معرفت

معرفت سال بیست و یکم ـ شماره 174 ـ خرداد 1391، 13ـ28

على عیسى زادگان*

چکیده
موضوعى که اخیرا نظر روان شناسان مثبت نگر و متخصصان بهداشت روانى را به خود جلب کرده، بخشودگى است. محققان نشان داده اند که بخشودگى با سلامتى جسمانى و روانى در ارتباط است. جالب توجه است که این موضوع در قرآن، احادیث و دعاها نیز مورد توجه و تأکید قرار گرفته است. هدف پژوهش حاضر بررسى مرورى آیات قرآنى و به ویژه دعاهاى 52گانه صحیفه سجادیه با تأکید بر موضوع بخشودگى است. چگونگى بررسى به این صورت بود که بعد از بررسى مرورى بخشودگى از جمله تعاریف نظرى و ویژگى هاى افراد بخشنده، به بررسى فواید آن از لحاظ سلامتى جسمانى و روان شناختى بر اساس متون علمى جدید پرداخته شد. در این بررسى، سازه بخشودگى در متون مذهبى با تأکید بر احادیث و تأکید بیشتر بر دعاهاى صحیفه سجادیه مورد توجه قرار گرفت. یافته ها نشان مى دهد که در آیات قرآنى و احادیث و به ویژه در دعاهاى صحیفه سجادیه بیش از 120 بار کلماتى مثل عفو، آمرزش، بخشش، و گذشت مطرح شده است. به نظر مى رسد نتایج حاصل از این پژوهش مرورى، اهمیت میان رشته اى بودن مطالعات مفاهیم دینى و تطبیق آن را با متون علمى جدید مى تواند متذکر شود.

کلیدواژه ها: روان شناسى، بخشودگى، عفو، سلامتى روانى، روان شناسى مثبت نگر، دعا، صحیفه سجادیه.

* استادیار گروه روان شناسى دانشگاه ارومیه.   Ali_Issazadeg@yahoo.com

دریافت:  20/5/90          پذیرش: 19/1/91

مقدّمه

انتقام، کینه، و میل به تلافى به نحوى در طول تاریخ در بین انسان ها وجود داشته است. یکى از سازوکارهایى که فرد به کمک آن به تعامل اجتماعى موفق انسانى دست یافته، بخشودگى و یا به عبارتى، چشم پوشى ارادى از حق عصبانیت و انزجار از عمل ارتکابى زیان آور توسط دیگران بوده است.1

کینه، میل به انتقام، ظلم، احساس بى عدالتى و حق کشى تجربیاتى هستند که با تحت تأثیر قرار دادن سلامتى ذهنى، جسمانى، عقلانى و روحانى افراد، روان شناسان مثبت گرا2 را به این نتیجه رهنمون ساخته که یکى از راه کارهاى خوبدر مقابله با این تجربیات «بخشودگى» است؛ چراکه بخشودگى مى تواند تجربه هاى افراد را تغییر دهد و در عین حال، یک روش مقابله اى با بحران است که مى تواند با سلامتى روان شناختى نیز در ارتباط باشد. روان شناسان مثبت گرا به دنبال آن هستند که به افراد کمک کنند تا توانایى ها و شایستگى هاى خود، از جمله خوشحالى، انعطاف پذیرى، سرسختى، خوش بینى، امید، احساس کارایى، تعیین هدف، عشق، معنى، همدلى، معنویت «بخشودگى»3 را در خود پرورشدهند.4 بخشیدن و فراموش کردن: التیام آسیب هایى که مستحق آنها نیستیم، کتابى بود که در سال 1984 توسط اسمدیس5 منتشر شد. تأکید مؤلف کتاب مزبور بر این بود که افراد مى توانند از طریق بخشیدن آنهایى که به ایشان آسیبزده اند درمانگر خودشان باشند. این موضوع مورد توجه روان درمانگران، روان شناسان و مشاوران و سایر متخصصان قرار گرفت. براى مثال، دانشمندان در حوزه هاى علوم اعصاب نظرشان به این موضوع جلب شد که سازوکارهاى عصب ـ روان شناختى دخیل در بخشودگى کدام است و در طى بخشش چه اتفاقى از لحاظ عصب شناختى در مغز روى مى دهد. روان شناسان اجتماعى، خانواده درمانگران، روان شناسان بالینى، روان شناسان سلامت و مثبت نگر نیز موضوع را مورد توجه قرار دادند.6

با مرورى بر پیشینه علمى در ارتباط با سازه بخشودگى، ملاحظه مى شود که این مفهوم مورد توجه روان شناسان شخصیت، تربیتى، خانواده، سلامت، مثبت نگر و همچنین روان شناسان بالینى، عصب روان شناسان و روان درمانگران قرار گرفته است و بیشتر در روابط بین فردى، حل تعارضات، بهداشت روانى، رضایت از زندگى، بهزیستى ذهنى و بهزیستى معنوى نمود پیدا مى کند. از این رو، یافت ها در کل حاکى از آن هستند که بخشودگى، عفو و گذشت به طور خاص با مسئولیت پذیرى، سازگارى، برون گرایى، صداقت و فروتنى، قدردانى، امید، خوش بینى، روابط سالم اجتماعى، و سازگارى خانوادگى در ارتباط است. با مرورى بر متون دینى، آثار و فواید آن را مى توان به طور کلى از منظر قرآن، احادیث و روایت ها نیز مورد بررسى قرار داد. مبتنى بر آثار مذهبى، «بخشش» فواید و آثار فردى، اخلاقى، اجتماعى، خانوادگى، تربیتى و روابط بین فردى بیشترى دارد که مى طلبد این مباحث به طور خاص مورد بررسى قرار گیرند.

با توجه به علاقه مندى روان شناسان سلامتى و مثبت نگر به سودمندى گذشت و عفو، با اندکى تعمق ملاحظه مى شود که بخشودگى یک مفهوم مذهبى و اخلاقى است. سؤال این است که آیا از لحاظ مذهبى این موضوع مورد توجه قرار گرفته است؟ و جایگاه آن در متون مذهبى از جمله در قرآن، احادیث و روایات چگونه است؟ از لحاظ پیشینه خاص بخشودگى در متون دینى و مقدس، به ویژه با تأکید بر احادیث، روایت ها و آیات قرآنى، به این یافته مى توان رسید که این موضوع بیش از پیش قبل از آنکه مورد توجه روان شناسان غربى قرار بگیرد مورد توجه پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و ائمّه اطهار علیهم السلام بوده است. براى مثال، حسادت برادران حضرت یوسف علیه السلام موجب شد که او را به چاه بیندازند؛ اما بعدها زمانى که حضرت یوسف در اوج اقتدار بود، آنها را بخشید. با مرورى بر قرآن کریم کلماتى وجود دارند که با بخشودگى در ارتباط است؛ مثل غفور (غفار)، تواب، و رحیم. با کمى تعمق در دعاهاى صحیفه امام سجاد علیه السلاممى توان دید که واژه هاى عفو، آمرزش، بخشش، بخشایش و گذشت بارها تکرار شده است. اگرچه موضوع آن در ارتباط با دعا و نیایش است، ولى همگى مباحث و مطالب آن بر مدار راز و نیاز و حاجت و عرض مسئلت نمى چرخد، بلکه شامل بسیارى از علوم نظرى، مسائل بسیار حساس تربیتى، اخلاقى و روان شناسى سلامت است که در شکل دعا مورد توجه امام سجاد علیه السلام قرار گرفته است. در این مقاله مرورى تلاش بر این است روان شناسى بخشودگى و اثرات روان شناختى آن در فرایند سلامتى در روان شناسى جدید و از سوى دیگر، در قرآن و حدیث و به ویژه در دعاهاى صحیفه سجادیه مورد بررسى قرار گیرد. جنبه نوآورانه بررسى این مسئله در آثار دینى و مذهبى و به ویژه بر اساس آیات قرآن کریم و روایات و احادیث، این است که در درجه اول موضوع بخشودگى براساس فرهنگ اسلامى و بومى مورد بررسى قرار مى گیرد و درجه دوم، مى توان از نتایج حاصل در حوزه کمک به بهبود روابط بین فردى در جنبه هاى متعدد فردى و اجتماعى، البته با یک الگوسازى دقیق، روش جدیدى را پایه گذارى کرد. زمان آن رسیده که بر اساس متون موجود و با یک رویکرد اسلامى، روان شناسى سلامت و مثبت نگر جدیدى را مطرح ساخت.

