معرفت

پلورالیسم نجات در اندیشه اسلامی

مهدی عزیزان
(دانش آموخته حوزه علمیه و دکتری کلام و فلسفه اسلامی)

چکیده

واژه «پلورال» (plural) به معنای کثرت و تعدّد، و واژه «پلورالیسم» (pluralism) به معنای کثرت گرایی یا گرایش به کثرت به کار می رود. پلورالیسم دارای انواعی از قبیل معرفتی، دینی، اخلاقی، نجات، فرهنگی و سیاسی است. از بین این انواع، موضوع این نوشتار «پلورالیسم نجات» است.

در این بحث، مسئله آن است که آیا سعادت و نجات اخروی و بهره مندی انسان ها از مواهب آن و ورود به بهشت، ویژه پیروان دین خاصی است یا پیروان ادیان متفاوت، از سعادت و نجات اخروی بهره مندند؟ قایلان به پلورالیسم نجات، از عقیده دوم، که همان نجات پیروان ادیان متعدد و متکثّر است، دفاع می کنند.

کلیدواژه ها: پلورالیسم نجات، پلورالیسم معرفتی، صراط مستقیم، مستضعفان، جاهل قاصر و مقصّر.

مقدّمه

با توجه به پیامدهای فلسفی، کلامی، اجتماعی و اخلاقی «پلورالیزم نجات»، بررسی این موضوع اهمیت بیشتری پیدا می کند؛ چراکه جهان پر از ادیان و مذاهب رنگارنگ و متلوّن است. از یک سو، ادیان توحیدی همچون اسلام، مسیحیت و یهود قرار دارند، و از سوی دیگر، ادیان غیرتوحیدی همچون هندوئیسم، بودایی، کنفوسیوس و مانند آن صف آرایی کرده اند. هریک از این ادیان نیز در دل خود، حامل مذاهب متعددی هستند. در جهان اسلام، مذهب امامیه، اهل سنّت (با گرایش های کلامی اشعری و معتزلی و گرایش های فقهی حنبلی، شافعی، حنفی و حنبلی)، اباضیه، ماتریدیه، اسماعیلیه و مانند آن؛ در جهان مسیحیت، مذاهب ارتدوکس، کاتولیک و پروتستان، نمونه هایی از این تنوّع مذهبی را نشان می دهند.

هر یک از این ادیان یا مذاهب، در قیاس با کل انسان ها در دامنه زمین و زمان، از تعداد کمتری برخوردارند و در مقابل آنان، آحاد بیشتری از انسان ها صف بسته اند. حال چنانچه هریک از این ادیان و مذاهب تنها پیروان خود را اهل نجات بدانند و غیر خود را یکسره اهل هلاکت و آتش، چه حادثه ای رخ خواهد داد؟ بنابراین، همه این نحله ها و ملل مذهبی و دست کم، ادیان توحیدی باید به سؤالاتی از این دست پاسخ دهند:

ـ با توجه به هلاکت و شقاوت بیشتر انسان ها، آیا حکمت خداوند در خلقت انسان، اراده خداوند در هدایت انسان ها، هدف از ارسال رسولان و بعثت انبیا و در یک کلام، فلسفه آفرینش به هدف خود اصابت خواهد کرد یا نه؟

ـ اگر آفرینش جمادات و نباتات و حیوانات با عرض و طول وسیع آن، مقدّمه کمال انسانی است، که اکثریت آنها در نهایت به هدف خود نمی رسند و در اثر ضلالت،

به هلاکت و دوزخ درخواهند افتاد، آیا خلقت موجودات، به ویژه نوع انسانی، توجیه فلسفی و کلامی خواهد یافت یا خیر؟

فارغ از نتایج فلسفی و کلامی موضوع، از نظر اجتماعی نیز این بحث نتایج فراوانی درپی خواهد داشت. اقلّیتی که تنها سرانجام خود را منتهی به سعادت و رستگاری بداند و دیگران را یکسره در تیه شقاوت و عذاب سرگردان ببیند، در تعاملات اجتماعی نیز همه امتیازات اجتماعی را به سوی خود می کشد، خود را برتر از همه می نشاند و چه بسا توهین، شکنجه و حتی کشتن دیگران را نیز روا بشمارد. بدون تردید، یکی از ریشه های تنش ها و درگیری های اجتماعی در طول تاریخ، همین نکته بوده است.

