معرفت سال بیستم ـ شماره 171 ـ اسفند 1390، 11ـ24

اصول مدیریت شهرى و شهرسازى رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در مدینه‏النبى

حسن ستارى ساربانقلى*

چکیده

حضرت رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله، اسوه حسنه تمدن اسلامى براى تمامى قرون و اعصار است. هدف این پژوهش بیان مؤلفه‏هاى بنیادین تفکر عملى و نظرى پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در زمینه اصول شهرسازى و مدیریت شهرى مدینه‏النبى است که به روش توصیفى تحلیلى بر مبناى مطالعات کتابخانه‏اى و بررسى سنت، سیره و گفتار پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله تدوین شده است. یافته‏هاى پژوهش، بیانگر اصول مترقى و پیشرفته‏اى است که توسط رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله با توجه همزمان به مباحث مادى و معنوى، در باب شهرسازى و مدیریت شهرى مدینه‏النبى به کار گرفته شده است. به کارگیرى محورهاى نوزده‏گانه به دست آمده که فرازمانى هستند، علاوه بر اینکه راه‏گشاى نگرش به شهرسازى در تمدن اسلامى است، موجب بررسى چشم‏اندازهاى شهرسازى دوران معاصر با سیره نبوى خواهد گردید. مفاهیم شهرسازى و مدیریت شهرى مورد استفاده رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در شهر مدینه، مى‏تواند در شهرهاى اسلامى معاصر نیز با بازخوانى دوباره مورد استفاده قرار گیرد.

کلیدواژه‏ها: مدینه‏النبى، رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله، مدیریت شهرى، شهرسازى، شهرسازى اسلامى

مقدمه

شهر پایگاه اصلى تمدن انسانى و تبلور ذهنى و تکنولوژیک بشر است.4 اندیشه‏هاى شهرسازى، قدمتى به طول تاریخ بشرى دارد. شهرها بیانگر و جلوه‏گاه باورها و شیوه زیست مردم و نتیجه نگرش آنها به هستى است.5 شهر مناسب با ایده‏آل‏هاى روحى و روانى بشر، مى‏تواند موجب شادکامى و کامیابى و حل بحران‏هاى مادى و معنوى انسان ساکن شهرها گردد. آگاهى از بحران هویتى موجود در شهرها و کلان‏شهرها، بخصوص بحران‏هایى که در شهرهاى اسلامى به دلیل تقلید محض اندیشه‏هاى غربى نامتناسب با فرهنگ اسلامى پدیدار گشته است، موجب رویکرد دوباره به متون اصیل اسلامى و بازخوانى و احیاى جایگاه اجتماعى انسان‏ها از نظر اسلام گشته است. اسلام در نظر بسیارى از محققان، آئینى مدنى است که مشارکت جمعى را در عبادت فردى مورد توجه قرار مى‏دهد. گرچه تقوا تنها منبع سنجش است، اما این مطلب به طور گسترده پذیرفته شده است که بیشتر تعلیمات اسلام، به بهترین شکل در محیطى شهرى نمود پیدا مى‏کنند.6 در شهرهاى اسلامى صدر اسلام، مفاهیمى به کار رفته است که براى شهرهاى اسلامى معاصر نیز قابل استفادهمى‏باشد. بررسى معانى و مفاهیم شهرسازى در بطن اندیشه اسلامى و کنکاش در سیره رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله، براى رسیدن به اندیشه‏هاى پویا، قابل استفاده در شهرهاى اسلامى معاصر امرى ضرورى است. شهرسازى حضرت رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله، مبتنى بر شناخت حقیقت و مراتب مختلف وجودى مادى و معنوى انسان و حرکت از ظلمات به سمت نور بوده است.7 در تمدن اسلامى نیز على‏رغم بحث‏هاى مختلف، هنوز مفهوم شهرسازى و شهر اسلامى، نیاز به بحث و بررسى دقیق‏ترى دارد. ضرورت پرداختن به موضوع، به لحاظ تاریخى و تمدن اسلامى قابل درک است. بازگشت به

خویشتن و بهره‏گیرى و احیاى ارزش‏هاى تمدن اسلامى، توجه به معیارهایى که شهرهاى ما را بتواند به مفاهیم انسانى و آسمانى اسلامى نزدیک‏تر سازند، داراى اهمیت است. از لحاظ ضرورت دانشگاهى نیز در حال حاضر در دانشگاه‏ها در رشته شهرسازى، رشته‏اى تحت عنوان «شهرسازى اسلامى» تعریف شده است که هنوز در ابتداى راه قرار دارد. مطالعاتى از این دست مى‏تواند به درک و فهم این رشته‏ها بهتر و بیشتر کمک نماید. نگرش و بررسى‏هاى بنیادین در سیره و سنت رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در مدینه‏النبى، مى‏تواند کمک شایانى به شناخت عمیق و اصیل مفاهیم شهرسازى اسلامى نماید.

على‏رغم نگرش‏هاى مهم رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در احکام مربوط به زندگى اجتماعى و مدنى، متأسفانه این مبحث کمتر مورد توجه عمیق محققان قرار گرفته است. برخى محققان به طرح ایده‏هاى شهرسازى در آموزه‏هاى حضرت رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آلهبه اجمال پرداخته‏اند که از آن جمله‏اند:

عمر سپاهیک8 در سال 2003م، در تحقیقى تحت عنوان «برخى دروس مانا و جهانى حضرت رسول اکرم در موردبرنامه‏ریزى و توسعه شهرى»9 به طرح برخى دیدگاه‏هاى مدیریتى و برنامه‏ریزى حضرت رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در بابشهرسازى پرداخته است.

پائولو کونئو،10 در کتابى تحت عنوان تاریخ شهرسازى جهان اسلام، که توسط وزارت مسکن و شهرسازى کهتوسط سعید تیزقلم زنوزى، در بهار 1384 به فارسى برگردانده شده، به طور مختصر در این باب سخن گفته است.

هشام مرتضى، در فصل سوم کتاب اصول سنتى ساخت و ساز در اسلام، که توسط معاونت شهرسازى و معمارى وزارت مسکن و شهرسال در بهار 1387 توسط ابولفضل مشکینى و کیومرث حبیبى به فارسى برگردانده شده است، در مورد برخى موارد ساختار فیزیکى محیط در صدر اسلام مطالبى نوشته است.

محمد عبدالستار عثمان در کتاب مدینه اسلامى در بخشى تحت عنوان «پیدایش شهر اسلامى»، خلاصه‏اى از مفاهیم و ایده‏هاى شهرسازى حضرت رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله را طرح کرده است.

بسیم سلیم حکیم، در کتاب شهرهاى عربى ـ اسلامى اصول شهرسازى و ساختمانى، که در سال 1381 توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، توسط محمدحسین ملک‏احمدى و عارف اقوامى مقدم به فارسى ترجمه شده است، به بیان اندیشه‏هاى احکام فقهى اسلامى ـ تأثیرگذار در ساختار شهرهاى اسلامى و نیز بررسى عناصر شهرى ـ در شهرهاى اسلامى، همراه با تفسیرى از فرایند ساخت و ساز فرم شهرى مى‏پردازد.

مبانى نظرى

مفهوم «شهرسازى» در تعاریف کل‏نگر از مفهوم صرف اداره شهر فراتر مى‏رود و با ساختارهاى اجتماعى، سیاسى و اقتصادى پیوند دارد و نقش برجسته‏اى در توسعه شهر پیدا مى‏کند. در این نگرش، شهرسازى مسئولیتى استراتژیک تلقّى مى‏شود که ضرورتا با نتایج و پیامدهاى عملیاتى نیز همراه است. از این‏رو، تعامل آن با حوزه‏هاى قدرت، سیاست، اجتماع و اقتصاد شهرى اجتناب‏ناپذیر است. شهرسازى عبارت است از: سازماندهى عوامل و منابع براى پاسخ‏گویى به نیازهاى ساکنان شهر. هدف کلان آن، ایجاد محیطى قابل زندگى همراه با عدالت اجتماعى، کارآیى اقتصادى و پایدارى زیست محیطى است.11 پس شهرسازى، مفهومى فراتر از مفاهیم مادى صرف است و بر کلیه علل و عوامل مادى و معنوى، فعالیت‏هاى شهرى در راستاى رسیدن به ایده‏آل‏هاى زندگى مادى و معنوى ساکنان شهر دلالت دارد.

