معرفت

پدیده فرار مغزها
بررسی انتقال معکوس تکنولوژی

محمود دهقانی

مقدمه

از واقعیت های جهان کنونی این است که صنعت و تکنولوژی، زیربنای اقتصاد جدید می باشد. پایه گذاری جامعه پیشرفته، بدون تکنولوژی امکان پذیر نیست. کشاورزی، بهداشت، مسکن و بالاتر از همه، دفاع ملّی، به طور اساسی به تکنولوژی وابسته است؛ و بدون عنایت کافی به آن، استقلال اقتصادی محال است.

یکی از ابعاد این مهم، توانایی ها و مهارت های انسان می باشد؛ که به عنوان عامل کلیدی مطرح است. در فرهنگ لغات بین المللی، نیروهای انسانی متخصص و ماهر، همان مغزهای متفکر یک کشور هستند؛ در برگیرنده همه افراد دانشمند، مخترع، مبتکر، و سایر افرادی می باشد که از سطح دانش بالایی برخوردار هستند. این نیروها دارای نقش ویژه ای هستند؛ لذا معمولا اهمیت و ارزش وجود افراد متخصص و فارغ التحصیلان دانشگاه های یک کشور را با منابع زیرزمینی و کشاورزی آن مقایسه می کنند.

می توان اذعان داشت که از جمله مشکلات بزرگی که در طی سال های پس از جنگ جهانی دوم گریبانگیر بخش عظیمی از کشورها به خصوص ممالک جهان سوم شد و مانع بزرگی در راه پیشرفت و توسعه این کشورها گردید، این بود که قدرت های صنعتی بعد از تسلط بر منابع طبیعی ملل دیگر، غارت سرمایه های انسانی آن ها را مدّ نظر قرار دادند. پیشرفت های عظیم و چشمگیر علمی در جهان توسعه یافته و موفقیت هایی که آن ها در سایه وجود مغزهای متفکر کسب کرده اند از یک سو، و اشتیاق نسل جوان به کسب دانش، همراه با کمبود امکانات و وسائل لازم در وطن از سوی دیگر، این روند را در سال های بعد شدت بخشید.

متأسفانه کشورهای در حال توسعه، در داخل مرزهای جغرافیایی خود از آن چنان توان علمی لازم برای پاسخ گویی به نیازها و تربیت کادر دانشمند که متناسب با پیشرفت علم و تکنولوژی روز باشد، برخوردار نیستند. از سوی دیگر، جوانان مشتاق فراگیری دانش، به کشورهای خارج هجرت می کنند؛ به این امید که پس از خاتمه تحصیل به کشور بازگشته، و تخصص خود را وقف رشد و تعالی مردم خویش نمایند؛ اما کشورهای مقصد که سال ها در استفاده از نیروهای کارآمد تجربیاتی به دست آورده اند، برای جذب هر چه بیش تر این نیروها، شیوه های متنوعی را به کار می برند. آن ها تا حدی قابل توجه، موفق شده ند که تقریبا بدون هیچ گونه سرمایه گذاری، نیروهای متفکر را از ورای مرزهای خود، به سوی خویش جلب نمایند.

امروزه به این نکته توجه شده است که پیشرفت و افزایش پتانسیل علمی در کشور، همان قدر ارزشمند است که منابع معدنی و کشاورزی؛ لذا اگر ا ین باور وجود دارد که توسعه اقتصادی علاوه بر، جنبه های کمّی و مادّی، دارای بعد کیفی نیز می باشد، باید جریان های خروجی سرمایه های فکری و مغزها از داخل و تبدیل آن ها به جریانات انباشت سرمایه مولِّد در درون را مورد توجه قرار داد.

تعریف تکنولوژی

تبدیل منابع طبیعی به منابع تولیدشده، در قلب فراگردهای جدید توسعه اقتصادی نهفته است؛ و تکنولوژی مغز تمام این گونه فعالیت های تبدیلی است. تکنولوژی را می توان مجموعه ای از تلفیق دانش ها و مهارت های فنی، برای تولید کالا و خدمات مورد نیاز جامعه دانست.

