معرفت

سال بیست و یکم ـ شماره 181 ـ دى 1391، 71ـ89

روح اللّه عباس زاده^*

چکیده

در جامعه کنونى که شاهد ظهور فناورى هاى نوین ارتباطى هستیم، شناسایى روش هاى تأثیرگذار تبلیغى، گامى مهم در تبلیغ معارف الهى و درونى کردن ارزش هاى دینى و ایمان افزایى در جامعه خواهد بود. بررسى ویژگى ها و کارکردهاى شیوه تبلیغ سنتى مرسوم در حوزه هاى علمیه، که بر پایه ارتباطات چهره به چهره صورت مى پذیرد، براى رسیدن به این هدف، راهگشا خواهد بود. آیا این شیوه تبلیغى، به رغم تغییرات ساختارى به وجودآمده در جامعه، همچنان اثربخش است؟ کارکردهاى آن در جامعه کنونى چه خواهد بود؟

این نوشتار درصدد بررسى ویژگى ها و کارکردهاى فردى و اجتماعى این شیوه تبلیغى در جامعه کنونى است. بررسى ویژگى هاى آن و مقایسه با تبلیغات مدرن، براى اثبات کارآمدى آن لازم است. در این تحقیق، از روش اسنادى ـ تحلیلى استفاده شده است. از جمله یافته هاى این پژوهش این است که تبلیغ سنتى دین، به دلیل ویژگى هاى خاص خود همچنان داراى کارکردهایى در بخش هاى مختلف مى باشد. از این رو، لازم است این شیوه تبلیغى محور تبلیغات دینى قرار گیرد و در کنار آن مى توان از رسانه هاى مدرن نیز بهره مند شد.

کلیدواژه ها: دین، مبلغ، تبلیغ سنتى، کارکرد، فرهنگ پذیرى.

* دانشجوى دکترى فرهنگ و ارتباطات دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام.                                      asd.1360@yahoo.com

دریافت: 2/6/90 پذیرش: 7/7/91.

مقدّمه

انتخاب شیوه مناسب تبلیغى، همواره از امور مورد اهتمام در حوزه هاى علمیه بوده است. ظهور فناورى هاى نوین ارتباطى و اطلاعاتى، زمینه طرح مسائل جدید را در امر تبلیغ مطرح کرده است. فرصت هاى موجود در تبلیغات نوین ممکن است به طرد یا در حاشیه قرار گرفتن شیوه تبلیغ سنتى دین در جامعه کنونى بینجامد. البته این فرصت هاى به وجودآمده چالش هایى را نیز در امر تبلیغ ایجاد کرده که نگارنده در مقاله اى جداگانه اى به آن پرداخته است. (مریجى و عباس زاده، 1391) بنابراین، بررسى جامعه شناختى کارکردهاى تبلیغ سنتى دین در جامعه کنونى ضرورى به نظر مى رسد تا مبلغان دینى با شناخت ظرفیت هاى موجود در این شیوه تبلیغى، از مزایاى آن بهره گیرند و زمینه گسترش آگاهى هاى دینى و درونى کردن ارزش هاى الهى را فراهم سازند. حضور روحانیت و ارتباطات چهره به چهره آنها به دلیل همراهى با اعتماد مردم به این قشر، داراى پتانسیل هاى عظیم در حرکت هاى اجتماعى است. در شرایط کنونى نیز با وجود پیشرفت هاى فراوان در فناورى هاى ارتباطى، همچنان تبلیغ سنتى، از قدرتى بسیار در ایجاد و مدیریت تحولات اجتماعى برخوردار است. بنابراین، با نگرشى درست در شیوه تبلیغ سنتى، مى توان به نقش آفرینى هاى آن در جامعه کنونى دست یافت. بى گمان رابطه نزدیک و چهره به چهره مبلغان با مخاطبان، و همبستگى بالایى که از اجراى برنامه هاى مذهبى از طریق تبلیغ سنتى به وجود آمده است، از مهم ترین عوامل ایستادگى و پیروزى کشور اسلامى ایران در برابر جنگ نرم بودند. در شرایط کنونى، به دلیل مالکیت غرب بر رسانه هاى دنیا و توانایى هاى بالاى آنها در برنامه سازى ها و جذابیت هاى غیرمشروعى که این رسانه ها از آن بهره مى برند، لازم است افزون بر سرمایه گذارى در تبلیغ رسانه اى، با نگرشى دوباره به تبلیغ سنتى و کارویژه هاى آن در تشکیل گروه هاى مختلف و انسجام بخشى به آنها با بهره گیرى از ارزش هاى دینى، به مقابله با جنگ نرم دشمنان بپردازیم.

تبلیغ سنتى تأثیرات عمیق و ماندگارى در مخاطب ایجاد مى کند. در این شیوه تبلیغى، ارتباط رودررو با مبلغ، زمینه شناخت، سنجش صداقت، و در نتیجه اعتماد مخاطب به او را فراهم مى سازد. رشد معنویت و خدامحورى در جامعه، فرهنگ پذیرى دینى و ثبات ارزش هاى دینى، رهایى مخاطبان از دام هایى که در جنگ نرم وجود دارد، تأثیرات بایسته بر گروه هاى اجتماعى، جهت دهى به جنبش هاى اجتماعى و... مى توانند از آثار تبلیغ سنتى دین در جامعه باشند. این شیوه تبلیغى، در سطوح مختلف فردى، اجتماعى و سیاسى نقش آفرینى مى کند که لازم است هر کدام جداگانه بررسى شوند. در این تحقیق، با بررسى متونى که در این زمینه نگاشته شده اند و همچنین با استفاده از تجربیات تبلیغى که در طول سال ها اشتغال نگارنده به امر تبلیغ به دست آمده، به بررسى کارکردهاى تبلیغ سنتى اقدام شده است. البته باید توجه داشت که در زمینه تبلیغ، کتاب هاى فراوانى نوشته شده؛ اما به رغم تلاش فراوان، هیچ کتابى در زمینه کارکردهاى تبلیغ سنتى دین نگاشته نشده است. لذا این مقاله مى تواند زمینه طرح این مسئله را فراهم کند و مقدمه اى براى گام هاى بعدى باشد.

سؤال اصلى ما در این پژوهش، این است: تبلیغ سنتى دین در جامعه کنونى چه کارکردهایى دارد؟ سؤال هاى فرعى نیز عبارت اند: ویژگى هاى تبلیغ سنتى دین (با توجه به مقایسه آن با تبلیغ رسانه اى در برخى موارد) کدام اند؟ کارکردهاى فردى، اجتماعى و سیاسى تبلیغ سنتى در جامعه کنونى چیست؟

چارچوب مفهومى

در این بخش، ابتدا به تعریف اجمالى مفاهیم تبلیغ، تبلیغ سنتى و کارکرد خواهیم پرداخت. در ادامه، به چارچوبى که مباحث طبق آن چیده خواهند شد، اشاره مى شود.

تبلیغ دینى شامل کلیه فعالیت هاى مشروعى است که انسان را در مسیر تقرّب الى اللّه و کمال انسانى پیش مى برد و شامل معرفى دین حق، آموزش معارف الهى و شناساندن خوبى ها و بدى ها، تقویت باورهاى دینى و ایمان درونى، زمینه سازى براى عمل به احکام اسلامى، زدودن رذایل نفسانى، نقش آفرینى در پدیده هاى اجتماعى و سیاسى و... مى باشد. عناصر تبلیغ شامل پیام، فرستنده و گیرنده است.

تبلیغ سنتى نیز همان شیوه تبلیغى مرسوم از صدر اسلام است که بر ارتباطات میان فردى (فردى و گروهى) تکیه دارد و از طریق حضور مبلغ در کنار مخاطب و انتقال پیام، بدون وساطت ابزارهاى ارتباطى نوین، و به صورت رودررو انجام مى پذیرد.

کارکرد، وظیفه یا نقشى است که یک عضو از اعضاى کل بر عهده دارد و به آن اثر و نتیجه نیز اطلاق مى شود. هر پدیده اجتماعى داراى نقش و کارکردى در جامعه است. البته این کارکرد مى تواند مثبت و در جهت تأمین منافع نظام اجتماعى بوده یا منفى و در خلاف جهت منافع نظام باشد. همچنین به لحاظ نتایج حاصله از آن مى تواند آشکار یا پنهان باشد. (مریجى، 1378، ص 90)

از این رو، در این نوشتار به اختصار، ویژگى هاى تبلیغ سنتى دین براساس عناصر تبلیغ، بازخوردگیرى، ابزار پیام رسانى، اثرگذارى و تأثیرات مکانى و زمانى در امر تبلیغ بررسى شده، سپس کارکردهاى این شیوه تبلیغى در سه بعد فردى، اجتماعى و سیاسى ارزیابى خواهند شد. لازم به ذکر است که در برخى موارد، به دلیل اینکه نقش آفرینان اصلى تبلیغ سنتى مبلغان دینى اند، کارکردهاى مبلغ دینى نیز جزء آثار این شیوه تبلیغى شمرده شده است.

ویژگى هاى تبلیغ سنتى دین

تبلیغ سنتى دین براساس مؤلفه هاى پیام، پیام رسان، مخاطب، ابزار تبلیغ، مکان و زمان، و اثرگذارى، ویژگى هایى متفاوت با رسانه هاى مدرن دارد که به اجمال بررسى خواهیم کرد.

ویژگى تبلیغ سنتى از حیث پیام رسان

ارتباطگران اصلى در تبلیغ سنتى، علماى دین، خطبا و واعظان هستند که اکثریت قریب به اتفاق ایشان داراى لباس روحانیت و برخوردار از معلومات اسلامى اند. تحولات تاریخى ایران که با حضور رسانه هاى دینى پدید آمده، نشانگر این ویژگى است که ارتباطگران اصلى این رسانه ها، نخبگان جامعه و مراجع فکرى مردم نیز بوده اند. (باهنر، 1387، ص 138) مبلغ در تبلیغات دینى سنتى، از نزدیک و به صورت واقعى با مخاطب ارتباط دارد، در منظر و مرئاى مخاطب است؛ لذا همین ویژگى زمینه ها و شرایط ویژه اى را براى مبلغ به وجود مى آورد، که در تبلیغات رسانه اى امکان استفاده از این مؤلفه ها وجود ندارد. رابطه عاطفى بین مبلغ و مخاطب، از عوامل اصلى اثرگذارى این شیوه تلقى مى شود.