مفاهیم شهرسازى رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در مدینه‏النبى

سیره رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در مدیریت شهر مدینه، ناظر بر ارتقاى معیارهاى مادى و معنوى و اعتلاى سطح بینش شهروندان بوده است.

تعیین نقیبان و نمایندگان سرپرست براى مدینه

رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در مقدمه‏چینى براى هجرت در پیمان عقبه دوم، دوازده نماینده از مردم شهر براى ساماندهى و سرپرستى قوم از سوى خودمردم تعیین فرمودند. پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آلهفرمود: دوازده نقیب برگزینید که به کار قوم خویش بپردازند. دوازده نقیب برگزیده شد... ابن اسحاق گوید: آن‏گاه پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله به نقیبان گفت: بر کار قوم خویش هستید و... سرپرست آنهایید.12 در موارد دیگر نیز پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در غیاب خود در مدینه، جانشینى براى اداره امور شهر برمى‏گزید تا در غیاب او امور شهر را ضبط و ربط کند.13

تغییر و تحول ساخت قبیله‏اى به ساخت شهرى

با ظهور پیامبر رهبرى الهى، جایگزین شیخوخیت قبیله‏اى و توحید، جایگزین شرک و مسئولیت‏پذیرى، جایگزین مسئولیت‏گریزى و مدیریت الهى، جایگزین مدیریت شرک‏آلود گردید. تغییر نام «یثرب» به «مدینه»، سرآغاز عینى تغییر از ساخت قبیله‏اى به ساخت شهرى و مفهوم شهروندى است. از آن پس، به جاى شنیدن نام قبایل، با نام‏هایى از قبیل اهل مدینه، اهل قبا، اهل طائف مواجه مى‏شویم. چنین نام‏هایى... بیانگر تحولات فرهنگى و روى آوردن به شهرنشینى است.14 در شهر مدینه، براى نخستین بار در تاریخ و تمدن اسلامى، مفهوم شهروندى و مفاهیم شهرى ایجاد گردید.

مشاوره در نظام شهرسازى رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله

آیاتى نظیر «وَشَاوِرْهُمْ فِی الأَمْرِ» (آل‏عمران: 159) و «وَأَمْرُهُمْ شُورَى بَیْنَهُمْ» (شورى: 38) زمینه‏ساز مشارکت همگانى در مدیریت مدینه‏النبى رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله مى‏باشند که متضمن همکارى و هماهنگى تنگاتنگ مسئولان با آحاد و توده‏هاى مردم مدینه بوده است. «فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِى الْأَمْرِ» این جمله براى این است که سیره رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله را امضا کرده است؛ زیرا آن جناب قبلاً هم همین‏طور رفتار مى‏کرده و جفاى مردم را با نرم‏خویى و عفو و مغفرت مقابله مى‏کرده و در امور با آنان مشورت مى‏کرده است. به شهادت اینکه اندکى پیش از وقوع جنگ با آنان مشورت کرد، و این امضا اشاره‏اى است به اینکه رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله بدانچه مأمور شده، عمل مى‏کند. خداى سبحان نیز از عمل ایشان راضى است.»15 «پیامبر در اداره مدینه، به شهروندان اعتماد به نفس و شخصیت مى‏داد. در شورایى که براى تدوین راهبرد جنگى در غزوه احد تشکیل داد، نظر پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آلهدفاع شهرى بود، اما مسلمانان جوان و با روحیه، نظر به جنگ در خارج شهر دادند و پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله به عقل جمعى احترام گذاشت.»16 در گفتار حضرت نیز لزوم توجه به مشورت مکررا دیده مى‏شود. احادیثى نظیر «مشورت، حصارى (در مقابل) پشیمانى و ایمنى (در مقابل) سرزنش (دیگران) است»؛17 «اساس عقل پس از ایمان به خدا، دوستى با مردم است. هیچ مردى نیست که از مشورت بى‏نیاز باشد»؛18 «هیچ کسى بعد از مشورت هلاک نمى‏شود»؛19 همگى بیانگر لزوم توجه به نظام مشورتى در گفتار پیامبر بوده است. با بررسى سیره و سنت حضرت، نیز نه تنها در مدیریت جنگ‏ها، بلکه در مدیریت کلیه شئونات شهرى از سیستم مشورتى با صحابه و توده‏هاى مردم سود مى‏بردند. نظام مدیریتى پیامبر، مبتنى بر بیعت و مشارکت همگانى و تأییدات الهى شکل گرفته که این مصادیق، از عموم آیات برداشت گردیده است. شهرسازى نیز مبتنى بر مشارکت همگانى توده‏هاى همگانى و اداره امور شهر، با مشارکت مؤمنان و خردمندان و اهل حل و عقل و نخبگان جامعه اسلامى صورت مى‏گیرد. خداوند متعال نیز مشورت را مورد تأکید و تشویق قرار داده و آن را در کنار دعا، نماز و انفاق مطرح نموده است.20 در مواردى نیز خداوند به پیامبر دستور داده است با مسلمانان مشورت کند. رأى و نظر آنان را بخواهد.21

همبستگى نهادها و قومیت‏ها و طوایف مختلف شهرى در شهر رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله

آغاز ورود پیامبر به مدینه، مصادف با اختلاف قومیت‏هاى مختلف نژادى و قبیله‏اى در شهر مدینه است. اختلافات عمیق دو قبیله اوس و خزرج نیز که توسط یهودیان مدینه بر آتش این اختلافات دامن زده مى‏شود. تدوین نخستین پیمان نامه عمومى در اسلام در شهر مدینه، توسط رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در همان نخستین ماه‏هاى ورودشان به مدینه، که عهدنامه‏اى میان مهاجرین، انصار و یهود است، تجلى همبستگى نهادهاى مختلف مردمى در شهرمدینه است. مواد عمده این پیمان، به نقل ابن‏اسحاق عبارتند از: زندگانى مسلمانان و یهود مانند یک ملت در مدینه، آزادى مسلمانان و یهود در مراسم دینى و عبادى خود، دفاع از همدیگر در صورت حمله دشمن، دفاع مشترک از شهر مدینه، قرارداد صلح با دشمن با مشورت مشترک، حرام شدن خونریزى در مدینه، قبول حکمیت رسول اکرم به عنوان آخرین داور در حین نزاع و اختلاف.22 تمامى این موارد، نمود تفکر همبستگى در پایه‏گذارى تمدن اسلامى در مدینه‏النبى عهد پیامبر است.

پیدایش همبستگى اجتماعى

در نخستین سال ورود حضرت رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله به مدینه، یکى از مهم‏ترین ابتکارات شهرسازى و پیوند لایه‏هاى مختلف اجتماعى و طبقات مختلف در شهر مدینه، افزون بر پیوندهاى وحدت‏بخش دینى پیوند عقد اخوت و برادرى بین کلیه مسلمانان، اعم از زن و مرد مى‏باشد. رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در مجلسى عمومى فرمودند: «تاخوا فى اللّه اخوین اخوین.»23 این پیمان برادرى همگانى بر مبناى نفى انگیزه‏هاى قومى و قبیله‏اى و بر مبناى محوریت حق و همکارى اجتماعى شهرى شکل گرفت که به فرموده خداوند متعال «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَینَ أَخَوَیکُمْ.» (حجرات: 10)