یکی از ویژگی های تکنولوژی این است که همواره رو به رشد است. تکنولوژی، بر خلاف سایر پدیده های اجتماعی، بدین گونه نیست که بسته به شرایط زمان، گاهی تنزل و گاهی تعالی داشته باشد؛ بلکه به طور معمول رو به ترقّی می باشد. به خصوص این که مشاهده می شود تکنولوژی در طی دهه های اخیر همچنان در حال تحول و تکامل بوده است؛ چرا که چیز مجرّدی نبوده، بلکه در جهت رفاه بشر تکامل پیدا کرده است. همین تکنولوژی به وجود آمده، با تمام سیستم های اقتصادی، حقوقی، اداری و اجتماعی، برخورد داشته و بر آن ها تأثیر گذارده است. یک اثر متقابل بین انسان و تکنولوژی مخلوقِ خودش وجود دارد: انسان در اثر قدرت خلّاقه و استفاده از طبیعت و منابع اطرافش، محصولات جدیدی را به وجود می آورد؛ ولی این منابع در اثر کاربرد تکنولوژی، در حال تحلیل رفتن است؛ لذا بشر باید همواره در فکر جایگزینی منابع طبیعت باشد. بنابراین و بر طبق آن چه بیان شد، تکنولوژی همیشه از ساده به پیچیده سیر می کند.

علاوه بر تعریف و تحلیل فوق راجع به تکنولوژی، تعاریف زیادی در این خصوص مشاهده می شود که به برخی از آن ها ذیلا اشاره می گردد:

1. تکنولوژی اصولا بازتاب تأثیرات متقابل ابداعات و سایر عوامل مولِّد رشد اقتصادی بر یکدیگر می باشد.

2. تکنولوژی عبارت است از مجموعه ای از فراگردهای فیزیکی روش ها، فنون و ابزار و تجهیزات که به وسیله آن ها محصولی ساخته می شود و یا خدمتی عرضه می گردد.

3. تکنولوژی یعنی دانش مربوط به طراحی، طرز کار، طرز ساخت، طرز تعمیر و نگهداری و استفاده از وسایل و ابزار و ماشین آلات.

4. دانش تکنولوژی در برگیرنده همه انواع شناخت، حتی شناخت مسائل اداری، مالی و تجاری، مهارت در شیوه تولید، کارائی مؤسسات تعلیم و تربیت و تجهیز آن ها، آگاهی نسبت به ابزار آلات و شیوه به کارگیری آن ها می باشد.

5. تکنولوژی تفکر در تکنیک ها و بررسی ابزارها، روش ها و شیوه هایی است که در شاخه های گوناگون صنعت به کار می رود. بدین قرار تکنولوژی شامل شرح، تاریخچه، فلسفه تکنیک ها و ایجاد مفهوم فکری و صورت مشخص برای فعالیت های فنی و انتقال و تکمیل این فعالیت ها است. بنابراین، تکنولوژی شناخت سازمان یافته و صورت مشخص پذیرفته تکنیک ها است.

آن چه در تعریف فوق مهم می باشد تکیه بر درک لغوی به وجودآورندگان تکنولوژی (تفکر در تکنیک ها) از یک سو و از سوی دیگر، تکیه بر ایجاد شرایط فکری بریا فعالیت های فنی و بالاخره تکیه بر سازمان دادن شناخت است. با وجود این که تعریف فوق تقریبا کامل ترین تعریفی است که تاکنون ارائه گردیده، ولی بایستی تعریفی ارائه شود که در روابط مشخص با ایجاد شرایط تولید تکنولوژی در داخل کشور باشد.

اجزاء تکنولوژی

از آن جایی که می توان تکنولوژی را ترکیبی از سخت افزار و نرم افزار لازم برای تولید دانست، لذا قابل تقسیم به چهار جزء جداگانه می باشد:

1. ماشین آلات و ابزار تولید، یعنی وسیله یا وسائلی که تکنولوژی در آن ها جای گرفته است و شامل تمام امکانات فیزییک لازم برای انجام عملیات تولید می شود؛ مانند: ابزار آلات، تجهیزات، ساختمان ها و غیره.

2. مهارت ها و تجربیات تولیدی، یعنی تکنولوژی نهفته در انسان ها که شامل تمام توانایی های لازم برای انجام عملیات تولید می گردد؛ مانند: تخصص، مهارت، چالاکی، نوآوری و ابتکار و غیره.