یکى از مؤلفه هایى که در اینجا اهمیت بسیار دارد، حس اعتماد به مبلغ است. در تبلیغ سنتى دینى، تبلیغ عملى وجود دارد که افزون بر ایجاد الگوى رفتارى براى مخاطب، زمینه ایجاد اعتماد به مبلغ را نیز فراهم مى کند. این امر مى تواند سرمایه عظیم اجتماعى، به ویژه در دوران غبارآلود فتنه هاى اجتماعى باشد.

ویژگى هاى تبلیغ سنتى از حیث مخاطب

در تبلیغات دینى سنتى، مخاطبان محدود و قابل مدیریت اند؛ زیرا تبلیغ دینى به دو صورت فردى یا گروهى انجام مى شود. در تبلیغ فردى، مبلغ مى تواند گرایش ها و ویژگى هاى رفتارى مخاطب را بشناسد و پیام را متناسب با مخاطب و نیازهاى او چینش کند. در تبلیغ گروهى نیز مبلغ با جمع محدودى روبه روست که ویژگى هاى مشترک دارند و عامل تجمع آنها در محل خاص، مثل مسجد، حسینیه و هیئت مشخص است. مبلغان در تبلیغ سنتى هیچ گونه تبعیضى میان مخاطبان خود از اقشار مختلف اجتماعى، توانگر و فقیر، زن و مرد، بزرگ و کوچک، دولتمرد و... قائل نیستند و با روى باز، همه علاقه مندان اسلام را پذیرایند. (همان، ص 140)

در تبلیغات سنتى، همجوارى مخاطبان باعث ایجاد ارتباط انسانى و تأمین نیازهاى عاطفى آنها مى شود و همین مسئله باعث افزایش انسجام اجتماعى شده، حس اعتماد را در بین شرکت کنندگان در برنامه هاى مذهبى افزایش مى دهد که آثار آن در اجتماع مى تواند خود را نشان دهد و عامل اصلى آن این است که این تجمعات و ارتباطات، نه به نیت مادى، بلکه به نیت الهى انجام مى شوند.

ویژگى هاى تبلیغ سنتى از حیث پیام

در تبلیغات سنتى دینى، پیام هایى براى مخاطب ارسال مى شود که براى او مفید باشد و نیازهاى اصیل او را برآورده کند. در ضمن، اگر از جذابیت هایى نیز در پیام استفاده مى شود، هدف نهایى تأمین نیازهاى اصیل مخاطب است؛ برخلاف رسانه هاى جدید که عامل سرگرمى، نقش بالایى در گزینش پیام دارد. امکان شناخت مخاطب، روحیات و گرایش هاى او سبب مى شود تا پیام، متناسب با ویژگى هاى مخاطب و براى تأمین نیازهاى او باشد؛ اما در تبلیغات رسانه اى، پیام براى مخاطبان گسترده اى تولید مى شود که ممکن است با بسیارى از نیازهاى آنان تناسبى نداشته و حتى در برخى موارد، ایجاد نیاز کاذب را به همراه داشته باشد و براى برخى از مخاطبان مشکل ساز شود.

از نکات مورد توجه در مورد پیام هاى دینى در تبلیغ سنتى این است که این پیام ها غالبا یا براى عمل است یا آگاهى هایى است که به عمل ختم مى شود. در این شیوه تبلیغى، انباشت اطلاعات صورت نمى گیرد که به تخدیرگرى بینجامد، چنان که در رسانه ها اتفاق مى افتد. نقش تخدیرگرى رسانه هاى همگانى، بر محور میل انسان به جایگزینى دانستن به جاى عمل کردن قرار گرفته است. در اینجا با انفجار اطلاعات و انباشت آن از طریق رسانه هاى همگانى، آگاهى یا دانش، جایگزین کنش اجتماعى مى شود و حتى این مسئله به مشارکت مردم در مسائل سیاسى نیز آسیب مى رساند. (رید و هارولدسن، 1378، ص 107)

تبلیغ سنتى با دارا بودن شرایط آموزشى، براى تحریک ابعاد عقلانى و تقویت اعتقادات، توأم با تحریک احساسات، مستعدتر است؛ در حالى که تلویزیون به عنوان رسانه اى تفریحى، استعداد بیشترى براى تحریک احساسات را داراست. (خیرى، 1387) پیام ها در تبلیغات دینى، همراه استدلال و تحریک عقلانى است و در موارد نیاز، از احساسات و عواطف نیز بهره گرفته مى شود؛ اما برنامه هاى رسانه اى کمتر مى تواند به استدلال هاى عقلى تکیه کنند؛ چون رویکرد اصلى در مخاطبى که سراغ رسانه رفته، همان سرگرمى است؛ از این رو، زمینه طرح آنها کمتر پیش مى آید.

ویژگى هاى تبلیغ سنتى از حیث اثرگذارى

از جمله ویژگى هاى تبلیغ سنتى دین، حضور مستقیم و چهره به چهره مبلغان دینى در جوامع شهرى و روستایى است. (فیرحى، 1390) ارتباط در اینجا به صورت طبیعى برقرار مى شود و از اثرگذارى فوق العاده اى برخوردار است. پژوهشى در سال 1388 در شهر قم انجام شده است که حاکى از تأثیرپذیرى بیشتر مخاطبان از پیام دینى در ارتباطات سنتى است. (حاجى هاشمى، 1390، ص 547) مهم ترین ویژگى این نوع ارتباط مستقیم، شخصى و دوستانه بودن آن است؛ در حالى که در ارتباطات جمعى، به دلیل غیرمستقیم و غیرشخصى بودن، این صمیمیت یا نزدیکى میان پیام آفرین و مخاطب وجود ندارد. (باهنر، 1387، ص 210) انگیزش احساسات معنوى مخاطبان و ترغیب آنان بر مبناى باورهاى دینى، محور کارکرد ارشادى تبلیغ سنتى است. تأثیر عاطفى بر مخاطبان و ترغیب و تهییج روانى آنان، نیازمند شرایط روانى ویژه اى است که به نظر مى رسد با ارتباطات مستقیم، شخصى و صمیمانه سنتى، امکان تحقق بیشترى داشته باشد. (باهنر، 1381)

فضاى تبلیغ رسانه اى، فضاى ذهنى و مجازى است. در این فضا روابط چهره به چهره و عاطفى به صورت مجازى تجربه مى شود. از این رو، مخاطب گاهى پابه پاى مراسم مى گرید؛ سینه مى زند و لذت هم نشینى با هم کیشان خود را درک مى کند، و در نهایت، از دیدن یک مراسم در تلویزیون، احساس سبکى و حتى ثواب مى نماید. این اشباع و ارضا، جایگزین حضور مستقیم واقعى در محافل مذهبى و نیز زمینه ساز فردگرایى و کاهش مراودات و مشارکت اجتماعى مى شود. این وضعیت، از نظر شخصیتى همواره آسیب زاست. (خیرى، 1387)

ویژگى هاى تبلیغ سنتى از حیث بازخورد

در تبلیغ سنتى، بازخورد پیام، آنى و لحظه اى است و چون مبلغ به صورت چهره به چهره با مخاطب در ارتباط است، مى تواند مخاطب را زیرنظر داشته باشد و عکس العمل او را به پیام هاى ارسالى بسنجد و در صورتى که ارتباط مؤثر برقرار نشود تاکتیک ها و روش هاى خود را تغییر مى دهد؛ سخنى را که با فضاى فرهنگى مخاطب سازگار نباشد، اصلاح، و پیام را در قالب هایى که بیشترین تناسب را با ویژگى هاى مخاطب دارد، ارائه نماید. همچنین در اثناى ارتباط، با گرفتن بازخوردهاى انتخابى، میزان توجه و التفات مخاطب را مى سنجد، اما در تبلیغات رسانه اى امکان بازخوردگیرى سریع وجود ندارد، از این رو، در برخى موارد پیام هاى ارسالى، آثار مخربى را به جاى مى گذارد یا باعث جدا شدن مخاطب مى گردد که ممکن است به دلیل عدم تناسب پیام با نیازها یا روحیات او، پارازیت هاى محیطى یا اخلال هایى باشد که خود رسانه در پیام به وجود آورده است. بنابراین، یکى از امتیازهاى بالاى تبلیغ سنتى دین، سنجش ظرفیت مخاطبان و عکس العمل هاى آنها به پیام هاى ارسالى است.

ویژگى هاى تبلیغ سنتى از حیث ابزار ارتباطى

تبلیغ سنتى دین، به صورت مستقیم و رودررو انجام مى پذیرد و در آن از ابزارهاى صنعتى تولید پیام استفاده نمى شود. بنابراین، پیام به صورت مجازى به مخاطب ارسال نمى شود، بلکه توسط مبلغ و به صورت واقعى به مخاطب مى رسد. در تبلیغ سنتى، غالبا ابزارهاى ارتباطى به دست خود مبلغ است و همچون تبلیغات مدرن، نیازى به تخصص و مهارت در استفاده از ابزار حرفه اى وجود ندارد. به دلیل ماهیت تبلیغ دینى، عاملیت پیام رسان نقش فوق العاده اى در آن دارد و پیام رسان اول، نبى مکرم اسلام، خود نخستین عامل به پیام و بنده خدا بود. وساطت ابزارهاى ارتباطى و مجازى شدن پیام، روح پیام دینى و تبلور ایمانى پیام رسان را از محتواى تبلیغ حذف مى کند؛ از این رو، تبلیغ دینى مقتضاى اصلى و ماهوى تبلیغ دینى، تبلیغ رودررو و بى واسطه است؛ زیرا رسانه هاى نوین تنها آگاهى ها را افزایش مى دهند، اما ایمان افزایى و عمق بخشى به اعتقادات دینى، و به تعبیرى فرهنگ پذیرى با تبلیغ سنتى به وقوع مى پیوندد، نه با تبلیغ مجازى و از طریق رسانه هاى نوین. در تبلیغ سنتى دین، از ابزارهاى ساده استفاده مى شود و بیشتر به حالت طبیعى و انسانى نزدیک تر است.