از نظر اخلاقی و تربیتی نیز این بحث ثمرات قابل توجهی دارد. اگر هر مذهبی تنها پیروان خود را اهل نجات بداند و دیگران را یکسره اهل شقاوت و عذاب، لاجرم از نظر اخلاقی، به آنان به دیده تحقیر و تمسخر می نگرد، از بذل محبت و کمک به آنان دریغ می کند، خود را بهتر و مهتر می بیند و تکبّر و خودبینی را توجیه می کند، از بودن با دیگران در رنج و عذاب است و... .

در نقطه مقابل، چنانچه در سنگ بنای معرفتی ما درباره اهل نجات و دوزخ، تغییری حاصل آید و به جای قطع و یقین به هلاکت و عذاب مذاهب و ادیان دیگر، احتمال نجات آنان ـ و نه بیشتر ـ مطرح شود، پاسخ به پرسش های قبلی همگی تغییر می کند؛ حکمت و فلسفه خلقت، صفت هدایتگری خداوند و غرض از ارسال رسولان، در دایره وسیعی از انسان ها و با طیف شدید و ضعیف آن، تحقق می یابد؛ تعاملات اجتماعی رنگ دیگری به خود می گیرد و وضعیت روانی و اخلاقی افراد، نرمش و آرامش بیشتری به خود می بیند.

در قبال مسئله «پلورالسیم نجات» در جغرافیای اندیشه اسلامی، سه فرضیه قابل طرح است که پس از بررسی و تفحّص لازم در منابع اسلامی، لاجرم یکی از آنها از توفیق و تأیید بیشتری برخوردار خواهد شد و مورد قبول اهل نظر قرارخواهدگرفت. این سه فرضیه عبارتند از:

1. انکار مطلق پلورالیسم نجات؛

2. پذیرش مطلق پلورالیسم نجات؛

3. پذیرش و انکار مشروط پلورالیسم نجات.

رابطه پلورالیسم معرفتی و پلورالیسم نجات

در صورت پذیرش مطلق پلورالیسم نجات و اعتقاد به اهل نجات بودن پیروان ادیان متعدّد، جای این پرسش وجود دارد که آیا نجات پیروان ادیان متعدد به دلیل حقّانیت و درستی آموزه های آن ادیان است یا توجیه دیگری دارد؟ به عبارت دیگر، آیا پذیرش پلورالیسم نجات مبتنی بر پذیرش پلورالیسم معرفت دینی و حقّانیت ادیان متکثّر است، یا می توان با انحصاری دانستن دین کامل در یک آیین و ردّ پلورالیسم معرفت دینی، پلورالیسم نجات را از راه دیگری پذیرفت؟ به تعبیر دیگر، آیا بین پلورالیسم معرفت دینی و پلورالیسم نجات ملازمه ای منطقی وجود دارد یا خیر؟

عده ای عقیده دارند: اعتقاد به پلورالیسم نجات مستلزم تن دادن به پلورالیسم معرفتی و دینی است و بدون اعتقاد به حقّانیت همه ادیان و وجود صراط های مستقیم، نمی توان به نجات یافتن پیروان آنها معتقد شد. چنانچه در بخش معرفتی و اعتقاد دینی، حقّانیت و استقامت را به یک آیین منحصر کنیم، لاجرم باید نجات و سعادت را نیز در همان آیین محدود نماییم.