تشویق شهرنشینى در قبال بیابانگردى

کوچ‏نشینى بدوى، بستر اجتماعى جاهلیت بود. عرب بدوى زندگى شهرنشینى را تحقیر مى‏کرد.24 در اندیشه رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله، ساختار سنتى قبیله‏اى و تعصبات قومى، مانعى براى اتحاد و وحدت و تشکیل جامعه نوپاى تمدن اسلامى بوده است. حضرت براى تقویت ساختار شهرى مدینه، تلاش‏هاى مستقیم و غیرمستقیم بسیارى انجام دادند. از جمله آنها مى‏توان واجب نمودن هجرت به شهر مدینه و خارج کردن افراد از بیابان به شهرنشینى و مدینه‏نشینى (از کوچ‏نشینى به یکجانشینى) و تحریم شرعى رجوع مجدد به بادیه نام برد.25 هجرت، سبب تحول نظام قبیله‏اى و قومى و حرکت در راستاى تشکیل امت واحد اسلامى، در محیط شهرى مدینه و آغاز اصلاحات رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آلهدر جامعه، سبب شکل‏گیرى تمدن اسلامى گردید. مسئله هجرت در قرآن بیان شده است.26 در هر صورت، این نکته کاملاً در تفکر اندیشه رسول اکرم متجلى است که اسلام در محیطى اساسا شهرى ظهور یافت و در آبادى‏هاى مدینه شکوفا شد. بیشتر اسلام‏پژوهان با قضاوت گرون بام،27 موافق‏اند که دین محمد صلى‏الله‏علیه‏و‏آلهکاملاً با زندگى شهرى تناسب دارد.28

توجه به نقش اجتماعى زنان

در تفکر و سنت رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله، موقعیت و نقش اجتماعى زنان احیا شد. حضور آنان در عرصه‏هاى گوناگون اجتماعى فراگیر شد.29 نیاز به حضور زنان در عرصه‏هاى مختلف حیات جمعى، سبب تدوین و تقویت نهاد خانواده و نهاد حجاب در مناسبات شهرى جامعه اسلامى در مدینه‏النبى گردید. در شرایطى که حضور زنان خدمتکار و کنیزان در اجتماع مردانه جاهلى، حضورى بدلى و حاشیه‏اى و حضور زنان بالا نیز حضورى بدل از حضور مردان اشراف بود، زنان در موقعیت‏هاى اجتماعى بودند تا برترى مردان خود را نشان دهند و احترام دیگران را براى او برانگیزند.30 پیامبر با اهمیت به نقش اجتماعى زنان، به هنگام بیعت، با زنان نیز بیعت نمود. پیامبر در عصرى که مردم فرزند دختر داشتن را ننگ و عار مى‏دانستند و از شنیدن خبر صاحب دختر شدن چهره درهم مى‏کشیدند، از دخترش به بهترین وجه یاد مى‏کند. او را احترام مى‏کند، لقب ام‏ابیها به او مى‏دهند و در قرآن هم سوره «کوثر» در ثناى او مى‏آید که او را خیر کثیر معرفى مى‏کند.31 در چنین شرایطى که در تاریخ و تمدن اسلامى، حضرت رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آلهامکان حضور و ظهور زنان در عرصه‏هاى مختلف زندگى شهرى، مهاجرت، آموزش، بحث و فحص، شرکت در جنگ‏ها، شرکت در مناسبات اجتماعى، شرکت در مساجد، شرکت در پیمان‏ها و قراردادهاى شهرى اجتماعى، پرستارى، حفر خندق، مشارکت و تصمیم‏گیرى در امور و عرصه‏هاى گوناگون شهرى را با حفظ کرامت انسانى و ارزش وجودى زنان فراهم مى‏آورد. چگونگى حضور زنان نیز در عرصه‏هاى مختلف زندگى شهرى مدینه‏النبى، پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله تابع کنش متقابل اجتماعى با تأکید بر اصل حجاب،32 نهاد خرد خانواده به عنوان نهاد تشکیل‏دهنده پیکره نهاد کلان شهرى، و حرمت نظام حقوقى و شهرى زنان در عرصه‏هاى مختلف شهرى بوده است.

توجه به عرصه‏هاى اقتصادى

تدارک منابع درآمدى براى تضمین موفقیت سیاست‏هاى شهرى و بهینه‏سازى حیات اقتصادى شهرى، یک ضرورت است. فقدان عدالت اقتصادى نیز مى‏تواند ضمن وارد کردن آسیب‏هاى جدى به باورهاى شهرى نوپاى پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله، زمینه‏ساز تشدید دنیاطلبى و فساد گردد. در چنین شرایطى، حکم پرداخت زکات اعلام و به مرحله اجرا گذاشته شد.33 از سوى دیگر با دستور زکات از سوى خداوند متعال، که بر مسلمانان واجب گشته است (توبه: 60) از مصارف هشت‏گانه ذکرشده فوق، یکى «وَفِى سَبِیلِ اللّهِ» ذکر شده است که به نوشته مفسّران «سبیل اللّه» یعنى کارى که مانند ساختن مسجد منفعت عمومى دینى دارد. یا مثل ساختن پل و اصلاح راه، که نفع آن به عموم مسلمانان مى‏رسد و آنچه براى اسلام نفع داشته باشد به هر نحو که باشد.»34 از عرصه‏هاى گوناگون اقتصادى، نظیر زکات تحت مدیریت شهرى پیامبر براى بهبود کیفیت و کمیت فضاهاى شهرى مدینه‏النبى میسر بهره‏بردارى مى‏شد. زکات بخشى از پشتوانه اقتصادى ساخت و ساز در شهر مدینه را فراهم مى‏کرد. علاوه بر این، پیامبر توجه خاصى به فضاى بازار در شهر مدینه داشته‏اند. روایات بسیارى بر دخالت پیامبر در تعیین محل بازار در مدینه دلالت دارد.35 در روایتى دیگر، پیامبر بر بازار مدینه در مراحلى شخصا هم در تعیین مکان و هم مراحل مختلف نظارت داشته‏اند.36 در روایتى از پیامبر نقل شده است: «کسى که به بازار ما مسلمانان چیزى وارد کند، مانند کسى است که در راه خدا جهاد مى‏کند.»37 پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله، ضمن هشدار پرهیز از رباخوارى، کم‏فروشى، گران‏فروشى (انعام: 152) و احتکار در فضاهاى اقتصادى، به تأسیس بازار مستقل براى مسلمانان شهر مدینه اقدام نموده‏اند. این سلسله عوامل، بیانگر توجه و اهمیت فضاى اقتصادى در تاریخ و تمدن اسلامى مدینه‏النبى در شهرسازى پیامبر با نظارتى کافى و مداوم است.

جوان‏گرایى در مدیریت شهرى

از ویژگى‏هاى سنت و سیره پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله توجه و احیاى حقوق فردى و اجتماعى جوانان بود. از آنجایى که اهلیت دانایى و توانایى، درک و درد دینى، تعهد و تخصص، درایت و مدیریت براى آن حضرت اصالت داشت، هم به نسل جوان در حوزه‏هاى فرهنگى میدان مى‏داد و هم آنان را در عرصه‏هاى مدیریت به کار مى‏گرفت.38 در واقع، شایسته‏سالارى و جوان‏گرایى ملاک پیامبر بود، نه مسن‏گرایى. پیامبر بارها از جوانان براى حیطه‏هاى گوناگون شهرسازى استفاده نمود. به عنوان مثال، مصعب‏بن عمیر را به درخواست اسعدبن زراره، به عنوان سفیر و نماینده خویش به مدینه اعزام نمود.39 در سال هشتم هجرت، پس از فتح مکه عتاب‏بن اسید جوان را فرماندار مکه و نماینده خویش و معاذبن جبل جوان را به عنوان نماینده فقهى دینى برگزید.40 اسامه‏بن زید را به عنوان فرمانده سپاه انتخاب نمود. اسامه در آن روز حدود بیست سال بیشتر نداشت، بلکه برخى سن او را هجده سال نوشته‏اند.41 از این‏رو، از مؤلفه‏هاى تمدن‏سازى پیامبر، واگذارى امور به جوانان شایسته مسلمان و شایسته‏سالارى در حوزه جوان‏گرایى بود.

ثبت آمار و توجه به واقعیات موجود

پیامبر براى دقت و صحت بیشتر مسائل، به ثبت و ضبط آمار اهتمام فراوان داشتند. روایت شده است که پیامبر به حذیفه‏بن یمان فرمان داد که آمار مسلمانان را ثبت کند.42 آنچه مهم است این است که پیامبر در اداره دولت شهر مدینه و مدیریت شهرى آن، از آمار و واقعیات عینى جامعه شهرى بهره مى‏گرفت و خود به بیان راه‏حل‏هاى متناسب با واقعیات موجود، در عین داشتن توجه به افق آینده شهرى اقدام مى‏نمود.