ویژگى هاى تبلیغ سنتى از حیث زمان و مکان ارتباط

به عقیده جامعه شناسان و روان شناسان، هر مکانى به اعتبار نوع، ماهیت، مؤلفه ها و فعالیت هایى که در آن انجام مى گیرد، از دیگر مکان ها تمیز داده مى شود و بر همین اساس، توقعات مربوط به آن مکان نیز نسبت به دیگر مکان ها متمایز جلوه مى کند. به لحاظ جامعه شناختى، مکان ها در معنابخشى و هویت دهى به آدمیان مؤثرند و یکى از کارکردهاى مکان ها، معنابخشى به تجارب آدمى است. به این اعتبار، براى مسجد، به عنوان یک مکان خاص، مى توانیم این فایده را قایل شویم که با حضور در آن، بسیارى از واکنش ها و رفتارهاى مطلوب تجلى مى شود. (سجادى، 1384، ص 206) در تبلیغ سنتى، همه چیز داراى قداست است؛ از منبر و محراب تا واعظ و خطیب و محتواى کلام؛ از این رو، داراى آداب و تشریفات خاصى است. نشستن پاى منبر و حضور در مسجد، عبادت است؛ با جماعت بودن، عبادت است و ثواب یک گروه ده نفره در نماز جماعت، به اندازه اى است که جز خداى متعال، کس دیگر نمى تواند به آن واقف شود. این سرمایه فرهنگى ـ اجتماعى، در تبلیغ سنتى محقق مى شود. در این تبلیغ، هم مى توان از قواى ادراکى بهره گرفت و آگاهى عقلى ایجاد کرد و هم از انرژى احساسات و عواطف استفاده نمود و تعصب تولید کرد. تعصب و غیرت دینى سرمایه اى است که محصول این فضاى دینى به شمار مى رود. در این فضا، نظارت عمومى و در نتیجه، فشارهاى اجتماعى، داراى قوت فراوانى است. (خیرى، 1387) پیوند تبلیغ دینى با عنصر «مکان» / «مسجد» به اقتضاى فضاى هندسى و جایگاه فرهنگى ـ قدسى، همچون مکمل پیام شفاهى در تبلیغ دینى عمل مى کند. هندسه مکان و مختصات معرفتى، اعتقادى و هنرى مسجد نیز در انتقال و نوع انتقال پیام نقش قاطعى دارد. نقش مکان در خلوص گوینده و شنونده، و نقش آن مکان در آمادگى دریافت پیام دینى، با توجه به فضاى قدسى مسجد انکارناپذیر است. کسى که به مسجد قدم مى گذارد، پیشاپیش و داوطلبانه خود را آماده شنیدن پیام دینى کرده است، با این حال، هندسه مسجد، اراده شنیدن پیام دینى و همت در غلبه بر اختلالات تبلیغ دینى را تقویت مى کند. (فیرحى، 1390)

در ذهن و ضمیر فرد دیندار، حضور در زمان و مکان مقدس او را از دنیاى روزمره و غیرمقدس فراتر مى برد. فضاى تبلیغ رسانه اى تلویزیونى براى ارائه مراسم مذهبى، اگرچه مکان و زمان را به طور مجازى در خود مى پروراند، نمى تواند مقید به این دو مقوله باشد. در عوض، فضاى مشحون و سرشار از ابژه ها، رنگ ها، تصاویر، تقدس ها، نگاه ها و ژست ها را تقویت مى کند تا تأثیر همانندى را بر آگاهى و احساس عاطفى و دینى بر جاى گذارد. (خیرى، 1387) شرکت در محافل دینى، براى کودکان و به ویژه نوجوانان پدیده اى نو و خاطره اى شیرین و فراموش نشدنى است که مى تواند زمینه انتقال ارزش ها و درونى کردن آنها را براى نسل هاى آینده تضمین نماید.

در پایان این بخش، توجه به این نکته لازم است که تبلیغ سنتى دین همانند بسیارى امور دیگر، در کنار ویژگى هاى مثبت و کارکردهاى فراوانى که مطرح خواهد شد، آسیب هایى نیز دارد که به دلیل جلوگیرى از اطاله بحث به آن ورود پیدا نکردیم و خود مقاله اى مستقل طلب مى نماید.

کارکردهاى تبلیغ سنتى دین

با توجه به ویژگى هایى که براى تبلیغ سنتى دین اشاره شد، این شیوه تبلیغى کارکردهاى فراوان فردى، اجتماعى و سیاسى دارد که به برخى از آنها اشاره مى شود:

1. کارکردهاى فردى تبلیغ سنتى

تبلیغ سنتى دین به دلیل اینکه زمینه ارتباط فردى با تک تک افراد را دارد، در خصوص کارکردهاى فردى بسیار مؤثر خواهد بود. با شناخت ویژگى هاى فردى مخاطب مى توان در جهت ایمان افزایى و تربیت دینى مخاطب اقدام کرد. تبلیغ سنتى دین در بعد فردى، کارکردهاى فراوانى دارد که برخى از آنها مربوط به نگرش ها و اندیشه مخاطب اند و برخى نیز در قلمرو رفتار مخاطب تأثیرگذار خواهند بود، که جداگانه به هرکدام اشاره مى شود.

1ـ1. تأثیرات نگرشى و بینشى: نگرش، روشى نسبتا ثابت در فکر، احساس و رفتار نسبت به افراد، گروه ها، و موضوع هاى اجتماعى، یا قدرى وسیع تر، هرگونه حادثه اى در محیط فرد است. مؤلفه هاى نگرش نیز شامل افکار و عقاید، احساسات یا عواطف، و تمایلات رفتارى است. (جمعى از مؤلفان، 1382، ص 137) تبلیغ سنتى دین با تأثیر بر نگرش ها و افکار سعى در ترویج نگرش ایمانى دارد. در بین گرایش هاى اصلى و فرعى که در متن دین مطرح شده است، نگرش ایمانى یکى از اصلى ترین نگرش هاست. بنابراین، تلاش مبلغ در انتقال و پیشبرد این نگرش، از فعالیت هاى اصلى وى خواهد بود.

تأثیرات بینشى و نگرشى شامل دو نوع خواهد بود که مبلغ سعى در انتقال دانش دینى و ایجاد نگرش هاى مثبت دارد، و از سوى دیگر، در جهت زدودن برخى اندیشه هاى باطل و دفع شبهات و نگرش هاى منفى اقدام مى کند. از این رو، در دو بخش به کارکردهاى نگرشى و بینشى خواهیم پرداخت.

1ـ1ـ1. نگرش ها و بینش هاى ایجابى: مبلغ با شناخت خوبى که از محیط تبلیغ و مخاطبان خود در برخورد چهره به چهره به دست مى آید، زمینه مناسبى براى انتقال، تثبیث و تقویت دانش ها و باورهاى اصیل دینى پیدا مى کند. وى با بررسى فرهنگ محل تبلیغ و شناسایى فرهنگ آرمانى و فرهنگ عادى، عناصر فرهنگى لازم را وارد فرهنگ عادى مى کند و تقویت آرمان هاى مثبت فرهنگى و جامه عمل پوشاندن به آنها را جزو برنامه هاى اصلى خود قرار مى دهد. براین اساس، مبلغ در جهت ارائه دانش ها، بینش ها و گرایش ها، و همچنین تثبیت موارد زیر اقدام مى کند.

1ـ1ـ1ـ1. آموزش معارف و اندیشه دینى: نهاد تعلیم و تربیت، مهم ترین نهادى است که در جامعه وجود دارد؛ زیرا تنها نهادى است که به انسان قدرت تفکر و رشد فکرى و فرهنگى داده، او را از زندگى مادى و حیوانى، به کمالات معنوى که همان خداپرستى و کسب رضاى خداى متعال است، ارتقا مى دهد. از سوى دیگر، با رشد این نهاد، نهادهاى دیگر نیز تقویت و تثبیت مى شوند و زمینه آشنایى به قوانین و مقررات براى اعضاى جامعه فراهم مى گردد. (مصباح، 1380، ص 315ـ317) کارکرد اصلى و تأسیسى رسانه هاى سنتى اسلامى ـ بجز مدارس علوم دینى ـ کارکرد ارشادى است و مقصود اصلى، ترغیب مردم به سوى ارزش هاى اسلامى و تحول در احساسات آنها براى زمینه سازى رفتارهاى دینى است. (باهنر، 1387، ص 141) در تبلیغ سنتى، مبلغ دین در ایام مختلف و مناسبت هاى گوناگون که زمینه گردهمایى مخاطبان فراهم مى شود، به تبیین معارف دینى مى پردازد و دانش مخاطبان را از محدوده دانش هاى مادى، به علوم معنوى و تعالیم آسمانى مى رساند و آموزش علوم دینى را در اولویت کار خود قرار مى دهد. مباحث خداشناسى، راه و راهنماشناسى، معادشناسى، جهان شناسى و سنت هاى حاکم بر زندگى اجتماعى، بیان احکام و روش هاى زندگى دینى و همچنین اخلاق اجتماعى، از محورهاى اصلى آموزش در تبلیغ دینى است. اگر به جنبه آموزشى تبلیغات دینى بیشتر توجه شود، بسیارى از عناصر فرهنگى جامعه اصلاح و حجم عظیمى از مشکلات اجتماعى رفع خواهد شد. از سوى دیگر، در تبلیغ سنتى به دلیل حاکم بودن روابط صمیمى، و عدم تحکم در شیوه آموزشى آن، زمینه فراگیرى ارتقا یافته، از جهتى مبلغ با توجه به استعدادها و ظرفیت هاى مخاطب، تعالیم موردنیاز را به او منتقل خواهد کرد.