نظریه پرداز برجسته این نظریه در دوران معاصر، جان هیک (J. Hick) است. او گرچه کشیشی مسیحی است و طبعا باید از حقّانیت و سعادت آوری مسیحیت و کلیسا دفاع کند، اما با رویکردی انتقادی به معتقدات کلیسا، حقّانیت و سعادت را منحصر در کلیسا نمی داند و با طرح پلورالیسم دینی و نجات، طرح نوی را در جهان مسیحیت در انداخته است:

به عنوان یک نفر مسیحی، لازم است توجه خود را روی مطلق گرایی مسیحی متمرکز سازم. این مطلق گرایی در گذشته، اشکال نیرومندی به خود گرفته است و تبعات و لطمات انسانی عظیمی نیز به دنبال داشته است؛ چه در گذشته و در عقیده جزمی کلیسای کاتولیک رومی که می گفت: «بیرون از کلیسا هیچ نجات و فلاحی وجود ندارد»، و چه در حرکات میسیونری معادل آن در کلیسای پروتستان در قرن نوزدهم که می گفت: «بیرون از مسیحیت نجات و رستگاری متصور نیست.»¹

از همین رو، وی با ردّ انحصارگرایی کلیسای کاتولیک و پروتستان، منادی پلورالیسم دینی و نجات می شود:

«پلورالیسم» عبارت است از: قبول و پذیرش این دیدگاه که تحوّل و تبدیل وجود انسان از حالت خودمحوری به خدا (حقیقت) محوری به طرق گوناگون در درون همه سنّت های دینی بزرگ عالم [اسلام، مسیحیت، هندوئیسم و بودیسم ]صورت می گیرد. به عبارت دیگر، تنها یک راه و شیوه نجات و رستگاری وجود ندارد، بلکه راه های متعدّد و متکثّری در این زمینه وجود دارند.²

به طور خلاصه، می توان مسیر جان هیک را در رسیدن به پلورالیسم نجات، به شکل ذیل ترسیم کرد:

• پلورالیسم معرفتی

• پلورالیسم معرفت دینی

• پلورالیسم نجات

قابل ذکر است که انگیزه اصلی او از این طرح، رسیدن به پلورالیسم اجتماعی یا همان تحمّل، مدارا و تساهل و تسامح پیروان ادیان متکثّر با یکدیگر در صحنه زندگی اجتماعی است و طرح و پذیرش پلورالیسم معرفت دینی و نجات، ابزاری برای رسیدن به پلورالیسم اجتماعی و افزایش ظرفیت ادراکی انسان ها برای تحمّل و مدارا با یکدیگر در زندگی اجتماعی است.

نقطه مقابل این دیدگاه، عقیده کسانی است که معتقدند: اعتقاد به پلورالیسم نجات مستلزم تن دادن به پلورالیسم معرفتی نیست و می توان با ردّ پلورالیسم معرفتی و اذعان به حقّانیت یک دین و وجود تنها یک صراط مستقیم، پیروان سایر ادیان را نیز مشروط به شرایطی، از نجات اخروی بهره مند دانست.

فیلسوفان مسلمانی همچون ابن سینا، ملّاصدرا، علّامه طباطبائی، امام خمینی قدس سره و استاد مطهّری از هواداران این نظریه اند. به دلیل آنکه رسالت این نوشتار بررسی موضوع پلورالیسم نجات از دیدگاه منابع و مبانی اسلامی است، از نقد و بررسی دیدگاه گروه نخست (جان هیک و مانند او) صرف نظر می شود و بر اساس پذیرش بطلان پلورالیسم معرفتی و معرفت دینی، و پذیرش حقّانیت آموزه های اسلامی و جاودانی و جهانی بودن آنها و انحصار صراط مستقیم در اسلامِ مبتنی بر مکتب اهل بیت علیهم السلام، موضوع بررسی می گردد.

انحصار حقّانیت و صراط مستقیم در دین اسلام

اکنون باید دید آیا با انحصاری دانستن حقّانیت و صراط مستقیم در دین اسلام، راهی برای پذیرش پلورالیسم نجات وجود دارد یا خیر؟ درباره این موضوع، با دو رویکرد عقلی و نقلی می توان به بحث پرداخت. در رویکرد عقلی، این موضوع قابل بحث است که در نگاهی کلی و بدون تعیین مصادیق جزئی، وضعیت انسان ها در قیامت چگونه است، آیا بیشتر انسان ها اهل شقاوتند یا سعادت و نجات؟ اما در رویکرد نقلی، با استفاده از آیات و روایات و نظریات مفسّران و متکلّمان مسلمان، وضعیت گروه های متفاوت انسان ها مانند مؤمنان، کافران، اطفال و مستضعفان مورد بررسی قرار می گیرد.