بخشودگى: تعاریف و مبانى نظرى

در فرهنگ نفیسى بخشودگى از لحاظ لغوى به معناى بذل و عطا، عفو و مغفرت تعریف شده است.7 در فرهنگ عمید بخشودگى، از گناه کسى گذشت کردن، بخشاییدن و عطا کردن معنى شده است.8 فرهنگ معین آن را رحم کردن، شفقت کردن تعریف مى کند.9 در فرهنگ بزرگ سخن، بخشودگى را دادن چیزى به کسى بدون دریافت چیزى در قبال آن و عفو کردن، معنى کرده است.10

از لحاظ نظرى، این مفهوم به عنوان تغییر در روابط بین فردى نسبت به یک گناه ادراک شده تعریف شده است.11نیز این مفهوم، به معناى چشم پوشى از ابراز عاطفه منفى على رغم یک تخلف و گناه به همراه با دلسوزى و ترحم آمده است.12 در تعریفى دیگر، آن را فرایند عفو در مواجهه با یک گناهى در نظر مى گیرند که از لحاظ بى عدالتى قابلملاحظه است.13 ولى ذکر این نکته لازم است که بخشودگى، توجیه کردن، تبرئه و موجه جلوه دادن نیست، بلکه به طوروسیعى به عنوان یک فرایند کاهش هیجان ها، انگیزش ها و شناخت هاى منفى مرتبط به طور درونى بر اساس رنجش، خشم و تنفر است.14

وجه مشترک تعاریف ذکرشده، چشم پوشى در برابر انتقام است. انتقام با نشخوارهاى ذهنى ناخرسندى، کینه توزى، خصم، خشم، رنجیدگى، افسردگى و ترس در ارتباط است؛ ولى بخشودگى دربرگیرنده تقلیل انتقام جویى است و بیشتر یک فرایند است تا یک رویداد. تجربه درونى حاصل از بخشودگى مى تواند متمایز از زمینه درونى شخص باشد؛ یعنى اینکه شخص مى تواند به طور درونى بخشنده باشد، ولى آن را نشان ندهد و یا بعکس.15 بخشش فرایند درون فردىاست که در آن جنبه هاى شناختى، احساس و رفتار فرد در برابر خطا و خطاکار تغییر مى کند.16

بخشودگى را بر اساس «بخشودگى تصمیمى»17 و «بخشودگى هیجانى»18 نیز تعریف مى کنند. بخشودگىتصمیمى (یک تصمیم براى کنترل رفتارهاى شخصى) خصومت را کاهش مى دهد، اما ضرورتا نمى تواند پاسخ هاى استرس را کاهش دهد؛ با این حال، به طور غیرمستقیم از طریق ایجاد بهبود روابط مى تواند با سلامتى در ارتباط باشد. بخشودگى هیجانى (شناخت، هیجان، انگیزش تغییریافته) به دلیل پیوند قوى با فائق آمدن بر عاطفه منفى و واکنش هاى استرس احتمالاً بیشتر با پیامدهاى سلامتى در ارتباط است. بخشودگى تصمیمى این ظرفیت را دارد که منجر به تغییراتى در هیجان و در نهایت، رفتار شود، در حالى که بخشودگى هیجانى دربرگیرنده تغییراتى در هیجان، انگیزش، شناخت و سرانجام رفتار است. اعمال بسیارى مثل انتقام موفقیت آمیز، دیدن اجراى عدالت، بى خیال شدن، عذرخواهى کردن توسط آزارنده، نادیده گرفتن، چشم پوشى، به خدا سپردن و امید به مکافات و جزاى الهى مى توانند کینه را تقلیل دهند و سهمى در سلامتى داشته باشند؛ با این حال، هیچ کدام به اندازه بخشودگى نمى توانند مثمرثمر و مفید باشند.19

ولى بر اساس اصل تفاوت هاى فردى، همه کس نمى بخشند. شخصیت عامل مهمى است که در تمایل به بخشش و عفو و گذشت اثرگذار است. چه کسانى مى توانند ببخشند و چرا بعضى ها نمى توانند ببخشند؟ یافته هاى جدید در این خصوص نتایج جالب توجهى را به دست داده است که در ادامه به آن پرداخته مى شود.

ویژگى هاى شخصیتى و بخشودگى

بر اساس الگوى پنج عاملى20 در شخصیت، صفت بخشودگى به طور مثبت با سازگارى و به طور منفى با روانرنجورگرایى21 همبسته است. پژوهش در این خصوص نشان مى دهد دین دارى و معنویت به همراه الگوى پنج عاملىدر شخصیت در پیش بینى صفت بخشودگى تعیین کننده است.22 تحقیقات همچنین نشان مى دهد بخشودگى دیگران بهطور مثبتى با برون گرایى و با وجه گرمى و هیجان هاى مثبت همراه است.23 نتایج حاصل از یافته ها حاکى از این است که افراد درون گرا کمتر احتمال دارد از سایر افراد بخشودگى را دریافت کنند و گشودگى به تجربه یک ویژگى پرورش دهنده بخشودگى است. همچنین یک همبستگى مثبت بین وجوه شخصیتى وظیفه شناسى، مسئولیت پذیرى و وجدان با بخشودگى گزارش شده است.24

پیش بینى کننده دیگر بخشودگى «همدلى» است. پژوهش در این خصوص نشان مى دهد که رابطه پوزش ـ بخشودگى توسط همدلى میانجى گرى مى شود. یکى دیگر از عوامل مؤثر در بخشودگى «سپاس گزارى و قدردانى» است. نتایج نشان مى دهد افرادى که خودشان (یا سایر افراد) را قدردان و شکرگزار رتبه بندى مى کنند، نمرات بالاترى را نیز در بعد سازگارى دارند. تشکر و قدردانى با ابعاد شخصیتى روان رنجورگرایى به طور منفى، با برون گرایى و وظیفه شناسى و گشودگى به تجربه به طور مثبت همبستگى دارند.25 در الگوى جدید هگزاکو26 از شخصیت که در برابر الگوى پنجعاملى مطرح شده است، مقیاس صداقت ـ فروتنى27 معرف یک تمایلى براى منصف و عادل بودن، صادق و بى ریابودن، فروتنى و متواضع بودن در مقابل فریب کارى، حرص و آزمندى، تظاهر و ظاهرفریبى است.28 تحقیق نشانمى دهد که صداقت ـ فروتنى، سازگارى، هیجان پذیرى، همچنین وجوهى از برون گرایى و عوامل وظیفه شناسى با صفت بخشودگى در ارتباط است.29

در کل، افراد بخشنده در مقایسه با افراد غیربخشنده عواطف منفى همچون اضطراب، افسردگى و خصومت کمتر را گزارش مى دهند. افراد بخشنده همچنین نشخوار ذهنى، خودشیفتگى کمتر و همدلى بیشترى دارند. بخشنده ها همچنین متمایل به رفتار و نگرش هاى قابل قبول از لحاظ اجتماعى هستند. گرایش به بخشودگى بر اساس مطالعات همبستگى با نمرات خشم و خصومت و از لحاظ بالینى با روان رنجورگرایى و رفتار منفعل ـ پرخاشگرى همبستگى منفى دارد. به نظر مى رسد افراد بخشنده کسانى هستند که به طور نسبى از بین پنج بعد بزرگ شخصیتى در بعد سازگارى (خوش قلبى، خوش خلقى، قابل اعتماد، داراى حس همکارى، باگذشت، خوش باور، مصمم) نمرات بالا، و به طور نسبى در هیجان پذیرى منفى و روان رنجورگرایى نمرات پایین دارند.30

بخشودگى، سلامت جسمانى و روانى

پژوهش هاى انجام شده در حوزه روان شناسى سلامتى حاکى از آن است آنهایى که توانایى عفو و بخشش دارند از لحاظ ذهنى و بدنى سالم تر هستند. پژوهش هایى از این دست در حوزه روان شناسى سلامتى و مشاوره در بین 259 نفر که در طى جلساتى در خصوص عفو و بخشش، آموزش دیده بودند، نشان مى دهد افرادى که یاد گرفته بودند ببخشند احساس بهترى هم از لحاظ هیجانى و هم از لحاظ فیزیکى داشتند. براى مثال، بعد از آزمایش نشانگان فیزیکى و روان شناختى همچون بى خوابى و معده درد، و دردهاى پشت مرتبط با استرس به طور معنى دارى در این افراد تقلیل یافته بود. از جمله یافته هاى این پژوهش این بود که بخشودگى موجب تسریع حالات مثبت ذهنى همچون امید، صبر و اطمینان به خود از طریق کاهش دادن خشم، افسردگى و استرس مى شود.31

یکى از مواردى که با بخشودگى در ارتباط است و بیشتر از همه مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته، «خشم» است. پژوهش ها نشان داده است که خشم فوق العاده براى قلب مضر است. آزاد شدن هورمون هاى استرس، اکسیژن افزایش یافته بنا به درخواست سلول هاى ماهیچه قلب، و چسبندگى پلاکت هاى خون، که منجر به لخته شدن مى شود؛ در طى خشم، توضیح مى دهد که چگونه این هیجان شانس حمله قلبى را افزایش مى دهد. افزون بر این، در مواقع خشم، بالا رفتن ضربان قلب از سطح طبیعى منجر به افزایش فشار خون در سرخ رگ ها شده و به نوبت منجر به افزایش خطر حمله قلبى مى شود. پژوهش ها نشان داده است که خشم و خصومت مى تواند ماشه چکان تولید پروتئین هاى مرتبط با التهاب در خون شده و آن هم منجر به سخت شدن سرخ رگ ها مى گردد و این نیز سبب بیمارى یا حمله قلبى مى شود. چنین حدس زده مى شود که پروتئین «اینترلیوکین»32 یا IL-6در مردانى که عصبانى و افسرده هستند بیشتر است. سطوحبالاى IL-6 منجر به تصلب شرایین نیز مى شود.33

پژوهش ها نشان داده اند که افراد با نمره هاى بالا در بخشودگى سطوح پایین ترى از افسردگى و استرس داشته و بهزیستى ذهنى بالاترى دارند. همه شش مقیاس بهزیستى روان شناسى (خودمختارى، تسلط محیطى، روابط شخصى با دیگران، هدف در زندگى، رشد شخصى و پذیرش خود) در افراد با صفت بخشودگى بالاتر است.