2ـ1ـ1ـ1. فرهنگ پذیرى ارزش هاى دینى: هر فردى براى زندگى در اجتماع، نیاز دارد که شیوه زندگى و روش هاى رفتارى موجود در جامعه را فراگیرد. بنابراین، اجتماعى شدن و جامعه پذیرى به فراگردى اطلاق مى شود که انسان ها از طریق آن شیوه زندگى جامعه شان را یاد مى گیرند و مى آموزند که چه رفتارى باید از آنها سر بزند و چه شخصیتى دارند. (کوئن، 1385، ص 75) بنابراین، همنوایى شخص با هنجارهاى اجتماعى، موجب جامعه پذیرى مى گردد و در هر جامعه اى، سازوکارهایى جهت جامعه پذیر کردن افراد به کار گرفته مى شود؛ همچون یادگیرى مهارت هاى زندگى، توانایى برقرارى ارتباط مؤثر با دیگران، برآوردن نیازهاى خود به شیوه مقبول اجتماع، و ملکه ذهن ساختن ارزش ها و باورها. (همان، ص 75ـ76)

فرهنگ پذیرى نیز جریانى است که فرد را عمیقا و از جهات فراوان با فرهنگ جامعه همانند مى کند؛ برخلاف جامعه پذیرى که صرفا فرد را هماهنگ مى کرد. البته اگر جریان جامعه پذیرى عمیقا صورت گیرد و دوام آورد، افراد جامعه از مشابهت هاى فراوان برخوردار خواهند شد و اعضاى جدید جامعه در این جریان، رفته رفته در زندگى مشترک جامعه خود سهیم مى شوند و راه و رسم آن را فرامى گیرند؛ در نتیجه، زمینه فرهنگ پذیرى در آنها فراهم مى گردد. (برن و کوف، 1380، ص 171)

براى جامعه پذیرى اعضاى یک جامعه، از شیوه هاى رسمى و غیررسمى استفاده مى شود. نهادهاى آموزشى و نظامى، نمونه هایى از عوامل رسمى و ساختارمند انتقال شیوه هاى عملکرد و اندیشیدن مقبول جامعه به فرد به شمار مى روند، اما اجتماعى شدن از طریق ارتباط متقابل با همسالان و عضویت در گروه ها نیز به صورت غیررسمى انجام مى شود. عوامل عمده اجتماعى شدن، خانواده، مدرسه، گروه هاى همسالان و رسانه هاى همگانى اند. (کوئن، 1385، ص 78) در بین عوامل یادشده، خانواده مهم ترین نقش را در جامعه پذیرى و فرهنگ پذیرى افراد بر عهده دارد و شاید از مهم ترین عوامل آن تماس مستقیم، صمیمانه و رودرروى اعضاى خانواده با یکدیگر، پیوندهاى عاطفى نیرومند، و پایدارى، دوام و استحکام پیوندهاى محبت میان اعضاى آن باشد. در جوامع کنونى، نقش خانواده در این امر کاهش یافته و این نقش بیشتر به مدرسه و رسانه هاى همگانى محول شده است، اما در جامعه دینى به دلیل اهتمام فراوان به خانواده و روابط میان اعضاى آن، هنوز خانواده در این زمینه نقش آفرینى مى کند. شیوه تبلیغ سنتى، این پتانسیل را دارد که با کمک به نقش فرهنگ سازى خانواده، آن را در این امر یارى کند؛ از سوى دیگر، به دلیل برخى تشابهات میان ویژگى هاى تبلیغ سنتى و خانواده، خود عهده دار این نقش در کنار خانواده باشد. برخى از عواملى که باعث توفیق مبلغ در فرهنگ پذیر نمودن مخاطبان در این شیوه تبلیغى مى شود، عبارتند از: الف) عامل بودن مبلغ؛ ب) اخلاص و دلسوزى مبلغ؛ ج) فضاى صمیمى در تبلیغ سنتى دین؛ د) جامعیت و فطرى بودن پیام؛ و) در دسترس بودن مبلغ. (مریجى، 1378، ص 175ـ180)

3ـ1ـ1ـ1. ایجاد فضاى معنوى: از کارکردهاى تبلیغ سنتى دین، ایجاد فضاى معنوى در محیط تبلیغ است. حضور روحانى با لباس خاصى که نماد دعوت به دین مى باشد، خود زمینه ساز یاد خداى متعال است. از همین روست که برخى از علماى دین تأکید داشته اند که نفس حضور مبلغ در جمع مخاطبان، خود یادآور معنویت و دین دارى است. به همین دلیل، در مجلسى که روحانى حضور دارد، مردم شئون خاصى را رعایت مى کنند. همچنین نماى مسجد ـ انسانى که دست ها را رو به آسمان گرفته است ـ مفهوم کنده شدن از زمین و اتصال به معنویت و قدرت برتر خداى متعال را مى رساند. حضور در مسجد، عبادت است و برنامه هاى آن نیز در جهت تقویت معنویت طراحى و اجرا مى شود. گردهمایى مؤمنان براى برنامه هاى مذهبى، زمینه هاى معنوى اى را ایجاد مى کند که در تبلیغ به شیوه هاى رسانه اى، قابل دسترسى نیست.

انگیزش احساسات معنوى مخاطبان و ترغیب آنان بر مبناى باورهاى دینى، از نمودهاى کارکرد ارشادى تبلغ سنتى است. تأثیر عاطفى بر مخاطبان و ترغیب و تهییج روانى آنان نیازمند شرایط روانى ویژه اى است که به نظر مى رسد با ارتباطات مستقیم، شخصى و صمیمانه سنتى، امکان تحقق بیشترى داشته باشد. (باهنر، 1381)

4ـ1ـ1ـ1. کسب آرامش و رفع آلام درونى: فضاى معنوى حاکم بر مراسم معنوى و حضور در جلسات موعظه و ذکر، باعث کنترل هیجان هاى کاذب نسبت به مسائل مادى مى شود و در زمینه تربیت و کنترل نفس اثرگذار است. یاد معاد، طغیانگرى ها و زیاده خواهى هاى نفس را کاهش مى دهد و وقتى مخاطب در جریان موعظه هاى اثرگذار مبلغِ عامل، به تکیه گاهى چون خداى متعال مؤمن شد به آرامش دست خواهد یافت. برخى از آثار غیرمستقیم نگرش ایمانى که در فرد ایجاد مى شود و از طریق حالات روان شناختى بر زندگى اش اثر مى گذارد، عبارت اند از: آرامش روانى؛ عدم ترس و حزن؛ اعتماد بر خداوند؛ دل بسته نبودن به زندگى دنیوى؛ امید داشتن به زندگى پس از مرگ؛ صبر در سختى ها به گونه اى که تحمل و کارآمدى آنها چندین برابر مى شود. (جمعى از مؤلفان، 1382، ص 161ـ162) همه اینها در تبلیغ سنتى دست یافتنى است.

وقتى در منبرها ذکر مصائب اهل بیت علیهم السلام گفته مى شود، در کنار شعور و دانش، شور و احساس نیز ایجاد مى شود و علاوه بر فراهم شدن زمینه عمل به آرمان هایى که ائمّه اطهار علیهم السلامجان خویش را براى تحقق آنها نثار کرده اند، مخاطب با ذکر این مصائب، سختى ها و مشقات زندگى خود را بسیار ناچیز مى بیند.

2ـ1ـ1. کارکرد سلبى برخى نگرش ها و بینش ها: تبلیغ سنتى دین در مسیر تبلیغى خود، فقط به جنبه هاى ایجابى بسنده نمى کند، بلکه تا زمانى که برخى از اندیشه ها، گمان ها و شبهه ها از ذهن مخاطب کنار نرود، زمینه شکوفایى و بالندگى اندیشه هاى معنوى فراهم نخواهد شد. از همین روست که در تبلیغ سنتى، مبلغ با شناخت مخاطب و جریان هاى فکرى حاکم بر محیط تبلیغ، جهت شناخت اندیشه هاى التقاطى و زدودن شبهات از ذهن مخاطب اقدام مى کند. البته این کارکرد، اختصاص به تبلیغ سنتى ندارد و رسانه نیز به صورتى عام تر مى تواند به این بحث وارد شود؛ اما ویژگى خاص تبلیغ سنتى موجب مى شود که بتواند در محدوده لازم به این امر اقدام کند.

1ـ2ـ1ـ1. جلوگیرى از نفوذ اندیشه هاى التقاطى: در دنیاى کنونى که شاهد گسترش وسایل ارتباط جمعى هستیم، گروه ها و فِرق مختلف، جهت تبلیغ برنامه هاى خود تلاش مى کنند و روزبه روز معنویت هاى کاذب و عرفان هاى بدلى سر برمى آورند. مبلغ توانمند با شناسایى این موارد و مطالعه و تحقیق درباره آنها به تبیین درست مى پردازد و مخاطبان خود را در برابر اندیشه هاى التقاطى واکسینه مى کند. از موارد قابل تأمّل در این بحث این است که در برخى موارد، این اندیشه ها از برخى مرزها وارد کشور مى شوند و اهالى منطقه خاصى را درگیر مى کنند. در اینجاست که مبلغ مى تواند با حضور در مناطق خاص به وظیفه خود عمل کرده، از نفوذ تفکر الحادى جلوگیرى نماید. لازم به ذکر است که در چنین مواردى مناسب نیست که از طریق رسانه وارد عمل شد؛ زیرا مناطق دیگرى که این مسئله در آنها مطرح نیستند، با مسئله درگیر مى شوند. بنابراین، بهترین راهکار در موارد مشابه، تبلیغ سنتى و حضور مبلغ در مناطق خاص است تا با شناسایى درست و بررسى دامنه موردنظر، اقدام کند.

در تعبیرى نورانى از امام صادق علیه السلام وارد شده است: «علماى شیعه ما مرزبان هستند.» (مجلسى، 1404ق، ج 2، ص 2) عالمان دینى علاوه بر تبیین مکتب، موظف به مرزبانى در حریم فرهنگ دینى مردم اند. آنان باید با هوشیارى کامل متوجه خطراتى باشند که ممکن است از بیرون، دین مسلمانان را تهدید کند. بنابراین، همان گونه که صیانت از جسم و تن لازم است، باید به محافظت از روح و اندیشه نیز توجه کرد. مبلغ با شناخت مخاطبان و شناسایى تغییرات آنان مى تواند در این مسیر اقدام نماید.

2ـ2ـ1ـ1. زدودن شبهات: ابهاماتى که براى مخاطب مطرح مى شود، سه گونه است و مبلغ با شناخت آنها در جهت زدودنشان اقدام مى کند. گاهى ممکن است با مطالعه و کسب بینش هاى اجمالى، از حیث اندیشه، سؤالى براى مخاطب ایجاد شده باشد یا از سوى افراد دیگرى، سؤال هایى به مخاطب القا شود که ذهن او را درگیر کند. گاهى نیز براى مخاطب در حیطه عمل، بین انجام و عدم انجام عملى شک ایجاد مى شود که ریشه شک در درون فرد بوده و از بیرون ایجاد نشده است، اما نوع سوم، شبهه است که ریشه اجتماعى دارد و زمانى رخ مى دهد که تحریفى در واقعیت ایجاد شود.