الف. رویکرد عقلی

از نظر سعادت و شقاوت انسان ها در حیات اخروی، جای این اشکال وجود دارد که با توجه به اینکه بیشتر انسان ها به لحاظ حکمت نظری فاقد کمالات عقلی بوده و مغلوب جهل هستند، و به لحاظ حکمت عملی فاقد کمالات اخلاقی و مغلوب شهوت و غضب هستند، بیشتر انسان ها اهل شقاوت بوده و عده کمی از آنان به سعادت اخروی نایل می شوند.

برخی از فلاسفه مسلمان، همچون ابن سینا، خواجه نصیرالدین طوسی و ملّاصدرا به این اشکال پاسخ داده اند. ابن سینا در کتاب الاشارات و التنبیهات معتقد است: همچنان که حالات بدن انسان از سه حالت خارج نیست، نفس انسان نیز دارای سه حالت است: بدن انسان یا در کمال زیبایی و صحّت است، یا در کمال زشتی و مریضی و یا در حالتی بین این دو.

در زندگی دنیایی، گروه اول (در کمال زیبایی و صحّت) بهره فراوانی از سعادت دنیوی می برند؛ گروه دوم هیچ گونه بهره ای ندارند؛ و گروه سوم (بین دو گروه) بهره معتدل و میانه ای از آن می برند. بر همین منوال، انسان ها به لحاظ حالات نفسانی نیز یا از کمال عقل و اخلاق برخوردارند، یا بهره ای متوسط از عقل و اخلاق دارند، و یا هیچ بهره ای از آنها ندارند. گروه اول (در کمال عقل و اخلاق) به سعادت کامل اخروی می رسند؛ و گروه سوم (فاقد کمال عقلی و اخلاقی) جز رنج و اذیت بهره ای از آن جهان ندارند؛ و گروه دوم، که بین آن دو قرار گرفته اند، در زمره اهل سلامت و سعادت محسوب شده، تنها بهره ای از خیرات حیات اخروی می برند.

هر یک از دو گروه اول و دوم (در کمال عقل و اخلاق یا فاقد آن دو) تعداد کمی دارند، اما گروه سوم (بین آن دو) بیشترین افراد را در خود جای داده است. از انضمام گروه اول و دوم به یکدیگر، گروه «اهل نجات و سعادت» شکل می گیرد که واجد بیشترین افراد است و گروه سوم، که اهل شقاوتند، در اقلّیت خواهند بود. بنابراین، در جهان آخرت، سعادت و خیر بر شقاوت و شرّ غالب است.³

صدرالمتألّهین نیز معتقد است: دقت نظر در اصول دینی و قواعد عقلی، موجب جزم و یقین بر این نکته است که بیشتر مردم در آخرت، لزوما اهل نجات و سلامت خواهند بود. وی سپس با استفاده از برهان لمّی اضافه می کند: خلقت هر نوعی از موجودات طبیعی، باید به گونه ای باشد که تمام افراد آن نوع یا بیشتر آنها بدون مانع و مزاحم دایمی، به کمال مخصوص خودشان برسند، مگر اینکه مزاحمت و ممانعتی به ندرت و غیردایمی رخ دهد. بر اساس این برهان لمّی، تمام یا بیشتر افراد نوع انسان نیز باید به کمال انسانی برسند و از سعادت و نجات برخوردار شوند.

البته ملّاصدرا تأکید می کند: کمالی که از آن سخن می گوییم تنها کمال اول و دوم انسان است، نه کمالات بعدی؛ مانند حکمت و عرفان نسبت به خداوند و ملکوت و آیات او که اقتضای این گونه کمالات درنهاد بیشتر انسان ها نیست، بلکه در طبیعت گروه اندکی از مردم قرار دارد.