بخشندگى نیازمند تنظیم هیجانى در مواجهه با تعارض و توانایى همدلى کردن با دیگران است. این یافته در کل به دست آمده که بخشودگى با بهزیستى وجودى در ارتباط مى باشد و مهم ترین تأثیر بخشودگى بر سلامت روانى کمک به بهبود کیفیت ارتباطات و مناسبات بین فردى است.34

در حوزه روان پزشکى، یکى از مواردى که ارتباط آن با بخشودگى مورد توجه قرار گرفته است «سبک شخصیتى پارانوئید»35 است. این اختلال یکى از شایع ترین اختلالات شخصیتى است. مطالعات در خصوص رابطه بین الگوىپنج عاملى شخصیت و اختلالات شخصیتى نشان مى دهد که اختلال شخصیتى پارانوئید به طور مثبتى با روان رنجورگرایى در ارتباط بوده و به طور منفى با سازگارى در ارتباط است.36 یکى از ملاک هاى تشخیص اختلالشخصیت پارانوئید این است که «کینه» دیگران را به دل مى گیرد و توهین ها، صدمات یا تحقیرهاى دیگران را نمى تواند ببخشد.37 ملاک هاى تشخیص براى شخصیت پارانوئید شامل شواهدى از بى اعتمادى یا سوءظن فراگیر در مورد فریب خوردن یا مورد بهره کشى قرار گرفتن، تردیدهاى ناموجه در مورد وفادارى یا قابل اعتماد بودن دوستان و همکاران، اکراه در اعتماد کردن به دیگران، از گفته ها یا رویدادهاى معمولى معانى تحقیرآمیز یا تهدیدکننده استنباط کردن، کینه دیگران را به دل گرفتن و واکنش خصمانه به حملات تصورى است.38 این سبک شخصیتى در کل با بخشودگى رابطه منفى دارد و از جمله عوامل شخصیتى بازدارنده بخشودگى محسوب مى شود.

بخشودگى یکى از موضوعات مورد علاقه روان شناسان مثبت نگر است. این روان شناسان به دنبال آن هستند که از لحاظ روان شناختى تصویرى از زندگى خوب را به روشنى بیان کند. هدف این است که نشان داده شود چه اعمالى به تجربیات بهروزى و رفاه، به پرورش افراد مثبت نگرى که خوش بین و انعطاف پذیر هستند، مى انجامد. بر اساس این رویکرد، مسئله این نیست که چگونه مى توانیم ضعف هاى افراد را اصلاح کنیم، بلکه این است که چگونه مى توانیم توانایى هاى افراد را پرورش دهیم و تقویت کنیم. پژوهش درباره روان شناسى مثبت نگر اضافه مى کند که رهنمودهاى درونى، مانند معنا، اصالت، عشق به توانمندى و سلامتى کمک مى کند. علم روان شناسى مثبت نگر در پى مطالعه هیجان هاى مثبت، ویژگى مثبت و نمادهاى مثبت است. روان شناسان مثبت نگر در پى بررسى بهزیستى و سلامتى روانى هستند. این حوزه بیشتر در پى افزایش و تسریع شادکامى در افراد است.39

بخشودگى مى تواند اثر عمده اش را بر روى سلامتى از طریق کاهش دادن انتقام، کینه، خشم و غضب نشان دهد. یافته هاى جدید نشان مى دهد افراد با نمره هاى بالاتر در بخشودگى نشانگان بیمارى جسمانى کمتر، مصرف کم دارو، کیفیت خواب بهتر، خستگى و شکایات بدنى کمترى دارند. بعکس، در حالت کینه توزى، افزایش در ترشح گلوکو کورتیکوئید،40 تنش در ماهیچه هاى چهره اى و تحریک دستگاه عصبى سمپاتیک گزارش شده است.41

آثار و فواید عفو و بخشش از دیدگاه دینى

آثار و فواید عفو و بخشش از دیدگاه دینى نیز مورد توجه قرار گرفته است. هرگاه عفو و گذشت هاى بزرگوارانه و چشم پوشى هاى کریمانه به شیوه اى آگاهانه انجام گیرد برکت ها و سازندگى هاى فراوانى به همراه خواهد داشت. یکى از آثار دنیوى آن مى تواند حصول تقوا باشد. خداوند در آیه 237 سوره «بقره» مى فرماید: «اگر شما گذشت کنید به پرهیزگارى نزدیک تر است.» از سوى دیگر، عفو و بخشش موجب عزت مى شود. رسول اکرم صلى الله علیه و آلهمى فرماید: «عفو و گذشت سبب عزت و آبرو مى گردد.» همچنین موجب سلامت روح و آرام جان و در نتیجه، سبب طول عمر مى شود. رسول اکرم صلى الله علیه و آله مى فرمایند: «عفو و گذشت سبب سلامت روح و آرامش جان و طول عمر خواهد شد.» موجب پیروزى نیز مى شود. امام رضا علیه السلام مى فرمایند: «هرگز دو گروه با هم رویاروى نشدند، مگر با گذشت ترین آنها پیروز شد.»42

بخشودگى از دیدگاه قرآن و حدیث

امام صادق علیه السلام در تعریف «عفو» مى فرمایند: «عفو کردن و از تقصیر گذشتن با وجود قدرت و انتقام، طریقه پیامبران و متقیان است و معناى عفو آن است که هرگاه از کسى جرمى و تقصیرى نسبت به تو واقع شود، پى او نروى و به او اظهار نکنى و از ظاهر و باطن فراموش کنى و احسان را به او زیاده تر از پیش کنى.»43 یکى از صفات اخلاقى امر شده در قرآن، بخشودگى است: «خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ.» (اعراف: 199)؛ طریقه عفو و بخشش پیش گیر و به نیکوکارى امر کن و از مردم نادان روى بگردان. «الَّذِینَ یُنفِقُونَ فِی السَّرَّاء وَالضَّرَّاء وَالْکَاظِمِینَ الْغَیْظَ وَالْعَافِینَ عَنِ النَّاسِ وَاللّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ» (آل عمران: 134)؛ آنها که از مال خود به فقرا در حال وسعت و تنگدستى انفاق کنند و خشم و غضب فرو نشانند، از بدى مردم درگذرند (چنین مردمى نیکوکارند) و خداوند دوستدار نیکوکاران است.

«عفو» و بخشش ضد انتقام است. عفو صرف نظر کردن از حق قصاص و غرامت است و آیات و اخبار در ستایش آن بى شمار است. خداى متعال مى فرماید: «وَلْیَعْفُوا وَلْیَصْفَحُوا» (نور: 22)؛ باید عفو و گذشت کنند و چشم بپوشند. پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله نیز مى فرمایند: «العفو لا یزید العبد الاّ عزا، فاعفو یعزکم اللّه»؛44 گذشت جز عزت بنده را نیفزاید؛ گذشت کنید تا خدا شما را عزیز کند. همچنین فرموده است: «الا اخبرک بافضل اخلاق اهل الدنیا والاخره: تصل من قطعک و تعطى من حرمک و تعفو عمن ظلمک»؛45 مى خواهى بهترین اخلاق اهل دنیا و آخرت را به تو نشان دهم: با آن کس که از تو بریده پیوند کنى و به کسى که محرومت ساخته ببخشى و از کسى که به تو ستم کرده درگذرى.