در تبلیغ سنتى، مبلغ به دلیل حضور در نزد مخاطب، زمینه شناسایى هر کدام از این موارد را دارد. بنابراین، مبلغ با شناخت هر کدام از این ابهامات، اقدامات لازم را انجام مى دهد. در مورد شک، به دلیل اینکه امرى مربوط به خود شخص است، مبلغ احکام مربوطه را بیان مى کند تا مخاطب به درستى تصمیم بگیرد. اگر سؤالى براى مخاطب ایجاد شده است، مبلغ در اسرع وقت براى پاسخ به سؤال هاى او اقدام مى کند، اما در صورتى که شبهه اى مطرح شده باشد، وظیفه مبلغ سنگین تر خواهد بود؛ به دلیل اینکه شبهه امرى اجتماعى است و زمانى به وجود مى آید که افرادى عامدانه، تحریفى در واقعیات انجام مى دهند. به همین دلیل، در صورتى که رفع نشود، واقعیات را نیز از بین مى برد. بنابراین، مبلغ در مقابل شبهات، نیاز به جریان شناسى دارد تا با شناسایى برخى موارد، آگاهانه در جهت رفع آن اقدام کند. شناخت مواردى همچون موضوع شبهه (اعتقادى، تاریخى، فرهنگى، سیاسى یا...)، سطح آن (فردى، اجتماعى، سازمانى)، قلمرو، سرعت انتشار و هدف از طرح آن، پیامدها و عکس العمل ها (مخالفت یا موافقت)، و همچنین مبدأ شبهه، مى تواند مبلغ را در اتخاذ تصمیم درست در مقابل آن یارى کند. امام خمینى قدس سره در این زمینه فرمودند: «... شما (روحانیون) باید به تبلیغات و تعلیمات در جهت معرفى و بسط اسلام همت بگمارید. ما موظفیم ابهامى را که نسبت به اسلام به وجود آوردند، برطرف سازیم. تا این ابهام را از اذهان نزداییم، هیچ کارى نمى توانیم انجام بدهیم.» (خمینى، 1357، ص 177)

1ـ2. کارکردهاى رفتارى: تبلیغ سنتى دین مى تواند بر شکل دهى به رفتارهاى دینى و زمینه سازى براى بروز رفتارهایى که برخاسته از ارزش هاى والاى الهى است، تأثیرگذار باشد. افزون بر این، اجراى برنامه هاى مذهبى، خود زمینه رفتارهاى دینى و بروز آن در عرصه هاى مختلف زندگى را فراهم مى کند. آنچه در پى مى آید نقش تبلیغ سنتى دین در این زمینه خواهد بود که شامل شکل دهى و تثبیت رفتارهاى شایسته از سویى، و رفع رفتارهاى ناشایست از سوى دیگر خواهد بود.

1ـ2ـ1. شکل گیرى و تثبیت رفتارهاى شایسته: هر رفتارى ناشى از یک نگرش است. نگرش ایمانى، به طور مسقیم یا غیرمستقیم و از طریق حالات روان شناختى فرد، بر رفتارش مؤثر واقع مى شود. تمام تکالیف رفتارى مثل نماز، روزه، صدقات، جهاد، امر به معروف و نهى از منکر که در دین آمده اند، از نوع اول هستند. کسى که نگرش دینى دارد، به این تکالیف عمل مى کند و کسى که این نگرش ایمانى را ندارد به آنها عمل نمى کنند و همچنین افرادى که نگرش ایمانى متفاوتى دارند، ممکن است به گونه هاى متفاوتى به آنها عمل کنند. بنابراین، نخستین تأثیر مبلغ بر رفتار مخاطب، از طریق تقویت نگرش ایمانى و تحکیم ارزش هاى دینى خواهد بود؛ زیرا عامل اصلى رفتار در فرهنگ هاى مختلف، بناى ارزشى است و در هر جامعه اى، رفتارها بر مبناى ارزش هاى حاکم بر آن جامعه شکل خواهند گرفت. در ادامه، سه محور شامل تعلیم، الگوسازى و شکل دهى رفتارهاى حمایتى را بررسى خواهیم کرد.

1ـ2ـ1.1. تعلیم رفتارهاى مثبت: مبلغ، در تبلیغ سنتى با شناسایى محیط تبلیغ و شناخت فرهنگ آرمانى و فرهنگ واقعى مخاطبان جهت شکل دهى به رفتارهاى آنان اقدام مى کند. پس از اینکه مبلغ به این نتیجه رسید که آرمان هاى مخاطبان مطابق با ارزش هاى الهى است، مى کوشد به رفتارهایى که در فرهنگ آرمانى مخاطبان داراى ارزش و اهمیت است، جامه عمل پوشاند و هم زمان فرهنگ آرمانى آنها را ارتقا دهد. از این رو، با تبیین و آموزش رفتارهاى دینى، زمینه عمل به آنها را فراهم مى سازد. این شیوه آموزش، به صورت مستقیم است و مخاطب مى داند که تحت تعلیم رفتارهاى دینى قرار دارد.

یکى از کارکردهاى اساسى تبلیغ، آموزش و بیان احکام و فقه اسلامى از طریق جلسات مذهبى است که از عوامل ماندگارى آداب زندگى اسلامى بوده است. تکرار احکام و آداب اسلامى به صورت دوره اى، در منبرها و سخنرانى هاى عمومى یا در گفت وگوهاى بعد از منبر، زمینه اى را فراهم کرده است که این احکام بعد از گذشت صدها سال هنوز مورد عمل مسلمانان مى باشد.

1ـ2ـ1ـ2. الگوسازى: از شیوه هاى آموزشى غیرمسقیمى که مبلغ در تبلیغ سنتى براى شکل گیرى رفتارهاى دینى در مخاطبان از آنها بهره مند مى شود، الگوسازى است. «یک الگو چیزى است که ساخته مى شود تا براى ساختن نمونه هاى دیگر، سرمشق قرار گیرد.» (مریجى، 1382، ص 284) یکى از روش هاى یادگیرى، روش مشاهده اى و یادگیرى اجتماعى است. این روش که در واقع مهم ترین نوع یادگیرى انسان است، با تقلید مترادف نیست، بلکه تفکر درونى و نگرش هاى فرد، مشاهده هاى او را تفسیر مى کند. یادگیرى مشاهده اى، داراى چهار فرایند است: توجه؛ یاددارى؛ بازآفرینى حرکتى؛ و انگیزش. (باندورا، 1372، ص 36ـ43) مبلغ از جمله کسانى است که نه تنها خود در معرض الگو بودن است و باید پیام خود را از راه رفتار هم انتقال دهد، بلکه براى انجام مأموریت تبلیغى خود نیز باید تربیت الگویى را خوب بشناسد؛ ویژگى ها، مزایا، روش هاى فرعى تر و آسیب هاى آن را بشناسد و آن را به منزله یک روى آورد ذهنى، در هر موقعیتى به تناسب به کار بگیرد. برخى از شیوه هاى فرعى تربیت الگویى عبارت اند از: الگودهى؛ الگوپردازى؛ و الگوزدایى. (کاویانى، 1387، ص 111ـ112) مقصود از الگودهى، ارائه الگوى مثبت و حقیقى است که خود بر دو نوع است: گاهى شخص مى کوشد که خودش براى مخاطبان، الگو باشد؛ و گاهى افراد دیگرى را که جنبه الگویى دارند، معرفى مى کند؛ کسانى که هم اکنون هستند یا در گذشته زندگى مى کرده اند. براى نمونه، قرآن به مسلمانان مى فرماید: پیامبر خدا براى شما الگوى شایسته اى است. ارائه الگویى که مخاطب با او در ارتباط باشد، در تربیت الگویى نقش مهمى دارد. بنابراین، وقتى مبلغ در منطقه تبلیغى حضور دارد، نقش الگو را بازى خواهد کرد. در صورتى که مبلغ به صورت دوره اى و در مناسبت هاى خاص در محل تبلیغ حضور مى یابد، باید فردى از مخاطبان را که در درجه بالاترى از دیگران قرار دارد، به عنوان الگو معرفى کند تا زمینه تطبیق ارزش ها و اعمال براى بقیه مخاطبان فراهم شود؛ زیرا انسان ها همیشه اعمال و رفتار خود را با گروه مرجع خود تطبیق مى دهند و همین الگوى جایگزین مى تواند این نقش را در زمانى که شخص مبلغ حضور ندارد، ایفا کند.

الگوپردازى شیوه فرعى دیگرى است که از قوه خیال و الگوى فرضى بهره مى گیرد. براى نمونه، قرآن براى مؤمنان الگوپردازى مى کند و مى فرماید: «مؤمنان رستگارند؛ آنان که در نمازشان، خشوع دارند، از لهو و بیهوده روى گردانند، زکات مى پردازند، دامان خود را از بى عفتى حفظ مى کنند و... .» (مؤمنون: 1ـ5) بنابراین، در این بخش، مبلغ صفات والاى انسانى را براى انسان صالح مى شمارد تا براى مخاطبان الگوپردازى کرده، چراغ راهى براى عمل آنها روشن نماید.

روش الگویى در تبلیغ و تربیت دینى، مزایایى نسبت به روش هاى دیگر دارد که برخى از آنها عبارت اند از: الف) وجود یک اسوه حسنه به صورت عینى و بیرونى، نشان از حقانیت مکتب و دلیلى بر قابل عمل بودن آن است؛ ب) اسوه هاى دینى از جنس بشرند و ساختار جسمانى و روانى و نیازمندى هاى آنان با دیگر انسان ها مشترک است؛ پس بهانه اى براى انسان ها نمى ماند؛ ج) اسوه هاى دینى حقیقى، در جامعه حضور دارند و در دسترس مردم اند. مردم هنگام تردیدها و مشکلات مى توانند به آنان مراجعه کنند؛ د) وجود اسوه حسنه در دیدگاه مردم و مخاطبان، به خودى خود سبب ایجاد حرکت و نشاط مى شود. انسان ها با دیدن خوبى ها، به خوبىِ پیدا میل مى کنند. همچنین وجود اسوه حسنه به خودى خود در بازدارى دیگران از خطا نقش دارد. کسانى که هر روز و هر ساعت با انسان هاى خوب ارتباط دارند، کمتر به بدى ها گرایش مى یابند. کسانى که با کارهاى بد ارتباط قوى دارند، با دیدن انسان هاى پاک و عفیف، از خود شرمنده مى شوند. (کاویانى، 1387، ص 112ـ114)

1ـ2ـ1ـ3. تقویت رفتار حمایتى: رفتار حمایتى رفتارى است که به قصد کمک به دیگران، صرفا به دلیل نوع دوستى، نه رسیدن به منفعتى خاص، انجام مى شود. در اسلام، تحت عناوین مختلف و در قالب هاى متنوع به رفتار حمایتى توجه شده است. گاه در قالب مفهومى ارزشى و وظیفه اى اخلاقى بر آن تأکید شده و گاه به عنوان تکلیفى دینى و انسانى مدنظر قرار گرفته است. در منابع اسلامى، مفاهیمى همچون برادرى، یارى رساندن، فریادرسى غم دیدگان، گشایش از کار گرفتاران، برآوردن نیازهاى دیگران، همکارى و تعاون، نیکوکارى، یارى ستم دیدگان، رفت و آمد، عاطفه ورزى، ارتباط با خویشاوندان و محبت کردن متقابل، به این محتوا اشاره دارند. (جمعى از مؤلفان، 1382، ص 333) رفتارهاى حمایتى، شامل این موارد مى شود: تفقد از حال اهالى منطقه تبلیغى و پى جویى از وضعیت زندگى آنها؛ شناسایى افرادى که در محل تبلیغ، به حمایت هاى عاطفى یا مالى نیاز دارند؛ تشکیل گروه هایى براى مددرسانى به خانواده هاى نیازمند؛ زیارت خانواده شهدا، عیادت از بیماران و دیدار خانواده هاى بى سرپرست؛ و احداث اماکن و مراکز خدماتى عام المنفعه.