ایجاد روحیه تعاون و همکارى

رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در پى احیاى روحیه تعاون و همکارى در جامعه نوبنیاد مدینه بودند. توصیه خداوند در قرآن «وَتَعَاوَنُواْ عَلَى الْبرِّ وَالتَّقْوَى وَلاَ تَعَاوَنُواْ عَلَى الإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ» (مائده: 2)، به عنوان یک اصل کلى در تمام شئونات مدیریت شهرى و شهرسازى پیامبر نیز مورد استفاده و استناد قرار گرفته است. بر طبق این اصل، تمام مسلمانان موظف به تعاون و همکارى در کارهاى نیک و ممنوعیت از همکارى و تعاون در ظلم و فساد و گناه مى‏باشند. از اولین اقدامات نبى اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله، اقدام به ساخت مسجد بود که با همکارى و تعاون تمام اقشار شهر مدینه و مرکزیت اجتماعى و آموزشى و شهرى مدینه گردید. مسلمانان دست به کار ساختن مسجد شدند. خود پیامبر نیز مانند یک کارگر عادى کار مى‏کردند... مسلمانان دیگر نیز اعم از مهاجرین و انصار مشتاقانه کار مى‏کردند.43 در امور مربوط به شهر مدینه، رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله، همواره سعى در مشارکت توده‏هاى مردم و ایجاد روحیه تعاون و همکارى در سطوح مختلف داشتند. در مورد مشورت‏هاى رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در قضایاى مختلف شهر مدینه و جنگ‏ها و غزوات نیز در همه این مشورت‏ها، نبى اکرم در پى ایجاد روحیه همبستگى و تعاون و همکارى بودند.44

سنت وقف

سابقه وقف به روزگار پیامبراسلام مى‏رسد.45 رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در شهر مدینه، بنیانگذار سنت حسنه‏اى شدند که بعدها در سراسر جهان اسلام و در تاریخ و تمدن اسلامى در شهرسازى تأثیرات عمیقى بر جاى نهاد. نظام وقف، نه تنها موجب ساخت و ایجاد بسیارى از فضاها و عناصر باارزش شهرها بوده است، بلکه ارتباط و پیوند معنوى و نزدیک موقوفات با امور دینى و مذهبى، سبب ماندگارى و پایدارى فضاهاى شهرى موقوفه در طى زمان شده است.46 به عبارت دیگر، سنت وقف، سبب نزدیکى مصادیق شهرسازى و مفاهیم مذهبى در شهرهاى عهد اسلامى در تاریخ و تمدن اسلامى گشته است. درآمدزا بودن موقوفه نیز سبب ترمیم و محافظت و مرمت از ابنیه شهرى در گذر زمان گردیده است. غیرقابل فروش بودن و ابدى بودن موقوفه، که دلایل شرعى نیز مؤید این قضیه بوده است، خود سبب تداوم و حفظ فضاهاى شهرى در تاریخ و تمدن اسلامى اسلامى تا دوران معاصر گشته است.

مسجد پیامبر، فضاى چند کاربردى و مرکز اداره دولت شهر پیامبر

تأسیس بناى مسجد از نخستین اقدامات پیامبر، در نخستین ماه‏هاى هجرت در شهر مدینه است. خود رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله به بناى آن اقدام کرد. اصحاب نیز به ایشان کمک مى‏کردند.47 پیامبر با ساخت فضاى عبادى مسجدالنبى، که با کمک همه اهالى شهر مدینه و زیرنظر مستقیم پیامبر و با همکارى وى ساخته شد، این مکان را مکان نماز و حکومت و اعمال شهرسازى در مدینه قرار داد. ایشان علاوه بر برگزارى نمازهاى پنج‏گانه در مسجد، از همانجا به اداره امور مى‏پرداختند. از همانجا به ارسال نیروهاى نظامى و پذیرش نمایندگان قبائل اقدام مى‏نمودند. قضاوت مى‏کرد و خصومت‏ها و منازعات بین مردم را حل و فصل مى‏نمود. به علاوه، مسجد پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آلهبه تدریج به مرکز علمى و فرهنگى تبدیل شد دارالشوراى مسلمانان در امور عمومى و جنگ و صلح گردید. در عین حال، مرکزى اجتماعى براى رسیدگى به نیازمندى‏هاى نیازمندان بود. از این جهت، مسجد نهاد عمومى در جامعه اسلامى و رکن اساسى از ارکان دولت پیامبر بود؛ مؤسسه‏اى بزرگ، که شامل فعالیت‏هاى دینى سیاسى، اجتماعى، اقتصادى و آموزشى گسترده گردید.48 پیامبر مسجد النبى را جایگاه عبادت، تعلیم و تربیت، قضاوت، بسیج نظامى و مرکز فرماندهى، مرکز حکومت اسلامى قرار داد.49 در پى آن، بافت شهرى جدیدى در شهر مدینه پیرامون مسجدالنبى شکل گرفت؛ کوى‏هاى پراکنده مدینه، که در شمال کوه سلع قرار داشتند، با یکدیگر یک پارچه شدند.50 در شهر اسلامى، مسجد اصلى قلب و مرکز شهر را به خود اختصاص مى‏داد و معمولاً به وسیله بازار احاطه مى‏شد.51 مسجد پیامبر، مرکز شهرسازى و عملکردى چندبعدى و چندگانه در فضاىشهرى مدینه در تاریخ و تمدن اسلامى عهد مدینه‏النبى بوده است.

بهداشت و فضاهاى بهداشتى

خداوند پاکیزگان را دوست دارد (بقره: 222؛ توبه: 108). پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله فرمودند: خداوند اسلام را بر نظافت بنا نهاده است.52 همچنین فرمودند: به هر چه که قدرت دارید، با تمام توان بکوشید، پاکیزه باشید؛ زیرا خداوند اسلام را در پاکیزگى بنا نهاده است و به جز پاکیزگان، کسى به بهشت نمى‏رود.53 بهداشت و فضاهاى بهداشتى در شهر پیامبر، شامل بهداشت آب، دفع مواد زاید، بهداشت اماکن عمومى، بهداشت مسکن، بهداشت مواد غذایى، بهداشت صوتى و حفظ محیط زیست مى‏شد. پیامبر خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله فرمودند: «بهترین نوشیدنى‏هاى بهشت آب است.»54 آب سالم از نیازهاى اساسى یک شهر سالم است؛ زیرا ورود فاضلاب و فضولات انسانى، سبب نجاست آب مى‏گردد. دفع فاضلاب و عدم ورود فضولات به آب نیز از مباحث شهرسازى شهر سالم مى‏باشد. نگهدارى زباله و رها شدن زباله در فضاهاى شهرى، زمینه‏ساز فعالیت میکروارگانیسم‏ها و تجزیه مواد آلى و تولید بوى نامطبوع مى‏شود که در سیره پیامبر از آن نهى شده است. علاوه بر اینکه، حمام در شهر اسلامى از واجبات و ضروریات شهر اسلامى است. در مورد بهداشت سایر اماکن عمومى و فضاهاى شهرى نیز پیامبر مى‏فرمایند: «هر کس چیز آزاردهنده‏اى را از راه مسلمانان بردارد، خداوند پاداش قرائت چهارصد آیه را که براى هر آیه ده حسنه است، در نامه اعمال او مى‏نویسد.»55 همچنین در مورد مبارزه با آفات و موجودات آزاردهنده، مثل موش، قبل از اینکه به شما آسیب برساند، آن را دفع کنید.56 این امر، بیانگر لزوم توجه به پیشگیرى، ایمنى و سلامت در شهر پیامبر و در تاریخ و تمدن اسلامى مى‏باشد. توجه به بهداشت مسکن و اهمیت آرامش در فضاهاى مسکونى شهر اسلامى، با توجه به فرموده خداوند: «خدا براى شما خانه‏هایتان را مایه آرامش قرار داد.» (نحل: 80)، نیز در شهر پیامبر مورد توجه قرار گرفته است. پیامبر مى‏فرمایند: «خانه شیطان در خانه‏هاى شما جایى است که عنکبوت تار تنیده است و شست‏وشوى ظروف و نظافت خانه مایه غناست.»57 با اینکه گفتنى‏ها در مورد توصیه‏هاى عملى و سیره پیامبر در مورد بهداشت بسیار است،58 اما آنچه لازم به یادآورى است، لزوم رعایت بهداشت و دستورات پیامبر در مورد بهداشت زیست‏گاه‏هاى بشرى به صورت‏هاى گوناگون است که بیانگر توجه به رعایت پاکى و نظافت و بهداشت فضاهاى خردوکلان‏شهرى‏درتمدن اسلامى است.