در آیه 149 سوره «نساء» خداوند انسان را به عمل نیک، که به طور آشکار یا پنهان انجام مى شود، تشویق مى کند «إِن تُبْدُواْ خَیْرا أَوْ تُخْفُوهُ» و سپس با تأکید بر عفو و بخشش در برابر بدى هاى دیگران «أَوْ تَعْفُواْ عَن سُوَءٍ فَإِنَّ اللّهَ کَانَ عَفُوّا قَدِیرا»، در پایان آیه مى فرماید: «اگر از بدى هاى دیگران درگذرید، به یکى از صفات کمالیه خداوند متصف شده اید و آن صفت عفو با داشتن قدرت بر تلافى است.» در آیه 199 سوره «اعراف»، خداوند رسول اکرم صلى الله علیه و آله را به در پیش گرفتن عفو و بخشش «خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ» سفارش مى کند. وقتى این آیه نازل شد، پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله از جبرئیل توضیح، شیوه و عمل به این آیه را درخواست کردند. جبرئیل پیام آورد: «از کسى که به تو ظلم کرده درگذر، و با کسى که با تو قطع رابطه کرده است، ارتباط برقرار کن.»46

در آیه 14 سوره «تغابن» خداوند متعال مى فرماید: «وَإِن تَعْفُوا وَتَصْفَحُوا وَتَغْفِرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ»؛... و اگر از عقاب آنان پس از توبه عفو و آمرزش چشم پوشى کنید خدا هم در حق شما بسیار آمرزنده و مهربان است. همچنین در قرآن بخشودگى به عنوان یک صفت اخلاقى برتر مشخص شده است: «وَلَمَن صَبَرَ وَغَفَرَ إِنَّ ذَلِکَ لَمِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ» (شورى: 43)؛ و هر که بر ظلم کسى صبر کند و ببخشد، عزم در امور الهى و تسلط بر نفس است. شاید بتوان گفت یکى از راه هاى ایجاد نشاط و آرامش و شادى یا به عبارتى، تسریع شادکامى در افراد به عنوان یک مهارت زندگى، عفو، گذشت، بخشیدن و تغافل است. امام على علیه السلام مى فرماید: «من لم یتغافل و لا یغض عن کثیر من الامور تنغصت عیشته»؛ هر که تغافل نکند و چشم نپوشد، از بسیارى از کارها تیره و ناصاف گردد زندگانى او. مراد، ترغیب در تغافل و چشم پوشیدن از بسیارى از جفاها و خلاف آداب مردم است و درصدد تلافى آنها برنیامدن، وگرنه، باید همیشه آدمى در زحمت و اندوه باشد و زندگانى او تیره و تلخ. امیرالمؤمنین علیه السلام مى فرماید: «الحده ضرب من الجنون»؛ خشم شدید نوعى دیوانگى است.47 و رسول خدا صلى الله علیه و آله فرموده است: «الغضب یفسد الایمان کما یفسد الخل العسل»48 غضب ایمان را فاسد مى کند؛ چنان که سرکه عسل را. امام صادق علیه السلاممى فرماید: «الغضب مفتاح کل شر»؛49 غضب کلید هر بدى است. در عین حال، در مقابل غضب، خشم، و کینه، در متون اسلامى به گذشت و عفو تأکید شده است. امیرمؤمنان علیه السلاممى فرماید: «چون بر دشمنت دست یافتى و مسلط شدى، گذشت و عفو را شکرانه قدرت قرار بده.» و «شایسته ترین مردم براى عفو کردن قدرتمندترین آنها براى انتقام است.» و در حکمت جالب توجهى، حضرت على علیه السلام مى فرماید: «و العفو زکاة الظفر»50 گذشت، زکات پیروزى است. عفو و مدارا و تحمل دیگران از والاترین ارزش هاى اخلاقى و انسانى است. هنگامى که قرآن کریم پارسایان را به تصویر مى کشد، تسلط بر خشم، عفو و بخشش را از برجسته ترین صفات آنان برمى شمارد. خداوند متعال در سوره مبارکه «آل عمران» آیه 134 مى فرماید: «الَّذِینَ یُنفِقُونَ فِی السَّرَّاء وَالضَّرَّاء وَالْکَاظِمِینَ الْغَیْظَ وَالْعَافِینَ عَنِ النَّاسِ وَاللّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ.»در این آیه، به سه مرحله از برخورد متقیان به هنگام خشم اشاره مى شود: الف) فروخوردن خشم؛ ب) گذشت از خطاى مردم؛ ج) نیکى کردن.51 على علیه السلاممى فرماید آن کس به گذشت کردن سزاوار است که قدرت انتقام دارد. امام حسین علیه السلام نیز مى فرماید: «باگذشت ترین مردم کسى است که در عین توانایى، چشم پوشى کند.» امام صادق علیه السلام مى فرماید: «نادان بخشنده بسى از عابد تنگ نظر بهتر است.»52 همچنین امام باقر علیه السلام فرموده است: «خوش رفتارى و مدارا کردن با مردم یک سوم خردمندى است.»53

دعا، نیایش و بخشودگى

دعا مغز عبادت54 و یکى از مهم ترین اعمال مذهبى و روحانى است که در طول تاریخ نقش بسیار مهمى در زندگى انسان ها در همه فرهنگ ها داشته است.55 ولى تا این اواخر در حوزه روان شناسى سلامت، مشاوره و روان درمانى کمتر مورد توجه قرار گرفته است. انسان موجودى است ترکیب یافته از سه حوزه کاملاً مرتبط به هم، ولى در عین حال جدا، که عمدتا عبارتند از بدن، ذهن و روح. بدن و مغز در قلمرو بیولوژى، ذهن و روح به ترتیب در حوزه روان شناسى و الهى قرار دارند و بدون توجه به این سه حوزه، نمى توان به طور کامل رابطه سلامتى و سالم بودن را با دعا مورد بررسى قرار داد.

در طى دعاست که روح موجب اتحاد و پیوند بین بدن و ذهن مى شود. تعادل بین عناصر سه گانه بدن، ذهن و روح براى سلامتى بسیار مهم است. امروزه معیار اصلى سلامت روان، تعادل و یکپارچگى درون فردى، بین فردى و فرافردى است.56 یکى از عواملى که با سلامتى در ارتباط است «هیجان ها» به ویژه نحوه ابراز آنهاست. پژوهش هاى انجام شده در خصوص ابراز هیجان ها و یا بازدارى آنها و اثرات آن بر روى سلامت جسمانى و روانى، نشان داده است که سرکوبى یا بازدارى هیجان هایى مانند خصومت و خشم، با بیمارى کرونرى قلبى و فشار خون بالا در ارتباط است.57

وقتى هیجانات ابراز نمى شوند و بیشتر سرکوب مى شوند افراد ممکن است نسبت به آینده بدبین شوند؛ بین آنچه نیستند و آنچه که رفتار مى کنند تعارض ببینند، خود را محکوم به بى صداقتى بکنند و این نیز موجب کاهش عزت نفس آنان شود. بنابراین، خشم، تنفر، کینه، نفرت، و آزردگى مى توانند به عنوان هیجان هاى سرکوب شده موجب اختلالاتى از لحاظ بدنى و ذهنى شوند. ولى یک راهبرد مقابله اى متمرکز بر هیجان وجود دارد که مى تواند جلوى این آسیب ها را بگیرد و یا اینکه آنها را به حداقل برساند و آن «بخشودگى» است.58 در مقابل بخشودگى، کینه توزى قرار دارد. کینه توزىیک نوع بى کفایتى در پردازش اطلاعات عاطفى است که موجب تنظیم ناجور عاطفى شده و در نهایت، منجر به مسائلى همچون شخصیت متخاصم، اختلالات اضطرابى، افسردگى، فشارخون و بیمارى هاى قلبى مى شود.59

یکى از سازوکارهاى اثربخشى دعا این است که به وسیله آن، هیجان هاى مثبت بیشتر مى شود. دعا خُلق را تحت تأثیر قرار داده و فرد را آرام مى کند و هیجان هاى مثبت مثل شادى، امید، و عشق تولید مى کند و منجر به تغییرات زیست شناختى مى شود. در ارتباط با این تغییرات زیستى مى توان به طبابت شفابخشى و مذهبى بین مسلمانان (مثل: دعا، کاربرد متون قرآنى، ذکر یا توسل به خدا، و آب مقدس زمزم) اشاره کرد. قرآن در آیات و سوره هایى به دعا و اهمیت آن نیز اشاراتى کرده است؛ از جمله: سوره هاى «مریم» (2ـ9)، «فرقان» (77)، «ابراهیم» (39)، و «بقره» (186). آیات مربوط به شفابخشى در قرآن و اعمال سلامتى حاصل از احادیث که از پیامبر اکرم صلى الله علیه و آلهمطرح شده اند منجر به حوزه پژوهشى جالبى در بین مسلمانان شده که از آن به «طب نبوى» یاد مى کنند.60

خاندان وحى، به ویژه امام سجاد علیه السلام در صحیفه سجادیه، با توجه به تأکید قرآن و پیامبر گرامى و به پیروى از جدّ بزرگوارشان امیرالمؤمنین على علیه السلام به موضوع عفو و آمرزش نیز در دعاها اشاراتى کرده اند. وقتى امام در دعاها مکرر از خداوند متعال طلب بخشش و عفو مى کنند، هر علاقه مند به حوزه روان شناسى سلامت را به فکر فرو مى برد که این استعانت چه آثار روان شناختى، بهزیستى و سلامتى در حوزه فردى وحتى اجتماعى مى تواندداشته باشد؟

دعاهاى صحیفه سجادیه و بخشودگى

در مرورى بر دعاهاى مطرح شده در صحیفه سجادیه حدودا در 11 دعا بر موضوع عفو و گذشت و بخشش اشارات بیشترى شده است که در زیر به آنها مى پردازیم:

دعاى (1): «ثُمَّ اَمَرَنا لِیخْتَبِرَ طاعَتَنا، وَنَهانا لِیبْتَلِىَ شُکْرَنا، فَخالَفْنا عَنْ طَریقِ اَمْرِهِ، وَ رَکِبْنا مُتُونَ زَجْرِهِ، فَلَمْ یبْتَدِرْنا بِعُقُوبَتِهِ، وَ لَمْ یعاجِلْنا بِنِقْمَتِهِ، بَلْ تَاَنّانا بِرَحْمَتِهِ تَکَرُّما، وَانْتَظَرَ مُراجَعَتَنا بِرَاْفَتِهِ حِلْما»؛ ... سپس بر پیروى از خویش فرمان داد تا اطاعت ما را از خویش بیازماید و از آنچه نباید ما را باز داشت تا در شکرگزارى ما را محک زند، ولى ما از راه فرمانش بیرون رفتیم و بر [مرکب هاى ]نافرمانى اش نشستیم. با این حال، به تنبیه و کیفر ما شتاب نکرد و در انتقام گرفتن از ما تعجیل ننمود، بلکه به مقتضاى رحمت و بنده پرورى اش با ما کریمانه مدارا کرد و از سر مهر و شفقّت، بردبارانه بازگشت ما از بیراهه را به انتظار نشست... .