اهتمام ورزیدن به امور مخاطبان، بخصوص شرکت کنندگان در برنامه هاى مذهبى، به ویژه نماز جماعت، و رفع مشکلات آنها موجب موجب دل بستگى اعضا به این برنامه ها و افزایش همبستگى گروهى خواهد شد. همان گونه که قبلاً اشاره شد، این امر، زمینه ساز فرهنگ پذیرى مخاطبان خواهد بود. البته برخى از کارکردها را رسانه هاى مدرن نیز به شیوه هاى جدید انجام مى دهند، اما نباید فراموش کرد که تبلیغ سنتى دین نیز این کارکردها را داشته و از دست نداده است.

1ـ2ـ2. رفع رفتارهاى ناشایست: در تبلیغ دینى، فقط به آموزش و نهادینه شدن رفتارهاى شایسته پرداخته نمى شود، بلکه پیشگیرى رفتارهاى ناشایست و دور نمودن مخاطب از ارتکاب آنها، جزو برنامه هاى مبلغ در تبلیغ دینى است. در تبلیغ سنتى، مبلغ با شناسایى رفتارهاى ناشایست فردى و عمومى مخاطبان نقش مؤثرى در رفع آنها خواهد داشت. مبلغ افزون بر آموزش و شناساندن بدى ها ـ که از وظایف اوست ـ در عرصه هاى زیر نیز مى تواند نقش آفرینى کند.

1ـ2ـ2ـ1. پیشگیرى از انحرافات رفتارى: یکى از کارکردهاى مهم تبلیغات سنتى، کاستن از میزان انحرافات اجتماعى است. جامعه شناسان تعاریف مختلفى براى انحراف ارائه داده اند که برخى از آنها عبارت اند از: رفتار منع شده یا مشمول اهرم هاى کنترل اجتماعى؛ رفتار شکننده هنجار یا رفتارى که قواعد، برداشت ها یا توقعات هنجارى نظام هاى اجتماعى را نقض مى کند؛ رفتار ناهمنوا با هنجارهاى اجتماعى؛ رفتار ناسازگار و غیرمنطبق با انتظارات جامعه یا یکى از گروه هاى مشخص درون آن؛ دورى جستن و فرار از هنجار، با رعایت نکردن آنها؛ منطبق نبودن با ارزش ها، الگوها و هنجارهاى موجود جامعه؛ و مخالفت با روش مرسوم در جامعه. (کوئن، 1385، ص 160) آنچه اشاره شد، تعریف هایى بود که کارشناسان امر از انحراف و کجروى ارائه کرده اند، اما مبلغ بیشتر به ارزش هاى ثابت دینى توجه دارد و از این رو، انحراف را بیشتر از نگاه دینى بررسى خواهد کرد. در آمارهاى رسمى اعلام مى شود که در ایام محرم و رمضان، آمار جرم و جنایت در کشور کاهش مى یابد. حضور مبلغان در مناطق تبلیغى و استفاده از ظرفیت هاى موجود در ایام خاص تبلیغى که از تقدسى خاص در بین مخاطبان برخوردار است، زمینه کاهش انحرافات را فراهم مى کند. از سوى دیگر، مبلغ مى تواند با بررسى و شناسایى عوامل ایجاد انحراف در منطقه تبلیغى، جهت حل معضل انحرافات، اقدامات شایسته را انجام دهد.

به دلیل مقبولیت روحانیت در بین مردم، در برخى از موارد اختلافى که ممکن است به شکایت و دادگاه کشیده شود، با وساطت و پیش قدم شدن روحانیت به مصالحه ختم مى شود و زمینه آسیب هاى دیگر نیز از بین مى رود. بنابراین، حضور مبلغ در جامعه تبلیغى و هدایت ها و ارشادات او، این پتانسیل را دارد که به شیوه اى دوستانه و ریش سفیدى و به دور از اقدامات رسمى انتظامى، بسیارى از تنازعات موجود را که امکان تبدیل شدن به پرونده هاى مختلف در دادسراها دارند، رفع کند. این کارکردها، مختص تبلیغ سنتى و حضور مبلغ در بین مخاطبان است و از طریق شیوه هاى دیگر قابل دسترسى نیست.

از نکات قابل توجه براى مبلغان در محیط تبلیغى این است که وى باید انحرافات فردى و گروهى را تشخیص داده، در هر کدام اقدام مناسب را انجام دهد. انحراف فردى انحرافى است که شخصى به تنهایى از هنجارهاى اجتماعى منحرف مى شود و آن را نمى پذیرد و مراعات نمى کند. این فرد، تنها از قواعد و معیارهاى مطلوب خودش پیروى مى کند و به تنهایى دست به کجروى مى زند. (قنادان و دیگران، 1375، ص 196ـ197) در این صورت، مبلغ این انحرافات را در جمع مطرح نمى کند و به صورت فردى اقدام به اصلاح مى نماید؛ امرى که در صورت اکتفا به تبلیغ رسانه اى، یا مبلغ نباید به آن توجه کند یا در صورت پرداختن به آن و طرح آن در جامعه، زمینه تبدیل شدن به انحراف عمومى یا گروهى را خواهد داشت.

1ـ2ـ2ـ2. مقابله با الگوهاى نامناسب: مقابله با الگوهاى نامناسب نیز شیوه فرعى دیگرى از تربیت الگویى است؛ یعنى شخصیت هاى منفى را به گونه اى ترسیم کنیم که نوعى دلزدگى و نگرش منفى در مخاطب نسبت به آنها ایجاد شود. براى نمونه پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله مى فرمایند: «ظالم چهار نشانه دارد: با نافرمانى، به مافوق خود ستم مى کند، با غلبه و زور بر زیردست خود حکم مى راند، نسبت به حق دشمنى مى ورزد، و از ظلم پشتیبانى مى کند.» (مجلسى، 1404ق، ج 1، ص 121) بنابراین، مبلغ با شکافتن ریشه رذایل و زشتى ها در شخصبت افراد منحرف، زمینه پرهیز و دورى مخاطب از آنها را فراهم مى کند، اما کار مبلغ به همین جا ختم نمى شود، بلکه وى باید الگوهاى مطرح در بین مخاطبان را شناسایى نماید و در صورتى که الگوهاى منفى در زندگى مخاطبان نقش آفرینى مى کنند با تبیین کاستى ها و زشتى هاى الگوهاى منفى مطرح شده، زمینه طرد آنها را فراهم نماید؛ زیرا تا زمانى که الگوهاى منفى براى مخاطب مطرح باشند، زمینه طرح برنامه هاى تربیتى براى او فراهم نخواهد بود. در این مسیر، مبلغ مى تواند ویژگى اى را که باعث شده است مخاطب الگوى منفى را به عنوان الگو برگزیند، شناسایى کند و الگویى درست و کامل را به او معرفى نماید، و از سوى دیگر، با ایجاد تزاحم میان نقطه مثبت پندارى مخاطب با دیگر نقاط منفى الگوى انتخابى، به او کمک کند تا بیشتر به منظور طرد الگوى انتخابى با شناخت اقدام نماید. باز تأکید مى شود که از جایگزینى الگوى مثبت نباید غافل شد.

2. کارکردهاى اجتماعى

تبلیغ سنتى دین در طول تاریخ اسلام، همواره در زمینه مسائل اجتماعى و تشکیل گروه هاى مختلف در بین مسلمانان نقش آفرینى کرده است. در دهه هاى اخیر، یکى از مهم ترین کارکردهاى این شیوه تبلیغى، در پیروزى انقلاب اسلامى خود را نمایان ساخت. نهال انقلاب اسلامى ایران با ابزارهاى تبلیغ سنتى شکل گرفته و با آن رشد کرده و به بلوغ رسیده است. حضور روحانیت و ارتباطات چهره به چهره آنها به دلیل همراهى با اعتماد مردم به این قشر، داراى ظرفیت هاى عظیم در حرکت هاى اجتماعى است. در این بخش، به کارکردهاى اجتماعى و گروهى تبلیغ سنتى دین در دو بخش نگرشى و رفتارى اشاره خواهیم کرد.

2ـ1. تشکیل گروه هاى مختلف و تقویت رفتار گروهى

از محورى ترین برنامه هاى مبلغ در تبلیغ سنتى، اجراى برنامه هاى گروهى در میان مخاطبان است. اقامه نماز جماعت، برگزارى مراسم ادعیه، تشکیل هیئت ها و دسته هاى عزادارى و... زمینه ساز فعالیت هاى گروهى اند و مخاطبان در این امور، همکارى و فعالیت هاى گروهى را تجربه مى کنند و این، موجب همبستگى در بین آنها خواهد شد و فضایل اخلاقى فراوانى با اجراى این برنامه ها نصیب ایشان مى شود.