گذر از جامعه جاهلى به جامعه اسلامى

اینکه پیامبر با چه شیوه‏هایى در قالب مفاهیم شهرى موفق گردیدند که جامعه جاهلى عصر خود را به طور موفقیت‏آمیزى به جامعه اسلامى با مفهوم شهر و شهروندى هدایت نمایند، خود نیازمند درک و استنباط شیوه آن حضرت در این تغییر و تحول مى‏باشد. ساختار وحى به شخص پیامبر و اعلام ابلاغ و دعوت و انذار از سوى خداوند، «قُمْ فَأَنذِرْ» (مدثر: 2)، ایجاد تغییر در محتواى فکر و بینش مردم را از سوى پیامبر الزامى نموده است. شهرسازى پیامبر در ابعاد تغییر رفتار و تغییر افکار شهروندان مدینه، در راستاى گذر به جامعه اسلامى و شهروند اسلامى‏شدن و پدید آمدن جامعه‏اى مبتنى بر تمدن اسلامى قابل بررسى است. در باب حکمت نظرى و حکمت عملى، پیامبر رهنمودهاى گرانسنگى دارند که به اجمال بیان مى‏شود. مفاهیمى چون برپاداشتن نظام توحیدى و آشنایى با معاد و نیز نظام عبادى نماز، روزه، زکات و حیطه مباحث اخلاقى سبقت‏جویى در خیر، میانه‏روى، وفاى به عهد، کظم غیظ، صابر و صادق بودن، و تواضع و عدم تجسس در زندگى عمومى افراد، پرهیز از غیبت و تهمت، عفو، گذشت و خیرخواهى، خوش‏رفتارى، دفاع از مظلوم و مقاومت در برابر ظالم، احترام به پدر و مادر، رعایت عدل و انصاف، کمک به مستمندان و یتیمان، احترام به زن، ارزش کار و طلب روزى حلال، رعایت بهداشت، احترام به مالکیت افراد و... را نام برد. اینها همگى زمینه‏ساز تغییرات عرصه‏هاى فرهنگى، مذهبى، اقتصادى، اخلاقى و سیاسى شهروندان گردیدند. از سوى دیگر، ارائه الگوى عملى پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در تاریخ و تمدن اسلامى نیز در تنظیم رابطه با شهروندان مدینه، مسلمانان و تشکیلات شهرى، براساس بیعت و نظام برابرى، برادرى و مشارکت همگانى، که با تأییدات الهى پایه‏ریزى شده بود با بسترسازى مشارکت همگانى مردمى و رفع تبعیض‏هاى اجتماعى، اقتصادى و سیاسى در کنار همکارى صمیمانه یاران پیامبر و شهروندان مدینه‏النبى، همگى زمینه‏ساز شهرسازى پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در گذر از جامعه جاهلى، به جامعه اسلامى تاریخ و تمدن اسلامى مدینه‏النبى گردیدند.

مدیریت شهرى در توسعه فضاى سبز

عوامل متعددى توسط رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله موجب تشویق مردم به توسعه فضاهاى سبز و باغات و کشاورزى در مدینه گردید. معمول بود که هر کس زمین بایرى را آباد کند، از آن او باشد.59 علاوه بر آن، بسیارى از زمین‏هاى زراعى میان اغلب مهاجران به شرط زراعت و باغدارى و تداوم فضاى سبز تقسیم شده‏است.60 افزون‏برتشویق و تداوم فضاهاى سبز شهرى، فرمایشات حضرت نیز مسلمانان را به توسعه فضاهاى سبز شهرى تشویق مى‏نمود. از آن جمله، حضرت مى‏فرمودند: اگر ساعت قیامت برپا شود و در دستان شما یک نهال باشد، اگر قدرت دارد، ایستاده و درخت بکارد، باید آن را انجام دهد.61 از سوى دیگرقطع‏درخت، به ویژه درخت‏سدردرزمان‏حضرت‏جزبراى‏شخم‏زدن‏ممنوع‏شد.62

عمران و آبادانى

آبادانى و عمران شهرى از مسائل مورد تأکید در نگرش تمدن‏ساز پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در نظام شهرسازى بوده است. پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله فرمودند: «...کسى که زمین مرده‏اى را آباد کند، متعلق به خود اوست.»63 یا «بندگان، بندگان خدا هستند و سرزمین‏ها، سرزمین‏هاى خدا هستند... پس هر کسى که چیزى (مقدارى) از زمین مرده را آباد کند، متعلق به خود اوست.»64 و یا مى‏فرمودند: «اگر کسى زمینى را که از آن کسى نیست، آباد کند، خود بدان سزاوارتر است.»65

رسیدگى به محرومان

حضرت محمد صلى‏الله‏علیه‏و‏آله نسبت به آن دسته از مهاجران فقیر، که حتى نمى‏توانستند غذاى روزانه خود را تهیه کنند، توجه ویژه داشت. این دسته از مهاجران «اصحاب صفه» مى‏نامیدند. «صفه» سکو یا جاى ویژه و برجسته‏اى است. حضرت محمد صلى‏الله‏علیه‏و‏آلهبراى آنان سازه‏اى به صورت سایه‏بان در گوشه شمالى مسجدالنبى ساخت.66 این صفه، مى‏توانست 70 تا100 نفر را در خود جاى دهد. تعداد افراد ساکن در آنجا، تابع میزان بهبود وضعیت کلى آنان بود. اصحاب صفه، مدام بیرون مى‏رفتند و تا آنجا که مى‏توانستند روزى خود را تهیه مى‏کردند. آنان فعالانه در جنگ‏هاى متعدد علیه مشرکان شرکت مى‏کردند. برخى از آنان در میادین جنگى شهید مى‏شدند. در واقع، آن حضرت دو صفه ساخته بودند. یکى براى مردان و دیگرى براى زنان. تعداد مردان به ظاهر از تعداد زنان بیشتر بود. اگرچه اصحاب صفه، واقعا سخت تلاش مى‏کردند تا زندگى خود را بگذرانند. با این حال، برابر کردن دخل و خرج براى آنان کارى غیرممکن بود. بنابراین، جامعه بایستى در کوتاه‏مدت با تهیه ملزومات روزانه، از جمله دعوت ساکنان صفه براى نهار یا شام و یا بردن غذا به مسجد و یا خوردن در جمع آنان، در درازمدت با فراهم کردن فرصت‏هاى شغلى دائمى به آنان کمک مى‏کرد. بدین ترتیب، آنان را تشویق مى‏کرد که هرچه زودتر روى پاى خود بایستند. از این‏رو، تعداد ساکنان صفه همیشه غیرقابل پیش‏بینى بود. ولى این ورود و خروج‏ها، به ندرت با هم متناسب بودند. در نتیجه، صفه گاهى اوقات بیش از حد شلوغ و گاهى اوقات تقریبا خالى مى‏شد.