دعاى (2): «... یا وافِىَ الْقَوْلِ، یا مُبَدِّلَ السَّیئاتِ بِاَضْعافِها مِنَ الْحَسَناتِ، اِنَّکَ ذُوالْفَضْلِ الْعَظیمِ»؛ ... اى آنکه وفاکننده اى؛ اى تبدیل کننده بدى ها به چندین برابر نیکى ها؛ به راستى که تو بزرگ بخشنده هستى ... .

دعاى (3): «اِنَّکَ جَوادٌ کَریمٌ»؛ چراکه تو بسیار بخشنده و بزرگوارى.

دعاى (5): «... وَ اِنَّما یعْطِى الْمُعْطُونَ مِنْ فَضْلِ جِدَتِکَ»؛ به درستى که بخشندگان از افزونى بخشش تو مى بخشند.

دعاى (6): «... الْمَنّانُ بِالْجَسیمِ، الْغافِرُ لِلْعَظیمِ، وَ اَنْتَ اَرْحَمُ مِنْ کُلِّ رَحیمٍ...»؛ تو بخشنده نعمت هاى بزرگ و بخشاینده و آمرزنده گناهان بزرگى و از همه مهربان ها، مهربان ترى.

دعاى (12): «اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَالِهِ، وَ هَبْ لى ما یجِبُ عَلَىَّ لَکَ، وَ عافِنى مِمّا اَسْتَوْجِبُهُ مِنْکَ، وَاَجِرْنى مِمّا یخافُهُ اَهْلُ الْاِسآئَةِ، فَاِنّکَ مَلى ءٌ بِالْعَفْوِ، مَرْجُوٌّ لِلْمَغْفِرَةِ، مَعْرُوفٌ بِالتَّجاوُزِ، لَیسَ لِحاجَتى مَطْلَبٌ سِواکَ، وَ لا لِذَنْبى غافِرٌ غَیرُکَ، حاشاکَ»؛ [بار الها] بر محمد و دودمانش درود فرست، و حقوقى را که از من بر جاى مانده است، ببخشاى و از مجازاتى که سزاوار آنم، معافم بدار، و از آنچه که گناهکاران از آن در هراسند، پناهم ده؛ چراکه تو بر عفو و گذشت توانایى و به آمرزش، سزاوار امید بستن، و به چشم پوشى از گناه، شهرت نیافتى... .

دعاى (14): (از دعاهاى اوست در آن هنگامى که مورد ستم واقع مى شد): «اَللَّهُمَّ وَ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ الِهِ، وَلاتُسَوِّغْ لَهُ ظُلْمى، وَ اَحْسِنْ عَلَیهِ عَوْنى، وَاعْصِمْنى مِنْ مِثْلِ اَفْعالِهِ، وَلاتَجْعَلْنى فى مِثْلِ حالِهِ. اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَالِهِ، وَاَعْدِنى عَلَیهِ عَدْوى حاضِرَةً تَکُونُ مِنْ غَیظى بِهِ شِفآءً، وَ مِنْ حَنَقى عَلَیهِ وَفاءً»؛ خدایا! بر محمد و دودمانش درود فرست و او را به ستم کردن بر من، رخصت مده و مرا در برابرش به نیکى یارى کن، و از انجام دادن کارهایى همانند آنچه او انجام مى دهد، حفظ فرما و در حالتى همانند حال او مرا به خود وامگذار، خدایا! بر محمد و دودمانش درود فرست و هم اینکه مرا در برابر دشمنم یارى کن تا خشمى را که از او در دل دارم فرو نشاند و گره از کینه فروبسته ام بگشاید.

دعاى (16): (از دعاهاى اوست به هنگامى که از گناهان خویش، آمرزش مى طلبید و از بخشش خواهى از کاستى هایش زارى مى کرد): «اَنْتَ الَّذى وَسِعْتَ کُلَّ شَىْ ءٍ رَحْمَةً وَعِلْما. وَاَنْتَ الَّذى جَعَلْتَ لِکُلِّ مَخْلُوقٍ فى نِعَمِکَ سَهْما، وَ اَنْتَ الَّذى عَفْوُهُ اَعْلى مِنْ عِقابِهِ. وَ اَنْتَ الَّذى تَسْعى رَحْمَتُهُ اَمامَ غَضَبِهِ. وَ اَنْتَ الَّذى عَطآؤُهُ اَکْثَرُ مِنْ مَنْعِهِ. وَ اَنْتَ الَّذِى اتَّسَعَ الْخَلآئِقُ کُلُّهُمْ فى وُسْعِهِ»؛ تویى که رحمت و دانایى بر همه چیز سایه افکنده، و تویى که براى هریک از آفریده هایت، از نعمت هاى خود سهمى قرار داده اى، و تو کسى هستى که بخشش او بر عقابش برترى دارد، و تویى که رحمتش بر خشم او پیشى گرفته و عطایش از منع او فزون تر است و تویى که همه خلق در گستره رحمت فراگیرش آرمیده اند و تو همانى که بى انتظار پاداش مى بخشد.

دعاى (20): «اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَالِهِ، وَسَدِّدْنى لِأَنْ اُعارِضَ مَنْ غَشَّنى بِالنُّصْحِ، وَاَجْزِىَ مَنْ هَجَرَنى بِالْبِّرِ، وَاُثیبَ مَنْ حَرَمَنى بِالْبَذْلِ، وَاُکافِىَ مَنْ قَطَعَنى بِالصِّلَةِ، وَاُخالِفَ مَنِ اغْتابَنى اِلى حُسْنِ الذِّکْرِ، وَاَنْ اَشْکُرَ الْحَسَنَةَ، وَاُغْضِىَ عَنِ السَّیئَةِ»؛ خدایا! بر محمد و دودمانش درود فرست، و مرا بر خیرخواهى کسى که با من بد کرده و پاداش نیکو دادن به کسى که مرا وانهاده و بخشش به آن کس که مرا محروم ساخته و پیوستن به کسى که از من بریده و یاد نیکو از کسى که غیبت مرا کرده، و سپاسگزارى از نیکى ها و چشم پوشى و گذشت از بدى ها توفیق بده.

دعاى (26) (درباره همسایگان و دوستان): «وَاجْعَلْنِى اللَّهُمَّ اَجْزى بِالْاِحْسانِ مُسیئَهُمْ، وَاُعْرِضُ بِالتَّجاوُزِ عَنْ ظالِمِهِمْ، ...»؛ خدایا! توفیقم ده تا بدکردارشان را پاداش نیکو دهم، و از ستمکارشان، به بخشایش درگذرم... .

دعاى (37): «یا اِلهى اَمْرَهُمْ قَبْلَ اَنْ یمْلِکُوا عِبادَتَکَ، وَ اَعْدَدْتَ ثَوابَهُمْ قَبْلَ اَنْ یفیضُوا فى طاعَتِکَ، وَ ذلِکَ اَنَّ سُنَّتَکَ الْاِفْضالُ، وَعادَتَکَ الْاِحْسانُ، وَ سَبیلَکَ الْعَفْوُ»؛ اى خداى من ... تو پیش از آنکه بر طاعت گزارى ات مبادرت ورزند، پاداش ایشان را فراهم آورده بودى، و این براى آن است که آیین تو بخشش و گذشت، و رسم و عادت تو احسان و نیکى، و راه طریقتت، عفو و گذشت است.

دعاى (47) (در روز عرفه): «... و اوجدنى برد عفوک و حلاوه رحمتک و روحک ...»؛ ... و از لذت عفو و شیرینى رحمتت کام جانم را شیرین کن و... . «و انزع الغل من صورى للمؤمنین واعطف بقلبى على الخاشعین ...»؛ «و کینه مؤمنان را از سینه ام بزداى، و دلم را با فروتنان مهربان گردان و... . «... و اجزل لى قسم المواهب من نوالک و دخر على حظوظ الاحسان من افضا لک»؛ نصیب مرا از بخشش هاى گوناگون خود، سرشار کن و بهره هاى احسان و نیکى هایت را انبوه گردان. «و اتمم لى انعامک، انک خیر المنعمین و...»؛ و بخشش خود را بر من تمام کن؛ زیرا که تو بهترین بخشنده اى... .