ملّاهادی سبزواری منظور ملّاصدرا از کمال اول انسان را، کمالات مناسب با استعداد «نوع» انسان؛ و مقصود از کمال دوم را کمالات مناسب با استعداد هر یک از «افراد» انسان می داند.⁴

امام خمینی قدس سره در این زمینه سخنی خواندنی دارند: سبب اینکه عمل بسیاری از کافران گناه و عصیان نیست و در نتیجه، بر کار خود عقاب نمی شوند این است که بیشترشان جز مقداری کم و اندک، نسبت به حقیقت جاهل بوده و در جهل خود مقصّر نیستند، بلکه قاصرند.

اما قاصرانه بودن جهل عوام آنان را نسبت به وظایف و تکالیف الهی شان، آشکار است؛ زیرا آنان در باب مذاهبی که بر خلاف مذهبشان باشد نیندیشیده اند، بلکه نظیر عوام مسلمانان، به صحّت مذهب خود و بطلان دیگر مذاهب قطع دارند. همان گونه که عوام ما به سبب تلقین و نشو و نما در محیط اسلامی، بدون آنکه احتمال خلافی بدهند، به صحّت مذهب خود و بطلان سایر مذاهب قطع دارند، عوام آنان نیز چنین هستند. کسی که قطع دارد از متابعت از قطع خود معذور است و عصیان و گناهی بر او نوشته نمی شود. او به خاطر تبعیت از قطع خود، عقوبت نمی شود.

اما غیر عوام کفّار، اغلب آنان به سبب تلقیناتی که از ابتدای طفولیت به آنان داده شده و به سبب رشد در محیط کفر، بر مذاهب باطل جزم داشته و معتقدند، به گونه ای که هرگاه هرچه بر خلاف آن به آنان گفته شود به ردّ آن می پردازند. عالم یهودی و نصرانی، نظیر عالم مسلمان، حجت غیر خود را صحیح نمی داند و بطلان حجت غیر او برایش نظیر ضروریات است؛ زیرا صحّت مذهب او برایش ضروری است و احتمال خلاف آن را نمی دهد. آری، اگر در میان عالمان آنان کسی باشد که احتمال خلاف بدهد و از نظر به حجت آن، به سبب عناد یا تعصّب خودداری ورزد، مقصّر است؛ نظیر کسانی از علمای یهود و نصارا که در صدر اسلام چنین بوده اند.

نتیجه آنکه کفّار جاهل نظیر مسلمانان جاهل، به دو قسم تقسیم می شود: بعضی قاصر و بعضی مقصّرند، و تکالیف در اصول و فروع بین همه مکلّفات مشترک است، اعم از اینکه عالم و یا جاهل قاصر و یا مقصّر باشند. و کفار بر اصول و فروع عقاب می شوند، البته در صورتی که حجت بر آنها تمام شده باشد. در غیر این صورت، عقابی بر آنان نیست. پس همچنان که معاقب بودن مسلمان بر فروع، به این معنا نیست که آنها اعم از اینکه قاصر یا مقصّر باشند بر فروع عقاب می شوند، به حکم عقل و اصول عدالت، در مورد کافران نیز از همه جهات بر همین مقیاس است.⁵