اگرچه حکومت اسلامى و شهر پیامبر، از لحاظ مالى ثروتمند نبود، بخصوص طى چند سال اول هجرت، ولى مردم فقیر و نیازمند دلیلى براى نگرانى نداشتند؛ زیرا در شهرسازى پیامبر علاوه بر خانه‏سازى، دیگر مایحتاج ضرورى زندگى معمولى و آبرومند آنان نیز تأمین مى‏شد. دادن زکات و صدقه فطر در دوران اولیه، به منظور ایجاد معنویت و عاطفه در افرادى که جامعه‏اى دلسوز، اصولى و استوارى را تشکیل خواهند داد، واجب گردید. دستور مراقبت از افراد فقیر، آن‏قدر در اسلام اهمیت دارد که یکى از ویژگى‏هاى مؤمنان واقعى این است که هر آنچه براى خود مى‏خواهند، براى برادران مسلمان خود و دیگران بخواهند.67 اسلام، در صورت لزوم صدقه و مهربانى به دیگران را، به عنوان شکل اصیلفضیلت توصیه مى‏کند. و از آنها حمایت مى‏کند و حتى به انجام آن امر مى‏کند. یکى از دلایلى که اهل جهنم دچار چنان کیفر دردناک و رنج آورى خواهند شد، امتناع آنان از کمک به مسکینان است: «وَلَمْ نَکُ نُطْعِمُ الْمِسْکِینَ» (مدثر: 44) خداوند مى‏فرماید: «پس تا مى‏توانید از خدا پروا بدارید و بشنوید و فرمان ببرید و مالى براى خودتان در راه خدا انفاق کنید و کسانى که از خست نفس خویش مصون مانند، آنان رستگارانند» (تغابن: 16) و نیز مى‏فرماید: «اگر خدا را وامى نیکو دهید، آن را براى شما دو چندان مى‏گرداند و بر شما مى‏بخشاید و خدا سپاس‏پذیر بردبار است.» (تغابن: 17)

تقویت نهادهاى آموزشى

مدیریت شهرى پیامبر، علاوه بر اینکه دانش‏محور بود، عملاً در تقویت نهادهاى آموزشى در شهر مدینه تلاش مى‏نمود. پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در مدینه، همواره به خلق و تقویت نهادهاى آموزشى اهتمام داشت. نهضت دینى قرائت، فهم، اجتهاد و استنباط در زمان پیامبر آغاز شد و به تدریج گسترش یافت.68 پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در شهر مدینه با مدیریت نهادهاى آموزشى، عملاً ستاد فرهنگى و خانه معلم تأسیس نمودند. پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله براى گسترش اسلام و آموزش قرآن، در مدینه خانه مخرمه‏بن نوفل را به عنوان دارالقرّاء (خانه قاریان) مرکز تربیت معلم قرار داد. از این مرکز، معلمان قرآن را به خارج از مدینه و سایر شهرها اعزام مى‏کرد. واقدى نقل مى‏کند: عبداللّه‏بن ام‏مکتوم پس از جنگ بدر، همراه مصعب‏بن عمیر وارد مدینه شد و در دارالقرّاء سکنى گزید.69 در شهر پیامبر، آموزش و یادگیرى و تعلیم علم جزو واجبات است. از حضرت نقل شده است: «دانش بیاموزید.»70 پیامبر در جنگ بدر، به اسیران باسواد فاقد مال و ثروت، دستور داد به جاى فدیه، به 10 کودک مسلمان نوشتن را بیاموزند و آزاد شوند. به این ترتیب، نخستین کوشش را براى زدودن بى‏سوادى در پایتخت خویش برپا داشت.71 از سوى دیگر خود ساختار مسجدالنبى نیز به عنوان محلى براى آموزش مورد استفاده شخص پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله قرار مى‏گرفت. صفوان‏بن غسان مى‏گوید: پیش رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله آمدم و او در مسجد تشریف داشت. گفتم: یا رسول‏اللّه صلى‏الله‏علیه‏و‏آله! آمده‏ام علم یاد بگیرم. فرمود: آفرین بر طالب علم.72 بررسى موارد مربوط به سیره و سنت پیامبر در مدینه‏النبى، یادآور اهمیت مباحث دانش‏محورى و ایجاد و توسعه نهادهاى آموزشى در تاریخ و تمدن اسلامى مدینه‏النبى در قلمرو شهرسازى است.

نتیجه‏گیرى

با تتبع اجمالى در مفاهیم، اصول و آموزه‏هاى رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در باب شهر و شهرسازى و مدیریت شهرى در مدینه‏النبى، نتایج زیر حاصل شده است:

1. نگرش پیامبر به شهر و مفاهیم مدیریت شهرى، دربرگیرنده توأمان ارتقاى افق‏هاى حیات مادى و معنوى شهروندان بوده است.

2. آموزه‏هاى پیامبر در باب نمودهاى عینى و ملموس کالبدى حیات شهروندان، شامل افزایش سطح شهروندى، نگرش‏هاى زیباسازى محیط شهرى، افزایش تعلقات اجتماعى و امنیت شهرى، افزایش رفاه و آبادانى، تداوم عمران و آبادانى فضاهاى شهرى با سنت وقف، ساخت مرکزیت شهرى، خانه‏سازى و مسکن، پرداختن به اقتصاد شهرى و عرصه‏هاى اقتصادى در شهر، امکان حضور مثبت زنان در عرصه‏هاى حیات مدنى شهر، به کارگیرى واقعیات مادى ملموس جامعه و واقعیت‏گرایى، مشارکت مردمى، توجه به قشر جوان جامعه، اهمیت فضاهاى بهداشتى و توجه به افزایش سطح بهداشت در فضاهاى شهرى، توجه به خلق و تداوم حیات فضاهاى آموزشى در شهر بوده است. اینها همگى نمونه‏هایى از تأثیرات مثبت اندیشه‏هاى شهرسازى و مدیریت شهرى پیامبر بر حیات مادى و کالبدى شهروندان مدینه است.

3. تأکیدات و توصیه‏هاى پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در باب مفاهیم معنوى و معنایى شهروندان، شامل توجه به مفهوم‏پردازى و خلق معانى زیبا در حیات ذهنى شهروندان مدینه، ایجاد جامعه مبتنى بر ارزش‏هاى برابرى و برادرى، ایجاد مفهوم وحدت مبتنى بر اندیشه روح واحده امت اسلامى، اهمیت فضاهاى عبادى و مسجد در فضاى شهرى، امکان رسیدن به مفهوم عدالت اجتماعى، تلاش در رسیدن به مفاهیم حیات طیبه، مشارکت مردم، تعاون و همفکرى در راستاى خلق فضاهاى معنوى، توجه به مفاهیم معنوى عبادت، معیشت، بهداشت و دانش در عرصه‏هاى زندگى جمعى و فردى شهروندان، توجه به ارزش‏هاى اخلاقى در شهر براى عموم شهروندان، سفارش‏هاى اکید به حفظ حقوق شهروندى و پرهیز از زیان و ضرر مى‏باشد. اینها همگى نمودهایى از شاخصه‏هاى تأثیرگذار بر حفظ حیات معنوى شهروندان مدینه و تأثیر مثبت بر تداوم معنوى حیات تمدن اسلامى مدینه‏النبى پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله مى‏باشد.

4. نیاز به تجدیدحیات مادى و معنوى تمدن اسلامى، الزام دوباره و روزافزون به سرچشمه‏هاى اصیل شجره طیبه و اسوه حسنه و تدبر در شخصیت عالى و عمیق حضرت رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله را مى‏طلبد. پژوهش حاضر به کارگیرى مفاهیم و بن‏مایه‏هاى اندیشه نبى اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله، در بازسازى و بازنگرى شهرسازى و مدیریت شهرى، شهرهاى معاصر کشورهاى اسلامى را امکان‏پذیر مى‏سازد.

5. در این پژوهش، مفاهیم شهرسازى و مدیریت شهرى رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در مدینه‏النبى در محورهاى مورد توجه قرار گرفته است: تعیین نقیبان و نمایندگان سرپرست براى مدینه، تغییر و تحول ساخت قبیله‏اى به ساخت شهرى، مشاوره، همبستگى نهادهاى، قومیت‏ها و طایفه‏هاى مختلف شهرى و پیدایش همبستگى اجتماعى، تشویق شهرنشینى در قبال بیابانگردى، توجه به نقش اجتماعى زنان، توجه به عرصه‏هاى اقتصادى، جوان‏گرایى در مدیریت شهرى، ثبت آمار و توجه به واقعیات موجود، ایجاد روحیه تعاون و همکارى، سنت وقف، مسجد به عنوان فضاى چند کاربردى و مرکز مدیریت شهرى، بهداشت و فضاهاى بهداشتى، گذر از جامعه جاهلى به جامعه اسلامى، توسعه فضاى سبز و افزایش سطح باغ‏هاى شهر مدینه، عمران و آبادانى، ساماندهى بى‏خانمان‏ها و رسیدگى به محرومان، دانش‏محورى و تقویت نهادهاى آموزشى. هریک از این مباحث، خود به تنهایى و یا در ترکیب با دیگر مباحث، مى‏تواند چشم‏اندازى را بر افق‏هاى نوین شهرسازى و مدیریت شهرى در شهرهاى اسلامى دوران معاصر بگشاید.