بحث و نتیجه گیرى

در نگاهى به دعاهاى مطرح شده، امام علیه السلام رحمت، کریمانه مدارا کردن، مهر و شفقت، بخشش و عطا را بیشتر از خداوند متعال درخواست مى کند. این ویژگى بخشودگى در دعاهاى 1، 2، 3، 5، 6، 12 قابل بررسى است. در دعاى 14، امام علیه السلام هنگامى که مورد ستم واقع مى شود از خداوند متعال کمک مى طلبد که بتواند دیگران را ببخشد. در همین دعا بیان مى کند: «و اقرن شکایتى بالتغییر»؛ شکوایم را با دگرگونى همراه ساز. این دگرگونى از طریق بخشودگى در متون جدید علمى بیشتر دربرگیرنده دگرگونى در حوزه هاى شناختى، عاطفى و هیجانى و اجتماعى است. در دعاى 20 «بخشیدن دیگران» مطرح مى شود و امام از خداوند متعال درخواست مى کند: «مرا بر خیرخواهى کسى که با من بد کرده»، «بخشش به آن کسى که مرا محروم ساخته» و «پیوستن به کسى که از من بریده»، در چشم پوشى و گذشت از بدى ها، توفیق بدهد. در دعاى 37 حضرت از آیین، رسم و عادات و راه طریقت خداوند متعال چنین یاد مى کند: «سنتک الافضال، و عادتک الاحسان، و سبیلک العفو»؛ آیین تو بخشش و گذشت، رسم و عادت تو احسان و نیکى و راه طریقت تو، عفو و گذشت است.

یکى از مؤلفه هاى شناختى در بخشودگى، قضاوت هایى در خصوص نیات، حالات هیجانى و قابل عفو و گذشت بودن اعمال دیگران و توانایى همدلى کردن به ویژه با فرد مهاجم است. تعامل اجتماعى موفق انسانى نیازمند فهم نیات و اعمال سایر افراد است و بازبینى حالات درونى، شرط لازم در پیش بینى رفتار دیگران مى باشد. فعالیت هاى انسان علاوه بر رفتارهاى فردى، شامل سلسله ارتباطات او با دیگر انسان ها نیز مى شود که با توجه به تنوع ارتباطات، دیدگاه هاى خاص تربیتى را مى طلبد؛ امرى که گاهى رنگ اجتماعى پیدا مى کند. با مطالعه دعاهاى صحیفه سجادیه، مى یابیم که نظام تربیتى آن از یک منظر درصدد هدفمند کردن رفتارهاى انسان در حیطه هاى مختلف اجتماعى به ویژه در خصوص ارتباطات اجتماعى است. در مبانى اسلامى و با توجه به نص قرآن و سیره حضرت رسول اکرم صلى الله علیه و آله و ائمّه اطهار علیهم السلام به نکته اى توجه عمیق شده و آن بخشودگى در پیشگاه خالق است؛ از این رو، سمت وسوى کفه ترازوى بخشش سنگین تر از مجازات و عقاب است؛ چه در قرآن کریم نیز بسیار با صفات حضرت حق که شامل عفو و بخشش است (مانند رحمان، رحیم، کریم، غفور و...) برمى خوریم و نیز در احادیث و روایاتى که از معصومان علیهم السلام به ما رسیده به این گونه نگرش و تفکر اشاره شده است. در صحیفه سجادیه درباره بخشش بى کران الهى از زبان امام علیه السلام مى خوانیم: «و انت الذى عفوه اعلى من عقابه»؛ و تویى آن کس که بخشش ات بزرگ تر است از عقابت.

بخشودگى یک فرایند عاطفى و شناختى است که وجوه چندگانه اى دارد و به طور فزاینده اى به عنوان یک جنبه مهم روان درمانى مى تواند راه گشاى بسیارى از مسائل بالینى باشد. به نظر مى رسد براى داشتن یک تعامل اجتماعى میان فردى سالم بهتر است اول خودمان، دوم دوستانمان و سوم دشمنانمان را ببخشیم. ولى آنچه گفتنى است اینکه بخشودگى نه دادنى است و نه گرفتنى، بلکه آموختنى است. مى توان بر اساس دعاهاى صحیفه سجادیه آثار مثبت مدارا و عفو در زندگى را در دو بخش فردى و اجتماعى مورد بررسى قرار داد. آثار فردى آن را مى توان در سلامت روانى و جسمانى، کاهش اضطراب، افسردگى، پرخاشگرى، اختلالات عاطفى، امیدوارى، آرامش و آسایش، برکت و فزونى روزى، و آثار اجتماعى آن را تبدیل کینه و دشمنى به محبت و دوستى، محبوبیت، امنیت و جذب افراد به دین مورد توجه قرار داد.

اعتماد پایین، قلب شکسته، و روحیه ضعیف، شکایاتى هستند که در جلسات روان درمانى بیشتر مطرح مى شوند و بیماران اغلب معتقدند که توسط دیگران جریحه دار شده اند. اغلب افرادى که براى درمان مراجعه مى کنند، وقتى نشانگان آنان بررسى مى شود با بعضى از انواع آسیب ها یا تروما مرتبط است. از این رو، کمک به بیماران براى فرا رفتن از این تجارب یک ضرورت و هدف است. یکى از راه هاى توان بخشى از طریق آموزش و مداخله «بخشودگى» است، که اخیرا در حل تعارض در ازدواج، روان درمانى فردى، خانواده درمانى در رضامندى و ثبات زناشویى، شادکامى، در حوزه روان شناسى مثبت نگر و سلامتى، روان درمانى شناختى، در کارورزى پزشکى و بهداشت، اثرات آن در واکنش و بهبودى بیمارى هاى قلبى ـ عروقى، در محیط هاى پزشکى دردهاى مزمن، سوءمصرف مواد و سرطان مورد توجه قرار گرفته است. نقش بخشودگى در بهداشت روانى و بهزیستى، ارتباط آن با خشم، کینه، انتقام، ارتباط آن با کارکرد و فیزیولوژى مغز و سلامتى، نیز روشن شده است.

موضوع بخشودگى در حوزه شناخت اجتماعى نیز مورد توجه قرار مى گیرد. شناخت اجتماعى پردازش اطلاعات درباره کل افراد شامل خود، هنجارها و شیوه هاى دنیاى اجتماعى، و به عبارتى دیگر، در ارتباط با ادراک خود، ادراک از دیگران و دانش بین فردى است.61 در واقع، بخشودگى و همدلى یکى از سازوکارهاى شناخت اجتماعى است.62

در الگوهاى روان شناسى بخشودگى، پردازش شناختى و عاطفى مهم است. براى مثال، جنبه هاى درون فردى بخشودگى مثل اعتماد، خیرخواهى و عدم حضور خشم و نیاز براى انتقام همه، بخشى از فرایندهاى عاطفى و شناختى ضرورى براى وقوع بخشودگى محسوب مى شود. بخشودگى به عنوان یک نوع نگرش و رفتار جامعه یا بخشى از خرد مشترک است. در یک طرف، اهانت غیرعادلانه بر شخص واردشده و از طرف دیگر، شخص از رنجش و آزردگى حاصل دست مى کشد و در عین حال، نسبت به مرتکب شونده آزردگى، ترحم و دلسوزى کرده و همدردى نشان مى دهد. در واقع، بر اساس رویکرد عصب ـ روان شناختى چهار هیجان خشم، آزردگى، گناه و ترس از طریق بخشودگى متوقف مى شود.63 در مشاوره، راهنمایى و روان درمانى، هدف ایجاد «تغییر» است. این از طریق، آموزش و کمک به یادگیرىاشکال جدید یا متفاوتى از نگاه کردن به زندگى، کمک به کشف رابطه بین رفتارها، احساس ها و ادراک ها صورت مى گیرد. همچنین کمک مى شود فرد از طریق تغییر در عادات و رفتارها با تغییر در نگرش ها و از راه مقایسه نتایج و پیامدهاى مطلوب و یا نامطلوب فعالیت هاى فکرى، هیجانى و رفتارى به نتایج مطلوب برسد و کمک مى شود از طریق تعیین اهداف واقع بینانه، فرد به اصلاح و برداشت هاى فردى از زندگى خود بپردازد و در جهت بهبود ارتباط هاى بین فردى گام هاى مؤثرى برداشته و عادات جدید و مفید فکرى، عاطفى، هیجانى و عملکردى را در خود پرورش دهد. این یارى رسانى توسط مشاوران و روان درمانگران بیشتر مبتنى بر ظرفیت هاى علمى صورت مى گیرد. یکى از آن طرفیت هایى که اخیرا مورد توجه قرار گرفته است پیش زمینه هاى مذهبى و فرهنگى است.