3. اطلاعات و دانش فنی تولید، یعنی تکنولوژی نهفته در اسناد که شامل تماماطلاعات و ارقام مورد نیاز برای انجام فعالیت های تولیدی می شود؛ مانند: طرح ها، نقشه ها، مشخصات، مشاهدات، روابط، معادلات ریاضی، نمودارها، و نظریه های علمی.

4. سازماندهی و مدیریت تولید، یعنی تکنولوژی نهفته در سازمان، که شامل تمام چارچوب های مورد نیاز برای فعالیت های تولیدی می باشد؛ مانند: سیستماتیک کردن، سازماندهی، شبکه سازی، مدیریت و بازاریابی و غیره.

می توان گفت که در بررسی از اجزاء مختلف تکنولوژی، مهارت و توانایی های انسانی منبع نهایی است. در آینده ای نه چندان دور، اطلاعات و دانش فنی به نوع جدیدی از سرمایه به نام سرمایه اطلاعاتی مبدل خواهد شد؛ در این صورت، کشورها یا سازمان هایی که سطح بالایی از مهارت انسانی را در اختیار دارند و به اطلاعات و دانش فنی دقیق تر دسترسی داشته و آن را کنترل می کنند، قدرت اصلی آینده را در دست خواهند داشت. این «توانایی ها، نقش کلیدی در انجام عملیات صنعتی دارد. این توانایی است که تجهیزات را سودبخش می نماید. با این وجود، میزان آنچه که می توان انجام داد را اطلاعات موجود، سازماندهی و مدیریتی که در آن فعالیت ها انجام می شود، هدایت می کند. مهارت ها به پیدایش اطلاعات بیش تری نیز منتهی گشته و به این طریق به بهبود بهره برداری از ماشین آلات و تجهیزات منجر می گرد. »

تکنولوژی و رشد اقتصادی

الف. عامل مؤثر بر رشد

مهم ترین عاملی که فهرست عناصر مؤثر در رشد اقتصاد را تکمیل خواهد کرد، پیشرفت های تکنولوژیکی می باشد. تکنولوژی، بدون شک یکی از مهم ترین وجوه تمایز دنیای نوین کنونی از اعصار گذشته است. امروز اگر ادعا شود که این مطلب، در زندگی ما انقلابی به پا کرده، سخنی به گزاف نگفته ایم.

ویژگی دیگر تکنولوژی که اهمیتش کم تر از نکته فوق نیست، این است که پیشرفت های تکنولوژیکی سیل دائمی از محصولات جدید را (که حتی تصور دست یابی به آن ها با امکانات گذشته وجود نداشت)، به سوی ما سرازیر کرده است.

به علاوه، پیشرفت های تکنولوژیکی در مفهوم مدرن آن، به علوم عملی و نهایتا به علوم نظری محض، بستگی مستقیم داشته است. بینش های انتزاعی از ماهیت جهان، به آرامی ولی خیلی دیر با انگیزش ساده خواست مردم بر شناخت و درک مسائل ملموس روز، به پاره ای از وسائل مورد استفاده در کار که عملاً ساعات کار را صرفه جویی می نمود، راه یافت و از آن پس، بررسی های علمی جای خود را در جوامع مختلف باز نمودند. رشد علمی به نوبه خود با منابعی که می توان در اختیار تلاش های علمی قرار داد، بستگی مستقیم دارد؛ لذا می توان گفت که آموزش و پرورش هسته مرکزی فعالیت های علمی را تشکیل می دهد.

در کنار آموزش و پرورش، شرط لازم برای رشد سریع تکنولوژی، وجود رهبران کارآزموده تجاری یا کارفرمایانی می باشد که توان معرفی تکنولوژی به جامعه را داشته باشند. اگر این مطلب را با دید فنی تر مورد مطالعه قرار دهیم، در می یابیم که توسعه تکنولوژی نه تنها محتاج اختراعات، بلکه نیازمند ابداعات چیزی که بتواند روش ها و شیوه های جدید را به مرحله عمل درآورد. می باشد.

