگاه مک گیل)، ص 488.

8. همان، ص497.488.

9. صدرالدین شیرازی، الحکمه المتعالیه، 9جلد، جلد 6، بیروت: داراحیاء التراث، 1410)، ص 14.

10. ابوعلی سینا، الاشارات و التنبیهات، جلد 3، چاپ دوم، (تهران: دفتر نشر کتاب)، ص 20.

11. همان، ص 20و 21.

12. صدرالدین شیرازی، پیشین، جلد 6، ص 26.

13. علامه طباطبایی، نهایه الحکمه، (قم: انتشارات جامعه مدرسین، 1362)، ص 284.

14. استاد مصباح یزدی، تعلیقه نهایه الحکمه، (قم: انتشارات در راه حق)، ص 408.

15. استاد شهید مطهری، پاورقی های اصول فلسفه و روش رئالیسم، 5جلد، جلد پنجم، (تهران: انتشارات صدرا)، ص 80.

16. صدرالدین شیرازی، پیشین، ص 26.

17. علامه طباطبایی، پیشین، ج 6، ص 27.

18. همان، ص 1.16.

19. شهاب الدین سهروردی، حکمه الاشراق، ترجمه سید جعفر سجادی، ص 22.219.

20. صدرالدین شیرازی، پیشین، ج 6، ص 1.14.

21. میرزا مهدی آشتیانی، پیشین، ص 490.