فهم از باور و آموزه هاى دینى مى تواند بن مایه هاى ارزشمندى براى مشاوره و راهنمایى مراجعان دربر داشته باشد. آشنایى با این باورها مى تواند در تصحیح افکار (بازسازى شناختى) و تغییر رفتار افراد مؤثر باشد. در سال هاى اخیر استفاده از مذهب و اعتقادات دینى مورد توجه سیاست گذاران و تدوین کنندگان راهبردهاى بهداشت جامعه نگر در سازمان بهداشت جهانى نیز قرار گرفته است. امروزه در خصوص مشاوره به ویژه مشاوره چندفرهنگى عواملى مثل فرهنگ، هویت، دین جنبه هاى بسیار مهمى محسوب مى شوند. افراد در محیط هاى متفاوت داراى نظام واره هایى از باورها، عقاید، و ارزش ها هستند که به نظر مى رسد نمى توان براى هر فردى نسخه درمانى یکسانى پیچید. از این رو، تفسیر از وضعیت روان شناختى یک مسلمان / عرب براساس نظریه هاى شخصیت و آسیب شناسى روانى مطرح شده با یک نگاه سکولاریستى توسط روان شناسان و روان کاوان مسیحى اروپایى بدون توجه به مسائل فرهنگى، شبیه این مى ماند که به طور استعاره اى بگوییم فرد دچار یک نوع «کوررنگى فرهنگى» شده است. در ارزیابى، تبیین پریشانى و سلامتى، تشخیص و مشاوره توجه به تفاوت فرهنگى ضرورى مى نماید. از این رو، پیشنهاد مى شود در شرایط مشاوره اى مى توان از دعاهاى صحیفه در آموزش بخشودگى به عنوان یک مداخله درمانى بهره هاى زیادى برد.

با استناد به آیه 237 سوره «بقره»، بخشش نوعى قانون اخلاقى به شمار مى رود. در آیه 149 سوره «نساء» ضمن توصیه خداوند به گذشت از بدى ها، بخشش به منزله یکى از صفات خداوند معرفى شده و عمل بخشش از جانب انسان ها، یعنى متصف شدن انسان به یکى از صفات خداوند محسوب گردیده است. بنابراین، چنین اتصافى مى تواند سلامت و رضایت فردى و خانوادگى را در پى داشته باشد. بر اساس سخن امام على علیه السلام که مى فرماید: «عفو و گذشت موجب نزول رحمت الهى است»، نزول رحمت الهى، شادى و احساسات مثبت را جایگزین کینه و احساسات منفى مى کند. امام در جاى دیگر مى فرمایند: «همان طور که دوست دارى خداوند سبحان تو را عفو کند، تو نیز مردم را عفو کن و هیچ وقت بر گذشت و عفو خود پشیمان مباش.»64

خلاصه اینکه بخشش یک شیوه مقابله اى مذهبى از نوع گشتارى یا تبدیلى است. در این نوع شیوه مقابله اى، اهداف تغییر مى کنند و از جمله شیوه هایى که با این نوع مقابله همخوان است روان درمانى و دعاست. بخشش یک گشتار و تبدیل در هیجان است. فردى که مى بخشد، یک فرایند انطباقى هیجان مدار را طى مى کند. در بخشش، احتمالاً دو نوع صلح و آرامش را مى توان یافت: یکى، آرامش ذهنى (درمان زخم هاى هیجانى کهنه) و دیگرى، صلح با دیگران و ایجاد روابط با کیفیت خوشایند. البته این تغییر و گشتار توسط دین و معنویت تقویت مى شود. بخشش در واقع، یک ارزش دینى و مذهبى و رهایى از گذشته است که یکى از منابع رجوع و آموزش آن، از طریق دعا مى باشد. در نامه 31، حضرت على علیه السلام به امام حسن علیه السلام مى نویسند: «بدان خدایى که خزینه هاى آسمان ها و زمین در دست اوست اجازه داده دعا کنى و از او بخواهى و قبول دعایت را بر عهده گرفته است و دستور داده که از او بخواهى تا عطا فرماید و از او رحمت طلب کنى تا بر تو رحم کند... و آنچه در دل دارى به او مى گویى و غصه هایت را بر او شکایت مى کنى و زوال اندوهت از او مى خواهى و در کارهایت از او استعانت مى جویى و از خزاین رحمت او مى خواهى آنچه را که دیگران به دادن آن قادر نیستند؛ مثل زیادت عمرها و صحت ابدان و وسعت روزى.»65 تمام متون مذهبى، احادیث، متون علمى و پژوهشى حاکى از آن است که دعا و نیایش به عنوان یک راهبرد مقابله اى با بحران است. آنچه که پیش روى روان شناسان است، شناختن کنش مذهبى هم در درک بارقه ملکوتى و هم در درمان علایم و نشانه هاى آسیب شناسى روانى و جسمانى و سلامت عمومى حایز اهمیت است.

پی نوشت ها:

1. T.F.D. Farrow & etal., Investigating the Functional Anatomy of Empathy and Forgivness, Neuro Report, p. 2433-2438; A. B. Newberg & etal, The Neuro Psychological Correlates of Forgiveness, in M.E. Mcculogh (ed), Forgiveness: theory, Research and Practice: Guilford Publicationp 91.

2. Positive Psychologist.
3. Forgiveness.

4ـ جان مارشال ریو، انگیزش و هیجان، ترجمه یحیى سیدمحمدى، ص 469.

5. L. Smedes.

6. E. L. Worthington, (ed.), Forgiveness and Reconciliation: theory and Application, Taylor and Francis Group.

7ـ على اکبر نفیسى، فرهنگ نفیسى، ج 1، ص 543.
8ـ حسن عمید، فرهنگ فارسى عمید، ج 1، ص 321.
9ـ محمد معین، فرهنگ فارسى معین، ج 1، ص 477.
10ـ حسن انورى، فرهنگ بزرگ سخن، 837.

11. F. Neto, Forgiveness, Personality and Gratitude, Personality and Individual Differences, p. 2313-2323.

12. K. A. Lawler-Row & R. L. Piferi, The Forgiving Personality: Describing A Life Well lived?, Personality and Individual Differences, p. 1009-1020.

13. C. Suwartono & C.Y. Prawasti, Effect of culture on forgivingness: a Southern Asia-western Europ Comparsion, Personality and Individual Differences, p. 513-523.

14. N. G. Wade & D. C. Bailey, Helping Clients heal: Does Forgiveness Make a Difference?, Professional Psychology: Research and Practice, p. 634-641.

15. E. L. Worthington & other, A Review of Evidenece for Emotional Versus Desisional Forgiveness, Dispositional Forgivingness and Reduced Unforgivness, Journal behavior med, p. 291-302.

16ـ رحیم حمیدى پور، «بررسى تأثیر مشاوره گروهى مبتنى بر بخشش بر رضایت زناشویى»، روان شناسى و دین، ش 9، ص 107ـ123.

17. Dicisional Forgiveness.
18. Emotional Forgiveness.
19. E. L. Worthington & other, Op. Cit, p. 291-302.
20. Five factor Model.
21. Neuroticism.
22. K. A. Lawler-Row & R. L. Piferi, Op.Cit, p. 1009-1020.

23. C.f. E. L. Worthington, Forgiveness and Reconciliation: theory and Application.

24. D. F. Walker & R. L. Gorsuch, Forgiveness Within the Big five Personality Model, Personality and Individual Differences, p. 1127-1137.

25. M. E. Mc Cullough & C. V. Witvliet, The Psychology of Forgiveness, in C. R. Synder & S. J Lopez (ed), Handbook of Positive Psychology, p. 446-458.

26. Hexaco.
27. honesty-humility.

28. M. C. Ashton & K. Goldberg, The IPIP-Hexaco scales: An alternative, public-domain of personality construct, in the Hexco model, Personality and Individual Differences, p. 1515-1526.

29. S. Schepherd & K. Belicki, Trait Forgiveness and Taitedness within the HEXACO model of Personality, Personality and Individual Differences, p. 389-394.

30. M. E. Mc Cullough, C. V. Witvliet, Op.Cit, p. 446-458.

31. E. L. Worthington & C. V. O. Witvliet, A. Y. Miller, Forgiveness, health, and Well-being: A Review of Evidenece for Emotional Versus Desisional Forgiveness, Dispositional Forgivingness and Reduced Unforgivness, Journal behavior med, p. 291-302.

32. interleukin.

33. The Scientific Miracles of the Quran Forgiveness According to the Morals of Islam and its Benefits on Health, http: Miracles of thequran.com / scientific_54.

34. G. Bono and M. E. Mc Cullough, Positive Response to Benefit and harm: Bringing Forgiveness and Gratitude in to Cognitive Psychotherapy, Journal of Ccognitive Psychotherapy, p. 1-10.

35. Paranoid Personality Style.

36. M. Sastre & G. Vinsonneau, H. Chabrol, E. Mullet, Forgivingness and the Paranoid Personality Style, Personality and Individual Differences, p. 765-772.

37ـ ر.ک: جیمز باچر، سوزان منیکا، جیل هولى، آسیب شناسى روانى، ترجمه یحیى سیدمحمدى.
38ـ ر.ک: ریچارد هالچین، سوزان ویتبورن، آسیب شناسى روانى: دیدگاه هاى بالینى درباره اختلال هاى روانى، ترجمه یحیى سید محمدى.
39ـ جان مارشال ریو، انگیزش و هیجان، ترجمه یحیى سیدمحمدى، ص 469.

40. Gluco corticoid.

41. A. C. Recine & J. S. Werner, L. Recine, Health Promotion though Forgiveness Intervention, Journal of Holistic Nursing in Press.