خلاصه کلام و بر اساس آنچه سازمان برنامه و بودجه معتقد است این که تکنولوژی، هسته مرکزی تمام فعالیت های تبدیلی تبدیل منابع طبیعی به کالاهای تولید شده را تشکیل می دهد. تکنولوژی به طریق های مختلف، رشد اقتصادی را موجب می گردد؛ مثلا، از طریق افزایش بازدهی در تولید و بالابردن میزان محصول به صورت انبوه و با حداقل هزینه ای که لازم است. در این قسمت، لازم به ذکر است که گرچه از تکنولوژی به عنوان مغز کلیه تحرّکات اقتصادی سخن به میان آمد، امّا در بین اجزاء مختلف تکنولوژی (که قبلاً در مورد آن بحث شد)، مهارت و تخصص انسانی، محور اصلی و تعیین کننده می باشد؛ چنانچه گفته می شود که تعدادی از اقتصاددانان به این امر معتقد دند که پیدایش، تحوّل در کیفیت نیروی کار، یکی از اصلی ترین عواملی است که اقتصاد کشورها را در طریق رشد می برد و تأثیر این عامل از تأثیر سرمایه یا کمیّت نیروی کار نیز بیش تر است.

ب. موانع رشد تکنولوژیکی

1. علل ساختاری: در مورد عوامل توسعه نیافتگی فنی در کشورهای در حال رشد، بحث های زیادی انجام شده است. نظریات بسیاری بیان گشته و مقالات فراوانی انتشار یافته که در آن ها علل عدم توسعه کافی تکنولوژیک به تفصیل بحث شده است. چارچوب اصولی که تاکنون شرح داده شد، راه ساده ای برای بررسی موضوع توسعه نیافتگی فنی را ارائه می نماید. مسائل مروبطه را می توان از دیدگاه های گوناگون مورد بررسی قرار داد؛ شرایط فیزیکی تجهیزات از آن جمله است. در بسیاری از کشورها، کاخانجات تولیدی که عمتدا مشغول تولید مواد اولیه صنعتی و کالاهای مصرفی اساسی هستند، قدیمی بوده و از کارایی کافی برخوردار نمی باشند. ابزار و استانداردهای لازم برای کنترل کیفیت فرآورده ها وجود ندارد. و بالاخره نگهداری نامناسب و عدم توجه کافی به مدرنیزه نودن تجهیزات و لابراتوارهای موجود، از دیگر مشکلات می باشد. آنچه گفته شد تنها یک بُعد از ابعاد گوناگون عدم رشد برخی کشورهاست. بُعد دیگر مسأله به مهارت های انسانی مربوط می شود. در کشورهای فوق الذکر معضلات زیادی در این خصوص قابل مشاهده است. از جمله: عدم تناسب پیچیدگی ماشین آلات و توانایی های انسانی، نارسایی و عدم کفایت برنامه های توسعه منابع انسانی، ضعف شناسایی و پاداش پرسنل ماهر و حرفه ای، رابطه ضعیف بین عرضه کنندگان آن (بخش تولیدی). سومین نکته در رابطه با عدم رشد، مشکل کمبود اطلاعات و دانش فنی است. متأسفانه درک کافی از ارزش و نقش اطلاعات، وجود ندارد.

سیستم های اطلاعاتی در این کشورها غالبا نارسا بوده و به همین دلیل گرایش به اختراع مجدد هر پدیده را می توان مشاهده کرد. و بالاخره با توجه کردن به عدم کارایی سازماندهی و مدیریت، مشکل دیگری پدیدار می گردد. در کشورهای در حال رشد، شناخت و عنایت کافی به نیاز برای ایجاد رابطه بین سازمان های علمی و مؤسسات تحقیق و توسعه با بخش تولیدی، وجود ندارد؛ و اصولا این کشورها فاقد یک سیستم پیرشفته کنترل داخلی در مدیریت سازمان ها می باشند. علت این امر را باید در تقسیم کار گسترده و بی ضابطه، بوروکراسی اداری و دیگر عوامل جست جو کرد.