منابع

ـ نهج‏الفصاحه، ترجمه على‏اکبر میرزایى، قم، صالحان، 1387.

ـ آیتى، محمدابراهیم، تاریخ پیامبر اسلام، چ چهارم، تهران، دانشگاه تهران، 1366.

ـ اروجلو فاطمه، «حضرت محمد صلى‏الله‏علیه‏و‏آله و مقابله با اشرافى‏گرى (1)»، تاریخ اسلام، ش 22، تیر 1384، ص 27ـ62.

ـ اکرمى ابوالفضل، «بازار در تمدن اسلامى»، فصلنامه پژوهشى دانشگاه امام صادق علیه‏السلام، سال اول، ش سوم، 1375، ص 67ـ 98.

ـ امام خمینى، رساله توضیح‏المسائل، بى‏نا، بى‏جا، بى‏تا.

ـ امین، احمد، فجرالاسلام، قاهره، مکتبة النهضة المصریه، 1972م.

ـ انس، مالک‏بن، الموطا، تصحیح محمدفواد عبدالباقى، قاهره، بى‏نا، 1370ق.

ـ اهلرز، اکهرت، «موقوفات دینى و شهر شرق اسلامى»، ترجمه مصطفى مؤمنى و محمدحسن ضیا توانا، میراث جاودان، ش 10، تابستان 1374، ص 50ـ53.

ـ ایمانى سطوت، على، «حقوق شهروندى در حکومت نبوى»، حکومت اسلامى، سال یازدهم، ش چهارم، مسلسل 42، زمستان 1385، ص189ـ219.

ـ بلاذرى، احمدبن یحیى، فتوح البلدان، تحقیق صلاح‏الدین منجد، قاهره، بى‏نا، 1965م.

ـ ترنر، برایان اس، وبر و اسلام، ترجمه حسین بستان، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1380.

ـ ثقفى سیدمحمد، «علم و اندیشه در تمدن اسلامى (3): فعالیت آموزشى در زمان پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله»، درس‏هایى از مکتب اسلام، ش 484، تیر 1380، ص 38ـ 46.

ـ جمشیدى‏ها، غلامرضا و قاسم زائرى، «سیاست‏گذارى فرهنگى پیامبر اسلام و تأثیر آن بر موقعیت فرهنگى ـ اجتماعى زنان در زیست‏جهان جاهلى»، پژوهش زنان، ش4،زمستان1387،ص5ـ38.

ـ حریرى، محمدیوسف، اسلام و عقاید اقتصادى، تهران، امیرى، 1362.

ـ خاکرند، شکراللّه و دیگران، «پیامبر اسلام صلى‏الله‏علیه‏و‏آله و جهان‏بینى تمدن‏ساز دینى»، اندیشه دینى، بهار 1386، ص 101ـ124.

ـ خامنه‏اى، سیدعلى، درس‏هایى از نهج‏البلاغه، تهران، سید جمال، بى‏تا.

ـ خرمشاهى، بهاءالدین و مسعود انصارى، پیام پیامبر: مجموعه‏اى از نامه‏ها، وصایا، دعاها و تفسیرها و سخنان جامع و فراگیر حضرت محمد صلى‏الله‏علیه‏و‏آله، تهران، علمى و فرهنگى، 1387.

ـ خوئى، سیدابوالقاسم، البیان فى تفسیرالقرآن، نجف، مطبعة الاداب، 1996م.

ـ داورى اردکانى، رضا، «شهر و ساکنانش»، نامه فرهنگ، ش 47، بهار 1382.

ـ رسولى محلاتى، سیدهاشم، زندگانى حضرت محمد صلى‏الله‏علیه‏و‏آلهخاتم‏النبیین، چ بیست‏ویکم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1385.

ـ رودگر، محمدجواد، «اصول اخلاقى در مدیریت نبوى»، حکومت اسلامى، ش 42، زمستان 1385، ص 121ـ147.

ـ رهبر، عباسعلى، «شیعه و فرهنگ توسعه»، حکومت اسلامى، ش 5، پاییز 1376، ص 234ـ260.

ـ سبحانى، جعفر، فروغ ابدیت، قم، بوستان کتاب، 1385.

ـ سمهودى، على‏بن عبداللّه، وفاء الوفا، تحقیق محى‏الدین عبدالحمید، قاهره، بى‏نا، 1374ق.

ـ سیف‏الدینى، فرانک، «روند شهرنشینى مسئله شهرهاى بزرگ»، پژوهش‏هاى جغرافیایى، ش 36، مهر 1378، ص 75ـ80.

ـ شریف قرشى، باقر، زندگانى پیامبر اعظم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله، ترجمه سیدابوالحسن هاشمى‏تبار و محمد تقدمى صابرى، مشهد، بنیاد پژوهش‏هاى اسلامى مشهد، 1387.

ـ صرافى و دیگران، «مفهوم، مبانى و چالش‏هاى مدیریت شهرى: میزگرد تخصصى»، مدیریت شهرى، سال اول، ش 2، تابستان 1379، ص 68ـ81.

ـ طباطبائى، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سید محمدباقر موسوى همدانى، چ پنجم، قم، انتشارات اسلامى، 1374.

ـ طبرى، محمدبن جریر، تاریخ طبرى، ترجمه ابولقاسم پاینده، تهران، اساطیر، 1375.

ـ عبدالستار، عثمان‏محمد، مدینه اسلامى، ترجمه على چراغى، تهران، امیرکبیر، 1376.

ـ عروتى موفق، اکبر، «پیامبر اعظم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله بنیانگذار تمدن اسلامى»، معرفت، ش 110، بهمن 1385، ص 33ـ41.

ـ عسقلانى، ابن‏حجر، کتاب الاصابه فى التمیز الصحابه، قاهره، بى‏نا، 1328ق.

ـ فیرحى، داود، «دولت - شهر پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله»، مجله علمى ـ پژوهشى دانشکده حقوق و علوم سیاسى دانشگاه تهران، ش 73، پاییز 1385، ص 183ـ236.

ـ کلینى، محمدبن یعقوب، اصول کافى، تصحیح على‏اکبر غفارى، قم، دارالکتب اسلامى، 1375.

ـ لک‏زایى نجف، «پیامبر اسلام صلى‏الله‏علیه‏و‏آله و شیوه گذر از جامعه جاهلى به جامعه اسلامى ـ به سوى یک نظریه توسعه»، تاریخ اسلام، سال اول، ش اول، بهار 1379، ص 6ـ40.

ـ محمدى، محمود، «تحلیل نقش متقابل وقف و شهرسازى، برنامه‏ریزى فضایى ـ کالبدى راهبردى جدید در توسعه و بهره‏بردارى بهینه موقوفات»، میراث جاودان، ش 30، تایستان 1379، ص 94ـ105.

ـ منتظرالقائم، اصغر، تاریخ اسلام تا سال 40 هجرى، اصفهان، دانشگاه اصفهان، 1384.

ـ نظرى منفرد على، تاریخ اسلام رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله از هجرت تا رحلت، قم، جلوه کمال، 1386.

ـ یوسفى، حسینعلى و مهرى شیرانى، «شاخص‏هاى بهداشت محیط در پرتو آموزه‏هاى سیره پیامبر اعظم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله»، مجله علمى ـ پژوهشى دانشگاه علوم پزشکى رفسنجان، دوره ششم، زمستان 1386، ص 95ـ100.

* استادیار دانشکده هنر و معمارى دانشگاه آزاد اسلامى واحد تبریز. sattari@iatu.ac.irدریافت: 11/4/90 ـ پذیرش: 15/9/90.

4ـ فرانک سیف‏الدینى، «روند شهرنشینى مسئله شهرهاى بزرگ»، پژوهش‏هاى جغرافیایى، ش 36، ص 75.

5ـ ر.ک: رضا داورى اردکانى، «شهر و ساکنانش»، نامه فرهنگ، ش 47.