42ـ سیده معصومه جوادى زاویه، عفو و گذشت، سایت اینترنتى، www.pajooh.com.
43ـ همان.
44ـ مهدى نراقى، علم اخلاق اسلامى برگزیده کتاب جامع السعادات، ترجمه جلال الدین مجتبوى، ص 144.
45ـ همان.
46ـ رحیم حمیدى پور، همان، ص 107ـ123.
47ـ نهج البلاغه، ترجمه حسین انصاریان، حکمت 255.
48ـ محمدبن یعقوب کلینى، اصول کافى، ترجمه محمدباقر کمره اى، ج 3، ص 412.
49ـ محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 70، ص 263.
50ـ نهج البلاغه، حکمت 211.
51ـ جواد ایروانى، «خاستگاه مدارا و عفو از دیدگاه قرآن و حدیث»، الهیات و حقوق، ش 17، ص 151ـ186.
52ـ محمدحسین حجازى، چهل سخن، ص 138.
53ـ مسعود درخشان، دو هزار حدیث از پیشوایان دینى، ص 348.
54ـ مهدى نراقى، همان، ص 464.

55. G. Wright, An Experimental Study of the Effects of Remote Intercessory Prayer on Depression, Dissertation for ph. D. liberty University.

56ـ ر.ک: سیدجلال یونسى، تسخیر متقابل انسان ها از دیدگاه قرآن و روان شناسى بررسى بنیادین و تحلیل موضوع تسخیر انسان ها.

57. O. P. John and J. J. Gross, Healthy and Unhealthy Emotion Regulation: Personality Processes, Individual Differences, and life Development, Journal of Personality, p. 1031-1334.

58. E. L. Worthington, and M. Scherer, Forgiveness is an Emotion-Foeused Coping Strategy that Can Reduce health risks and promote health resilience: theory, review, and hypotheses, Psychology and Health, p. 385-504.

59. C. V. O. Witvliet, Unforgiveness, Forgiveness and Justice Scientific Fhnding on feeling and Physiology, In E. L. Worthington (ed), Handbook of forgiveness, p. 305-319.

60. M. Locus & other, The heart and Cardiovascular System in Quran and hadeeth, International Journal of Cardiology, p. 19-23.

61. J. S. Beer and K. N. Oschner, Social Cognition: A multi Level Analysis, Brain Research, p. 98-105.

62. Jayne, S. Blakemore & U. Frith, How Does the Brain Deal with the Social World?, Neuro Report, p. 1-10.

63 . A. J. Clark, Forgiveness: A Neurological Model, Medical Hypotheses, p. 649-654.

64ـ رحیم حمیدى پور، همان، ص 118.
65ـ على اکبر قرشى، آیینه نهج البلاغه، ص 147.

منابع

ـ صحیفه سجادیه، ترجمه محمدتقى خلجى، قم، پیام مهدى (عج)، 1382.
ـ انورى، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، سخن، 1381.
ـ ایروانى، جواد، «خاستگاه مدارا و عفو از دیدگاه قرآن و حدیث»، الهیات و حقوق، ش 17، پاییز 1384، ص 151ـ186.
ـ باچر، جیمز، سوزان منیکا، جیل هولى، آسیب شناسى روانى، ترجمه یحیى سیدمحمدى، تهران، ارسباران، 1383.
ـ جوادى زاویه، سیده معصومه، عفو و گذشت، سایت اینترنتى، www.pajooh.com 
ـ حجازى، محمدحسین، چهل سخن، تهران، سهامى انتشار، 1360.
ـ حمیدى پور، رحیم، «بررسى تأثیر مشاوره گروهى مبتنى بر بخشش بر رضایت زناشویى»، روان شناسى و دین، سال سوم، ش یکم، ش 1، بهار 1389، ص 107ـ123.
ـ درخشان، مسعود، دو هزار حدیث از پیشوایان دینى، تهران، کاظمى، 1362.
ـ ریو، مارشال، انگیزش و هیجان، ترجمه یحیى سیدمحمدى، تهران، ویرایش، 1388.
ـ عمید، حسن، فرهنگ فارسى عمید، تهران، امیرکبیر، 1358.
ـ قرشى، سیدعلى اکبر، آئینه نهج البلاغه، تهران، فرهنگ مکتوب، 1385.
ـ کلینى، محمدبن یعقوب، اصول کافى، ترجمه محمدباقر کمره اى، تهران، اسوه، 1370.
ـ مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، تهران، اسلامیه، 1365.
ـ معین، محمد، فرهنگ فارسى معین، تهران، امیرکبیر، 1363.
ـ نراقى، مهدى، علم اخلاق اسلامى برگزیده کتاب جامع السعادات، ترجمه سید جلال الدین مجتبوى، تهران، حکمت، 1372.
ـ نفیسى، على اکبر، فرهنگ نفیسى، تهران، خیام، 1355.
ـ هالچین، ریچارد، سوزان ویتبورن، آسیب شناسى روانى: دیدگاه هاى بالینى درباره اختلال هاى روانى، ترجمه یحیى سیدمحمدى، تهران، روان، 1388.
ـ یونسى، سیدجلال، تسخیر متقابل انسان ها از دیدگاه قرآن و روان شناسى بررسى بنیادین و تحلیل موضوع تسخیر انسان ها، مجموعه مقالات اولین همایش ملى پژوهش هاى قرآنى حوزه و دانشگاه، تبریز، دانشگاه علوم پزشکى.

- Ashton, M. C., K. Lee, L. R. Goldberg, The IPIP-HEXACO scales: An alternative, public domain of personality construct, In the HEXACO model, Personality and Individual Differences, N. 42, 2007, p. 1515-1526.
- Beer, J. S., and K. N. Oschner, Social Cognition: A multi Level Analysis, Brain Research, N. 1079, 2006, p. 98-105.
- Blakemore, Jayne, S. & U. Frith, How does the brain deal with the social world?, Neuro Report, N. 14, 2003, p. 1-10.
- Bono, G., and M. E. Mc Cullough, Positive Response to Benefit and harm: bringing forgiveness and gratitude in to cognitive psychotherapy, Journal of Cognitive Psychotherapy, N. 20, 2006, p. 1-10.
- Clark, A. J, Forgiveness: A Neurological Model, Medical hypotheses, N. 65, 2005, P. 649-654.
- Farrow, T. F. D. & etal., Investigating the Functional Anatomy of Empathy and Forgiveness, Neuro Report, N. 12, 2006, p. 2433-2438.
- John, O. P. and J. J. Gross, Healthy and Unhealthy Emotion Regulation: Personality Processes, Individual Differences, and life Development, Journal of Personality, N. 72, 2004, p. 1301-1334.
- Lawler-Row, K. A. and R. L. Piferi, The Forgiving Personality: Deseribing a Life Well Lived?, Personality and Individual Differences, N. 41, 2006, p. 1009-1020.
- Locus, M., Y. Saad, R. S. Tubbs, M. M. Shoja, The heart and Cardiovascular System in Quran and hadeeth, International Journal of Cardiology, N. 140, 2010, p. 19-23.
- Mc Cullough, M. E., C. V. Witvliet, The Psychology of Forgiveness, In C. R. synder and S. J Lopez (ed.), Handbook of Positive Psychology (p. 446-458), Oxford University Press, 2002.
- Neto, F., Forgiveness, Personality and Gratitude, Personality and Individual Differences, N. 43, 2007, p. 2313-2323.
- Recine, A. C., J. S. Werner, L. Recine, Health Promotion though Forgiveness Intervention, Journal of Holistic nursing in press, 2009.
- Sastre, M., G. Vinsonneau, H. Chabrol, E. Mullet, Forgivingness and the Paranoid Personality Style, Personality and Individual Differences, N. 38, 2005, p. 765-772.
- Schepherd, S., K. Belicki, Trait forgiveness and traitedness within the HEXACO model of personality, Personality and Individual Differences, N. 45, 2008, p. 389-394.
- Suwartono, C., C. Y. Prawasti, E. Mullet, Effect of Culture on forgivingness: A southern Asia-Western Europe Comparsion, Personality and Individual Differences, N. 42, 2007, p. 513-523.
- Wade, N. G., D. C. Bailey, P. Shaffer, Helping Clients heal: Does forgiveness make a difference?, Professional Psychology: Research and Practice, N. 36, 2005, p. 634-641.
- Walker, D. F., R. L. Gorsuch, Forgiveness within the big-five personality model, Personality and Individual Differences, p. 32, 2002, p. 1127-1137.
- Witvliet, C. V. O., Unforgiveness, Forgiveness and Justice Scientific fhnding on feeling and Physiology, In E. L. Worthington (ed), Handbook of Forgiveness, New Yourk, Routledge, 2005.
- Worthington, E. L. JR, Forgiveness and Reconciliation: theory and Application, Routledge, Taylor and Francis Group: New York, London, 2006.
- Worthington, E. L. JR., C. V. O. Witvliet, Q. Y. Miller, Forgiveness, health, and well-being: A Review of Evidenece for Emotional Versus Desisional forgiveness, Dispositional forgivingness and Reduced Unforgivness, Journal behavior med, N. 30, 2007, p. 291-302.
- Wright, G., An Experimental Study of the Effects of Remote Intercessory Prayer on Depression, Dissertation for ph. D. Liberty University, 2006.