2. مهاجرت متخصصین: قبلاً چهار چزء تکنولوژی و اثر هر کدام، که عبارت بودند از: ماشین آلات، مهارت های انسانی، اطلاعات و دانش فنی و سازماندهی و مدیریت مورد بحث واقع گردید. در بیان اجزاء فوق، توانایی های انسانی مهم ترین عامل است؛ زیرا خود به تنهایی به نوعی بر بازدهی بهتر سایر عوامل تأثیر دارد. حال اگر عامل انسانی به مکان دیگر انتقال یابد و دانش و علم خود را در مکان دیگری عرضه کند، در واقع انتقال معکوس تکنولوژی به وجود آمده است؛ و خلأ این عامل محسوس خواهد بود. حتی نقش سه عامل دیگر را کمرنگ خواهد کرد. بدین ترتیب، نقش تکنولوژی در بهبود فرآیند تولید صنعتی کاهش یافته و ستاره ای کم تری را می توان تولید کرد؛ و در نتیجه بر رشد اقتصادی تأثیر منفی خواهد گذاشت. حال باید هزینه فراوانی صرف آموزش نیروی انسانی موجود کرد تا به سطح قبلی رسید. در واقع عواملی در فضای ملی و جهانی باعث این معضل شده است.

نیروی انسانی که از فضای ملی خارج شده به کجا رفته است؟ طبیعی است که جذب فضای بین المللی شده است؛ و در فرایند تولیدی آن فضاها شرکت خواهد جست و توانایی ها و دانش مهارت ها را در اختیار آن ها خواهد گذاشت و به تولیدات آنان کمک مؤثر خواهد کرد. بنابراین، می توان نتیجه گرفت که ستاده های آن فضا را افزایش خواهد داد و تأثیر مثبت بر رشد اقتصادی کشورهای مقصد خواهد گذاشت. برعکس، در فضای ملی به علت کاهش جریان تولید، کمبود کالا مشهود بوده، به ناچار باید برای رفع نیاز به دیگر کشورها رجوع کرد؛ و واردات کشور بدین سان افزایش یافته و بر تراز پرداخت ها تأثیر سوء خواهد گذاشت. بنابراین، گفته می شود که: «... فرار مغزها که خود از جهتی معلول عدم توسعه اقتصادی و فقدان وسائل تحقیق و مطالعه در یک جامعه است، از جهت دیگر موجب کندی پیشرفت امور اجتماعی در همان جامعه می شود و بدین عرتیب علت و معلول اثر متقابل در یکدیگر کرده و به اصطلاح دایره معیوبی به وجود می آورند که متوقف ساختن آن اشکالات بسیاری در بر دارد».

اثرات منفی انتقال معکوس تکنولوژی

تمرکز نیروی علم و تحقیق در نقاط معینی از جهان، شکاف بین کشورهای توسعه یافته و توسعه نیافته را روز به روز عمیق تر می کند و موجب می شود که جریان توسعه اقتصادی در کشورهای عقب انده همچنان در حال رکود باقی بماند زیرا تردیدی نیست که شرط داشتن اقتصادی سالم و مترقی، داشتن نیروی فکری باروری است که بتواند علوم جدید را در راه بهره برداری درست از منابع کشور به کار برد.

قدرت های غربی به ویژه امریکا، همراه با غارت منابع طبیعی و زیرزمینی کشورهای در حال توسعه، دست به غارت نیروی انسانی متخصص می زنند؛ و در این راه از شیوه های مختلف و روش های ریاکارانه و ترفندهای گوناگون سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، روانی و تبلیغاتی بهره می گیرند که حاصل آن، از یک طرف، ترغیب و تشویق دانشجویان و اندیشمندان به اقامت در آن کشورها و از سوی دیگر، جذب و جلب متخصصین سرآمد جهان سوم است. به عنوان مثال «از سال 1960 تا 1975 بیش از 420000 نفر از متفکرین و شخصیت های علمی کشورهای در حال توسعه از زادگاه اصلی خود بریده و به کشورهای بیگانه پیوسته اند که بیش ترشان در امریکا سکونت دارند»

طی سال های 197.1969 بیش از 36هزار دانشجوی ایرانی در امریکا مشغول تحصیل بوده اند که متأسفانه معلوم نیست چه تعدادی از آن ها به کشور بازگشته اند و یا در حال حاضر بیش از نیمی از چهل هزار دانشجوی مشغول به تحصیل در خارج از کشور در امریکا و کانادا هستند که معلوم نیست چه نسبتی از آن ها به کشور باز می گردند. به گفته یکی از مسؤولین در حال حاضر 240هزار متخصص ایرانی در امریکا مشغول به کارند. که این گویای مسأله مهم مهاجرت نخبگان و اندیشمندان به خارج است.