6. Saoud Rabah, Introduction to the Islamic city, p. 1.

7ـ ناظر بر آیه 2 سوره مبارکه ابراهیم.

8. Omer Spahic.

9. Some Universal and Timeless Lessons of the Prophet Muhammad in Urban Planning and Development.

10. Paolo Cueno.

11ـ صرافى و دیگران، «مفهوم مبانى و چالش‏هاى شهرسازى»، مدیریت شهرى، سال اول، ش 2، ص 81.

12ـ محمدبن جریر طبرى، تاریخ طبرى، ج 3، ص 953.

13ـ عبدالستار عثمان محمد، مدینه اسلامى، ترجمه على چراغى، ص 50.

14ـ همان، ص 5.

15ـ سید محمدحسین طباطبائى، تفسیر المیزان، ترجمه سید محمدباقر موسوى همدانى، ج 4، ص 87.

16ـ على ایمانى‏سطوت، «حقوق شهروندى در حکومت نبوى»، حکومت اسلامى، سال یازدهم، ش چهارم، مسلسل 42، ص 204.

17ـ نهج‏الفصاحه، ترجمه على‏اکبر میرزایى، ح 2983، ص 480.

18ـ همان، ح 2985، ص 480.

19ـ همان، ح 2986، ص 480.

20ـ شورى: 37ـ38.

21ـ آل‏عمران: 159.

22ـ محمدابراهیم آیتى، تاریخ پیامبر اسلام، ص 234، به نقل از: ابن‏هشام، سیره‏النبى، ج 2، ص 119ـ123.

23ـ محمدابراهیم آیتى، همان، ص 235.

24ـ سیدابوالقاسم خوئى، البیان فى التفسیرالقرآن، ج 1، ص 201.

25ـ سیدعلى خامنه‏اى، درس‏هایى از نهج‏البلاغه، ص 313.

26ـ نساء: 97.

27ـ گوستاو ون گرونبام.

28ـ برایان اس ترنر، وبر و اسلام، ترجمه حسین بستان، ص 80.

29ـ غلامرضا جمشیدى‏ها و قاسم زائرى، «سیاست‏گذارى فرهنگى پیامبر اسلام و تأثیر آن بر موقعیت فرهنگى ـ اجتماعى زنان در زیست جهان جاهلى»، پژوهش زنان، ش 4، ص 32.

30ـ فاطمه اروجلو، «حضرت محمد صلى‏الله‏علیه‏و‏آله و مقابله با اشرافى‏گرى 1»، تاریخ اسلام، ش 22، ص 34.

31ـ نجف لک‏زایى، «پیامبر اسلام صلى‏الله‏علیه‏و‏آله و شیوه گذر از جامعه جاهلى به جامعه اسلامى ـ به سوى یک نظریه توسعه»، تاریخ اسلام، سال اول، شماره اول، ص 3.

32ـ برگرفته از سوره مبارکه نور، آیه 31.

33ـ عباسعلى رهبر، «شیعه و فرهنگ توسعه»، حکومت اسلامى، ش 5، به نقل از: شکراللّه خاکرند شاکرند و دیگران، «پیامبر اسلام صلى‏الله‏علیه‏و‏آله و جهان‏بینى تمدن‏ساز دینى»، اندیشه دینى، ص 117.

34ـ امام خمینى، رساله توضیح المسائل، ص 211، مسئله 1925 بخش مربوط به مصرف زکات.

35ـ على‏بن عبداللّه سمهودى، وفاء الوفا، تحقیق محى‏الدین عبدالحمید، ج 1، ص 747.

36ـ ابوالفضل اکرمى، «بازار در تمدن اسلامى»، فصلنامه پژوهشى دانشگاه امام صادق علیه‏السلام، سال اول، ش سوم، ص 74.

37ـ نهج‏الفصاحه، ح 152، ص 36.

38ـ محمدجواد رودگر، «اصول اخلاقى در مدیریت نبوى»، حکومت اسلامى، ش 42، ص 140.

39ـ جعفر سبحانى، فروغ ابدیت، ص 400.

40ـ همان، ص 846و847.

41ـ سیدهاشم رسولى محلاتى، زندگانى حضرت محمد صلى‏الله‏علیه‏و‏آلهخاتم‏النبیین، ص 657.

42ـ باقر شریف قرشى، زندگانى پیامبر اعظم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله، ترجمه سیدابوالحسن هاشمى‏تبار و محمد تقدمى صابر، ص 223.

43ـ سیدهاشم رسولى محلاتى، همان، ص 269.

44ـ اکبر عروتى موفق، «پیامبر اعظم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله بنیانگذار تمدن اسلامى»، معرفت، ش 110، ص 38.

45ـ اکهرت اهلرز، «موقوفات دینى و شهر شرق اسلامى»، ترجمه مصطفى مؤمنى و محمدحسن ضیاتوانا، میراث جاودان، ش 10، ص 51.

46ـ محمود محمدى، «تحلیل نقش متقابل وقف و شهرسازى، برنامه‏ریزى فضایى ـ کالبدى راهبردى جدید در توسعه و بهره‏بردارى بهینه موقوفات»، میراث جاویدان، ش 30، ص 96.

47ـ على نظرى منفرد، تاریخ اسلام رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله از هجرت تا رحلت، ص 101.

48ـ داود فیرحى، «دولت ـ شهر پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله»، مجله علمى ـ پژوهشى دانشکده حقوق و علوم سیاسى دانشگاه تهران، ش 73، ص 201ـ202.

49ـ شکراللّه خاکرند و دیگران، همان، ص 110.

50ـ اصغر منتظرالقائم، تاریخ اسلام تا سال 40 هجرى، ص 121.

51. Rabah Saoud, Introduction to the Islamic City, p. 6.

52ـ محمدیوسف حریرى، اسلام و عقاید اقتصادى، ص 63.

53ـ نهج‏الفصاحه، ح 774، ص 143.

54ـ بهاءالدین خرمشاهى و مسعود انصارى، پیام پیامبر: مجموعه‏اى از نامه‏ها، وصایا، دعاها و تفسیرها و سخنان جامع و فراگیر حضرت محمد صلى‏الله‏علیه‏و‏آله، ص 785.

55ـ حسینعلى یوسفى و مهرى شیرانى، «شاخص‏هاى بهداشت محیط در پرتو آموزه‏هاى سیره پیامبر اعظم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله»، مجله علمى ـ پژوهشى رانشگاه علوم پزشکى رفسنجان، ص 97.

56ـ همان، ص 98.

57ـ همان، ص 99.

58ـ براى مطالعه بیشتر سیره پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله و اهل‏بیت علیهم‏السلام در مورد بهداشت، ر.ک: محمدبن یعقوب کلینى، اصول کافى.

59ـ مالک‏بن انس، الموطا، تصحیح محمدفؤاد عبدالباقى، ج 2، ص 743.

60ـ احمدبن یحیى بلاذرى، فتوح‏البلدان، تحقیق صلاح‏الدین منجد، ج 1، ص 22.

61ـ نهج‏الفصاحه، ح 1541، ص 265.

62ـ همان، ص 25و26؛ ابن‏حجر عسقلانى، کتاب الاصابه فى التمیز الصحابه، ج 2، ص 324.

63ـ همان، ح 10، ص 11و12.

64ـ همان، ح 11، ص 12.

65ـ بهاءالدین خرمشاهى و مسعود انصارى، همان، ص 859.

66. Laith Suud Jassem, Al-Ri'ayah wa al-Khidamat al-Ijtima'iyyah fi'Asr al-Nubuwwah, p. 343.

67. Spahic Omer, Op.Cit, p. p. 7& 8.

68ـ احمد امین، فجرالاسلام، ج 1، ص 198.

69ـ سیدمحمد ثقفى، «علم و اندیشه در تمدن اسلامى 3: فعالیت آموزشى در زمان پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله»، درس‏هایى از مکتب اسلام، ش 484، ص 40، به نقل از: محمدبن عمر واقدى، طبقات ابن‏سعد، ج 5، ص 76.

70ـ نهج‏الفصاحه، ح 125، ص 32.

71ـ باقر شریف‏قرشى، همان، ص 534.

72ـ سیدمحمد ثقفى، همان، ص 45.