در تشکیل گروه ها مبلغ مى کوشد تا شیوه تعاملى این گروه ها به گروه هاى نخستین نزدیک تر باشد تا ثانوى؛ زیرا گروه اولیه یا نخستین، از افراد کمى تشکیل شده است و افراد آن مدت زمان طولانى، به طور مستقیم و نزدیک با یکدیگر کنش متقابل دارند. رابطه میان اعضاى گروه، عمیق، عاطفى و مستمر است. این گروه همواره کوچک است؛ چون تعداد زیاد افراد، مانع از کنش متقابل کاملاً خصوصى و چهره به چهره است. از این رو، گروه هاى بزرگ معمولاً به گروه هاى کوچک تر و دسته هاى صمیمى تر تجزیه مى شوند. (رابرتسون، 1372، ص 143) خانواده، نمونه بارز گروه نخستین است. رابطه در گروه نخستین، تک بعدى نیست، بلکه در همه ابعاد انسانى، عاطفى، آموزشى، اقتصادى، امنیتى، روانى و... وجود دارد و همچنین شامل روابط احساسى، دوستانه، صادقانه و بادوام مى شود و بدون توجه به سلسله مراتب اجتماعى صورت مى گیرد؛ اما گروه ثانوى، از افرادى تشکیل مى شود که به صورت ناشناس، غیرخصوصى و نسبتا موقتى با یکدیگر در کنش متقابل به سر مى برند. اعضاى این گروه، بنا به مقاصد ویژه و عملى، مانند تشکیل گروه تصمیم گیرى و انعقاد قرارداد، به یکدیگر مى پیوندند. تماس و ارتباط چهره به چهره در این گروه محدود است و اعضا صرفا بنا به مقتضاى نقش هاى ویژه خود، مثلاً به عنوان مدیر بخش، سرپرست و کارمند با یکدیگر ارتباط دارند. روابط در گروه هاى ثانوى سودجویانه است و بعد از انجام کار موردنظر، گروه از هم مى پاشد. (مریجى 1378، ص 279ـ281)

از آنچه گذشت، روشن مى شود که مبلغ مى کوشد در گروه هایى که تشکیل مى دهد، زمینه هاى اخلاقى و رفتارى گروه هاى نخستین محقق شود تا موجب انسجام بیشتر شده، زمینه انتقال معارف و ارزش هاى دینى هرچه بیشتر فراهم گردد. از همین روست که روابط عاطفى برقرار شده در تبلیغ دینى، تا سال ها ادامه مى یابد و اثرات مهمى بر زندگى مخاطب دارد.

2ـ1ـ1. ایجاد همبستگى گروهى: یکى از عوامل مهم در شکل گیرى و استمرار گروه، انسجام و همبستگى میان اعضاى گروه است. «همبستگى به معناى احساس مسئولیت متقابل بین چند نفر یا چند گروه است که آگاهى و اراده داشته باشند. همچنین همبستگى مى تواند شامل پیوندهاى انسانى و برادرى بین انسان ها و به طور کلى، حتى وابستگى متقابل حیات و منافع بین آنان باشد. به زبان جامعه شناختى، همبستگى پدیده اى را مى رساند که بر پایه آن در سطح یک گروه یا یک جامعه، اعضا به یکدیگر وابسته اند و به طور متقابل نیازمند یکدیگرند. بر این اساس، همبستگى اجتماعى به معناى آن است که گروه وحدت خود را حفظ کند و با عناصر وحدت بخش خویشتن، تطابق و همنوایى یابد.» (بیرو، 1375، ص 400) در میان روش هاى ایجاد همبستگى، مؤثرترین و انسانى ترین وسیله ایجاد آن، بالا بردن سطح آگاهى مردم در جهت شناساندن ارزش هاى واقعى است. (رفیع پور، 1378، ص 155) در تبلیغ سنتى، مبلغ با ایجاد و تقویت گرایش هاى معنوى، و برقرارى روابط عاطفى و ایثارگرانه در بین اعضاى گروه ها، بیشترین نقش را در ایجاد همبستگى بین اعضاى گروه ایفا مى کند. در گروه هاى مذهبى که مبلغ به تشکیل یا استمرار آنها کمک کرده و روابط عاطفى را حاکم نموده است، روابط افراد یک سویه و فقط براى انجام فعالیتى خاص نیست و همین روابط نخستین باعث ارتباط و اثرگذارى بیشتر نیز شده است. وقتى جلساتى توسط مبلغ، به صورت خانوادگى یا در جمع اهالى یک محله یا کوچه برقرار مى شود، به دلیل شناختى که در بین اعضا نسبت به همدیگر وجود دارد و اعضا به قصد معنوى در کنار هم جمع شده اند، زمینه فرهنگ پذیرى فراهم مى گردد و مبلغ مى تواند با برقرارى روابط عاطفى با اعضاى گروه و همچنین تسرى دادن این روابط بین خود اعضا، مخاطبان را نسبت به ارزش هاى دینى فرهنگ پذیر کند. از سوى دیگر، همبستگى و علقه هاى عاطفى در بین اعضا ایجاد مى کند که ثمرات فردى و اجتماعى متعددى در پى دارد.

مبلغ دینى با ایجاد همبستگى بین مخاطبان در منطقه و محلى که براى تبلیغ حاضر مى شود، زمینه انتقال ارزش ها، هنجارها و آداب و رسوم را فراهم مى سازد و از سویى، با وارد شدن به فعالیت هاى گروهى در بین مخاطبان انگیزه هاى بیشترى براى انجام مناسک دینى ایجاد مى کند؛ زیرا برنامه هاى گروهى مذهبى که در برخى موارد با هدایا و نذورات نیز همراه است، و از سویى، برنامه ریزى و اجراى آنها توسط خود مخاطبان انجام مى شود، خاطرات خوشى را در ذهن آنها بر جاى مى گذارد. گاه اتفاق مى افتد که مبلغ بعد از چند سال، ثمره برنامه هاى خود را در رفتارهاى دینى جوانانى که سابقا در فعالیت هاى گروهى او حضور داشته اند مى بیند.

فعالیت در این مراسم هاى گروهى دینى، به دلیل اینکه با نیت معنوى انجام مى گیرد، باعث ایجاد رضایت درونى و نهادینه شدن این فعالیت ها مى شود. از موضوعات قابل توجه دیگر در این زمینه، مشارکت و حضور کودکان در این برنامه هاست که زمینه ساز فرهنگ پذیرى و ماندگارى این الگوها و ارزش ها در بین آنان مى شود و از نسلى به نسل دیگر انتقال مى یابد. از همین روست که در گرامى داشت یاد اباعبداللّه الحسین علیه السلامنباید فقط به جلسه سخنرانى و بحث هاى علمى بسنده کرد، بلکه شورآفرینى ها و فعالیت هاى گروهى در کنار مباحث علمى و معرفتى، که همبستگى اجتماعى را نیز در پى دارند، موجب ماندگارى یاد امام حسین علیه السلام و پویایى مکتب ایشان مى شود و چه بسا یکى از حکمت هاى اینکه هرچه تعداد گریه کنندگان بر اباعبداللّه علیه السلام بیشر مى شود، ثواب و ارزش آن نیز افزون مى گردد، همین مطلب باشد که در بین شیعیان شور ایجاد مى کند و با تحریک احساس و عاطفه گرایش هاى دینى را ارتقا مى بخشد و همبستگى و علقه هاى اجتماعى آنان را نیز بیشتر مى کند.

2ـ1ـ2. ایجاد فضاى معنوى در گروه: حضور مبلغ در گروه هاى مختلف، زمینه ساز ایجاد فضاى معنوى است. رفتار و گفتار مبلغ، تشویق اعضاى گروه به برنامه هاى معنوى، از قبیل نماز جماعت، برگزارى مراسم دعا و نیایش، و البته حضور وى با لباسى که یادآور لباس پیامبر است، زمینه یاد خدا را فراهم مى سازد. در تبلیغ سنتى دین، مبلغ با پرداختن به برنامه هاى گروهى، از هر فرصتى براى ایجاد فضاى معنوى در گروه بهره مى گیرد. مبلغ مى کوشد با گروه هاى مختلفى که در محل تبلیغ وجود دارند، ارتباط برقرار کرده، با اجراى برنامه هاى معنوى، در متدین ساختن اعضاى گروه اقدام نماید.

2ـ1ـ3. حمایت و تقویت گروه هاى مذهبى: همواره حضور مبلغان دینى در جامعه، باعث تحکیم و تقویت گروه هاى مذهبى شده است. آنان با فراهم کردن و ارائه محتواهاى علمى و آموزشى این گروه ها، زمینه آموزش احکام و معارف اسلامى را در آنها ایجاد کرده اند. به دلیل نقش بالایى که این گروه ها در تقویت گرایش هاى معنوى دارند، برنامه ریزى براى تشکیل و تقویت آنها، در برنامه هاى تبلیغى مبلغان بوده است. همین گروه ها، با مدیریت روحانیت، توانسته اند در تحولات اجتماعى و سیاسى نقش آفرینى کنند.

2ـ1ـ4. ساماندهى گروه هاى حمایتى: همان گونه که در بخش کارکردهاى فردى اشاره شد، یکى از برنامه هاى مبلغ در تبلیغ، تقویت رفتارهاى حمایتى است. مبلغ گروه هایى را سامان مى دهد که وظیفه آنها حمایت از مددجویان و افراد نیازمند در جامعه باشد. در برخى از مناطق کشور، گروه هایى توسط مبلغان، جهت یارى نیازمندان محل تشکیل مى شود که در ایام خاصى چون ماه مبارک رمضان و برخى مناسبت ها، جهت تهیه اقلام موردنیاز آنها اقدام مى کنند. شایسته است که این گروه ها با شناسایى افرادى که در طول سال با مشکلات مالى یا بیمارى و... روبه رو مى شوند، جهت رفع مشکلات آنها اقدام کنند که علاوه بر اجر اخروى، باعث رفع برخى از آسیب هاى اجتماعى نیز خواهد شد و همبستگى بین مسلمانان را در پى خواهد داشت. از سوى دیگر، در صورتى که این کمک رسانى شامل مذاهب و ادیان دیگر در جامعه شود، موجب گرایش آنها به اسلام عزیز و مذهب حقه تشیع خواهد شد.

2ـ1ـ5. تشکیل گروه هاى مرجع: نوع دیگرى از گروه ها هستند که مردم احساس تعلق به آنها دارند، حتى اگر در عمل در آن عضویت نداشته باشند. این گروه، گروه مرجع نام دارد؛ یعنى گروهى که مردم وقتى خود و رفتار خود را ارزیابى مى کنند، به آن اشاره و رجوع مى نمایند. گروه هاى مرجع از این لحاظ براى فرد اهمیت دارند که الگوهایى را براى داورى و ارزیابى او از خود، تشکیل مى دهند. ما همواره خودمان، اعمال و ظواهرمان، ارزش ها و آرزوهایمان، شیوه هاى زندگى و آداب و رسوم و سایر امورمان را ارزیابى مى کنیم و در ارزیابى ها غالبا به معیارهاى یک گروه مرجع رجوع مى نماییم. این گروه ممکن است گروهى باشد که در آن عضویت داریم؛ مانند گروه خانواده یا همسالان؛ و نیز ممکن است گروهى باشد که عملاً در آن عضو نباشیم؛ مثلاً ممکن است مردم خود را با معیارهاى اجتماعى که قبل از این در آن مى زیسته اند یا بعد از این در آن خواهند زیست، ارزیابى کنند. (رابرتسون، 1372، ص 155) البته براى یک نظام اجتماعى پایدار، ایده آل آن است که گروهى که انسان به آن تعلق دارد، گروه مرجع مثبت باشد. (رفیع پور، 1376، ص 439) مبلغ با تشکیل و ترویج گروه هاى مرجع، زمینه ساز گرایش ها و رفتارهاى صحیح در جامعه است.