1. تأثیر بر زینه ها

یکی از عواملی که تأثیر نامطلوب در هزینه های تولیدی داشته و آن ها را افزایش می دهد، همانا تغییرات منفی در کمیت و کیفیت نیروی کار به عنوان یکی از منابع تولید است. فرار مغزها که باعث خروج نیروهای متخصص و متفکر می شود، کشور را دچار کمبود شدید نیروی جوان که در سنین بازدهی می باشد می کند که این خود ساخت سنی جمعیت را بر هم می زند و باعث می شود که هرم سنی جمعیت مخصوصا در کشور ما که رشد جمعیت بالاست در بالا و پایین متورم شود. و وسط هرم که نمایان گر نیروی کار و تولید و تغذیه کننده دو قسمت دیگر است دچار کمبود و ضعف شود.

2. تأثیر بر تولید

«انتقال معکوس تکنولوژی در کشورهای مهاجر فرست از یک سو، از کارآیی واحد تولیدی می کاهد و مصرف کل در جامعه تنزل می کند که در نتیجه تولید ملی کاهش می یابد؛ و از سوی دیگر، در کشورهای مهاجرپذیر به علت دارا بودن شرایط و امکانات تولید و تکنولوژی پیشرفته و با به خدمت گرفتن این افراد ماهر در بخش های مختلف اقتصادی بهره وری تولید را افزایش می دهد. از آن جایی که این افراد مهاجر هستند، تلاش و فعالیت گسترده تری نسبت به افراد بومی جهت تثبیت موقعیت خود ارائه می دهند که منجر به افزایش قدرت تولیدی در آن جامعه می گردد». پس می بینیم که فرار مغزها بر روی تولید داخلی تأثیر منفی دارد و به خصوص چون که برای کشور مقصد اثر مثبت تولیدی دارد، آن ها در جهت جذب این افراد همواره تلاش می کنند که این خود تولید داخلی ما را به صورت مضاعفی تحت فشار قرار می دهد.

نکته دیگر این که انتقال معکوس تکنولوژی هر چه افراد متخصص تری را در برگیرد از کیفیت و کارایی واحد تولیدی در کشور مهاجر فرست بیش تر می کاهد و مصرف کل را در جامعه بیش تر خوهد کاست؛ و تولید ملی کاهش بیش تری خواهد یافت. مهاجرت افراد فوق الذکر در برخی از موارد موجب تعطیلی یا تأخیر در بعضی از طرح ها می گردد. بازدهی ناقص هزینه های آموزشی در کشور از دیگر اثرات این پدیده شوم است.

ادامه دارد.

• پى نوشت ها

1. ریچاد دتی، گیل، توسعه اقتصادی، ترجمه، محمول نبی زاده، (تهران: نشر گستره، 1366)، ص 74.

2. وزارت ارشاد اسلامی، تکنولوژی فردا و فردای تکنولوژی، (تهران: 1365)، ص 25.

3. رحیم زاده اسکوئی، کندوکاوی مقدماتی در زمینه تکنولوژی، (تهران: وزارت امور اقتصادی و دارایی)، ص4، وزارت امور اقتصادی و دارایی: برنامه ریزی تکنولوژی در کشورهای در حال توسعه، 1360، ص 1.

4. همان منبع، ص8، فرهنگ، منوچهر، انتقا تکنولوژی و توسعه اقتصادی، شماره 4، 1362، ص 6.

5. سازمان برنامه و بودجه، اطلس تکنولوژی، انتشارات بی تا، ص 270.

6 و 7. ر. ک. به: سازمان برنامه و بودجه، اطلس تکنولوژی، ص 14و 7.

8. چارلز برگر، توسعه اقتصادی، ترجمه، رضا صدوقی، دانشگاه امام صادق علیه السلام، ص 186و ص7.

9. حسن شهیدزاده، اطلاعات سیاسی اقتصادی، (تهران: انتشارات مؤسسه اطلاعات، خرداد 1370)، ص 40.

10. مجله اقتصادی، (تهران: وزارت اور اقتصادی و دارایی)، 65/1/1513، ص 22.

11. ر. ک. به: همان، ص 13و ص 15.

12. ر. ک. به: رونامه کیهان، 23/2/1368.

13. میترانافی، پدیده فرار مغزها، (تهران: بانک مرکزی ایران، بی تا)، ص 28.