3. کارکردهاى سیاسى

حضور مبلغان و روحانیت در میان مردم، از عوامل تأثیرگذار در امور سیاسى بوده است. با سیرى در تحولات سده هاى اخیر در ایران مى توان نتیجه گرفت در هر جایى که علما و روحانیان نظر مثبتى به حکومت ها داشته اند، همین امر موجب مشروعیت حکومت ها در بین مردم مى شود و هر جایى که روحانیت، رابطه اى منفى و نامساعد با حکومت داشتند، همین امر موجب بدبینى مردم به حکومت ها و رابطه منفى بین آنها مى شد و کاهش مشروعیت را در پى داشت. یکى از نمونه هاى بارز این امر، نهضت تنباکوست. عامل اصلى مؤثر در این امر، حضور روحانى و مبلغ در بین مردم بود که در قالب تبلیغ سنتى و رابطه چهره به چهره توانست موجب اعتمادافزایى در بین آنها باشد. برخى از اقداماتى که حاصل ارتباط وثیق روحانیت و مردم بوده و موجب شکل گیرى نهضت هاى مهمى در 150 سال اخیر شده اند، عبارت اند از:

1. نهضت ضداستبدادى و ضداستعمارى به رهبرى سیدجمال الدین اسدآبادى؛

2. جنبش ضداستعمارى تنباکو، به رهبرى میرزاى شیرازى؛

3. انقلاب ضداستعمارى عراق، به رهبرى میرزامحمدتقى شیرازى؛

4. نهضت مشروطه به رهبرى آخوند خراسانى، مازندرانى، بهبهانى و سیدمحمد طباطبائى؛

5. مبارزات ضداستعمارى آیت اللّه کاشانى برضد سلطه استعمارى انگلیس در ماجراى ملى شدن نفت؛

6. انقلاب اسلامى ایران به رهبرى امام خمینى قدس سره. (عباسى، 1388)

در موارد یادشده، شبکه ارتباطى روحانیت و مردم از طریق تبلیغ سنتى و ارتباطات چهره به چهره زمینه به وجود آوردن چنین تحولات عظیمى را فراهم کرده است. در شرایط کنونى نباید از ظرفیت هاى بالقوه موجود در ارتباطات چهره به چهره غافل شد. از رسانه ها هم مى توان به عنوان عامل تکمیل کننده این ارتباط بهره برد. در جبهه جنگ نرم نیز یکى از عوامل موفقیت هاى روحانیت در پاسدارى از نظام سیاسى اسلامى، همین ارتباطات مستقیم و چهره به چهره خواهد بود.

نتیجه گیرى

با توجه به آنچه گذشت، روشن شد که تبلیغ سنتى دین به دلیل ویژگى ارتباطى چهره به چهره، همچنان داراى کارکردهاى فراوان در عرصه هاى فردى، گروهى و سیاسى است و به عنوان پل ارتباطى بین حوزه هاى علمیه و مردم عمل مى کند و زمینه انتقال ارزش هاى اصیل الهى به مردم را فراهم مى نماید، همچنین در فرهنگ پذیرى ارزش هاى الهى که مورد تأکید معارف دینى است، نقش آفرینى مى کند. بنابراین، نگاه عالمانه به این شیوه تبلیغى، زمینه بهره گیرى هرچه بیشتر از آن را فراهم خواهد کرد. تبلیغ، امرى تخصصى است و براى دست یافتن به آثار و کارکردهاى فراوان آن لازم است آموزش هاى بایسته اى به طلاب ارائه شود تا روزبه روز شاهد ارتقاى تبلیغ و اثرگذارى آن در جامعه باشیم و زمینه براى تحقق آرمان هاى اصیل اسلامى در جامعه دینى فراهم شود.

امروز اکثر رسانه هاى دنیا در اختیار استکبار جهانى است و از هر فرصتى براى ضربه زدن به دین و روحانیت استفاده مى کنند. البته حضور روحانیت در بین مردم بهترین عاملى است که مى تواند توطئه ها و برنامه هاى آنها را خنثى کند. در عرصه جنگ نرم، یکى از مهم ترین اقدامات، مى تواند گروه سازى هاى مختلف با محوریت مسجد باشد که جلسات مذهبى مرتبط با مبلغ و مسجد محله تشکیل شود و زمینه انتقال ارزش ها، فرهنگ پذیرى و واکسینه کردن نسل جدید در برابر تهاجمات نرم دشمنان فراهم گردد. از ظرفیت هاى موجود در تبلیغ سنتى، فرصت هاى ویژه تبلیغى است که زمینه جریان سازى فرهنگى در آنها وجود دارد و با طرح و برنامه مى توان از این فرصت در مدیریت تغییرات اجتماعى جامعه به بهترین شیوه استفاده کرد و با تقویت ارزش هاى الهى، زمینه رفتارهاى دینى را فراهم نمود. از مواردى که موجب ارزشمندى بیشتر تبلیغ سنتى در برابر تبلیغات مدرن مى گردد، حضور مبلغان در میان مردم و در خصوصى ترین محافل آنها همچون خانه ها، مراسم عقد و عروسى، طلاق و نیز جلسات طرح مسائل شرعى، به این شبکه ارتباطى، قدرتى فوق العاده بخشیده است؛ به گونه اى که بسیارى از مردم، آنها را محرم رازهاى زندگى خود مى دانند. عامل انسانى، احساسات و عواطف و در نتیجه، تحریک پذیرى و نشان دادن واکنش هاى سریع و آنى در ارتباطات سنتى، نقش غالبا برجسته اى دارند و به همین دلیل، از این شبکه به منظور بسیج عمومى در مواقع لازم مى توان استفاده کرد. از سوى دیگر، تبلیغات سنتى شور مذهبى را افزایش داده، زمینه مشارکت اجتماعى و همبستگى بین مسلمانان را ارتقا مى دهد. لذا با کارکردهایى که براى تبلیغ سنتى اشاره شد، این نتیجه حاصل مى شود که در زمان کنونى نیز به رغم ظهور رسانه هاى مدرن، تبلیغ سنتى همچنان داراى کارکرد است و نباید از آن غفلت کرد؛ زیرا برخى از کارکردهاى آن در رسانه، به صورت ناقص ارائه مى شود و در مواردى قابلیت تحقق ندارد. بنابراین، با محوریت تبلیغ سنتى و استفاده از رسانه به عنوان عامل تکمیل کننده، مى توان به اهداف بزرگى در امر تبلیغ معارف الهى دست یافت.

منابع

ـ آگ برن و نیم کوف، زمینه جامعه شناسى (1380)، ترجمه ا.ح. آریان پور، تهران، نگاه.

ـ باندورا (1372)، نظریه یادگیرى اجتماعى، ترجمه فرهاد ماهر، شیراز، راهگشا.

ـ باهنر، ناصر، «از دین تلویزیونى تا آرمان تلویزیون دینى» (24 اسفند 1381)، هفته نامه سروش، ش 1121، ص 84ـ90.

ـ باهنر، ناصر (1387)، رسانه ها و دین، از رسانه هاى سنتى اسلامى تا تلویزیون، چ دوم، تهران، مرکز تحقیقات صداو سیما.

ـ بیرو، آلن (1375)، فرهنگ علوم اجتماعى، ترجمه باقر ساروخانى، تهران، کیهان.

ـ جمعى از مؤلفان (1382)، روان شناسى اجتماعى، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

ـ حاجى هاشمى، مرضیه (1390)، مقایسه تأثیر پیام دینى ارتباطات سنتى و ارتباطات رسانه اى بر مخاطبان در شهر قم، در: مجموعه مقالات دین و رسانه، قم، صدا و سیما.

ـ خمینى، سیدروح اللّه (1357)، ولایت فقیه، تهران، امیرکبیر.

ـ خیرى، حسن، «مقایسه فضاى تبلیغى تلویزیون و مسجد» (آبان 1387)، معرفت، سال هفدهم، ش 131، ص 39ـ54.

ـ رابرتسون، یان (1372)، درآمدى بر جامعه شناسى، ترجمه حسین بهروان، مشهد، آستان قدس رضوى.

ـ رفیع پور، فرامرز (1378)، آناتومى جامعه، تهران، شرکت سهامى انتشار.

ـ ـــــ ، (1376)، توسعه و تضاد، تهران، شرکت سهامى انتشار.

ـ رید بلیک و هارولدسن (1378)، طبقه بندى مفاهیم در ارتباطات، ترجمه مسعود اوحدى، تهران، سروش.

ـ سجادى، سیدمهدى (1384)، مسجد و تعلیم و تربیت، در: کارکرد مساجد، تهران، رسانش.

ـ عباسى، محمد (1388)، نقش و کارکرد روحانیت در تحولات اجتماعى از دیدگاه امام خمینى، پایان نامه کارشناسى ارشد، رشته جامعه شناسى، قم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى قدس سره.

ـ فیرحى، داود، «دین، رسانه و فرهنگ» (بهار 1390)، دین و رسانه، سال نهم، ش 97، ص 66ـ87.

ـ قنادان، منصور و همکاران (1375)، جامعه شناسى، تهران، آواى نور.

ـ کاویانى، محمد (1387)، روان شناسى و تبلیغات با تأکید بر تبلیغ دینى، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

ـ کوئن، بروس (1385)، درآمدى به جامعه شناسى، ترجمه محسن ثلاثى، چ سى ام، تهران، توتیا.

ـ مجلسى، محمدباقر (1404ق)، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء.

ـ مریجى، شمس اللّه (1382)، تبیین جامعه شناختى واقعه کربلا، قم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى قدس سره.

ـ ـــــ ، (1378)، کاربرد علوم اجتماعى در تبلیغ، قم، تپش.

ـ مریجى، شمس اللّه و روح اللّه عباس زاده، «رسانه مدرن: فرصت ها و چالش هاى پیش روى تبلیغ سنتى دین» (بهار 1391)، مطالعات اجتماعى و رسانه، ش 1، ص 27ـ56.

ـ مصباح، محمدتقى (1380)، جامعه و تاریخ، چ پنجم، تهران، چاپ و نشر بین الملل.