غزالی نیز در کلام مشابهی معتقد است: بیشتر مردم در کودکی ایمان آورده اند و سبب تصدیقشان تنها تقلید از پدران و معلمان خویش بوده است؛ زیرا به آنان حسن ظن داشته اند و خود آنان هم از خودشان بسیار ستایش کرده و دیگران نیز آنان را ستوده اند و از مخالفانشان بسیار بدگویی کرده و درباره انواع بلاهایی که بر کسانی که اعتقادی جز اعتقاد آنان داشته اند، داستان هایی گفته اند که فلان یهودی در قبرش به شکل سگ مسخ شد و فلان رافضی به شکل خوک درآمد و داستان خواب هایی را نقل کرده اند. چیزهایی از این قبیل تنفّر از آنها و گرایش به ضدّ آنها را در نفوس کودکان غرس می کند، به گونه ای که شک به طور کلی از قلوب آنان برکنده می شود؛ زیرا آموزش در کودکی مانند نقش روی سنگ است. سپس بر این اعتقادات نشو و نما پیدا می کنند و آن را در نفس خود استوار می سازند و پس از بلوغ، بر اعتقاد جازم و تصدیق محکم خویش، که شکی به آن راه ندارد، باقی می مانند. از این رو، دیده می شود که فرزندان مسیحیان و رافضیان و زرتشتیان و مسلمانان همگی جز بر عقاید پدرانشان و اعتقادات باطل یا حق آنان به بلوغ نمی رسند و به گونه ای به آن عقاید قطع دارند که اگر ایشان را قطعه قطعه کنند، از آن عقاید دست برنمی دارند، در حالی که برای آنها دلیلی واقعی یا ظاهری ندارند. همچنین دیده می شود که غلامان و کنیزان مشرک در حالی اسیر می شوند که اسلام را نمی شناسند. پس هنگامی که اسیر مسلمانان شدند و مدتی با آنان زندگی کردند و در خود میل به اسلام را یافتند، مثل آنان می شوند و عقیده آنان را می پذیرند و به اخلاق آنان متخلق می شوند. همه اینها فقط به سبب تقلید و سرمشق قرار دادن است که در پیروان یافت می شود. و طبایع، مخصوصا طبایع کودکان و جوانان، بر سرمشق قراردادن سرشته شده اند. پس از اینجا معلوم می شود که تصدیق جازم بر بحث و ترتیب دادن ادلّه توقف ندارد.⁶

شهید مطهّری نیز در فصل نهم کتاب عدل الهی تحت عنوان «عمل خیر از غیر مسلمان» در بحث پرمخاطره ای می نویسد:

ما معمولاً وقتی می گوییم فلان کس مسلمان است یا مسلمان نیست، نظر به واقعیت مطلب نداریم. از نظر جغرافیایی، کسانی را که در یک منطقه زندگی می کنند و به حکم تقلید و وراثت، از پدران و مادران مسلمانند، «مسلمان» می نامیم و کسانی دیگر را که در شرایط دیگر زیسته اند و به حکم تقلید از پدران و مادران، وابسته به دینی دیگر هستند یا اصلاً بی دینند، «غیرمسلمان» می نامیم.

باید دانست این جهت ارزش زیادی ندارد، نه در جنبه مسلمان بودن و نه در جنبه نامسلمان بودن و کافر بودن. بسیاری از ماها مسلمان تقلیدی و جغرافیایی هستیم؛ به این دلیل مسلمان هستیم که پدر و مادرمان مسلمان بوده اند و در منطقه ای به دنیا آمده و بزرگ شده ایم که مردم آن مسلمان بوده اند. آنچه از نظر واقع، باارزش است، اسلام واقعی است و آن این است که شخص قلبا در مقابل حقیقت تسلیم باشد، درِ دل را به روی حقیقت گشوده باشد تا آنچه را که حق است، بپذیرد و عمل کند و اسلامی که پذیرفته است بر اساس تحقیق و کاوش از یک طرف، و تسلیم و بی تعصّبی از طرف دیگر، باشد.

اگر کسی دارای صفت «تسلیم» باشد و به عللی اسلام بر او مکتوم مانده باشد و او در این باره بی تقصیر باشد، هرگز خداوند او را معذّب نمی سازد؛ او اهل نجات از دوزخ است.⁷

ایشان در پایان بحث دشوار و طولانی خویش، نجات از عذاب و استحقاق پاداش عمل نیک را برای اکثریت قاصر غیرمسلمان به شرح ذیل قایل می شود:

به نظر حکمای اسلام، از قبیل بوعلی و صدرالمتألّهین، اکثریت مردمی که به حقیقت اعتراف ندارند قاصرند، نه مقصر؛ چنین اشخاصی اگر خداشناس نباشند، معذّب نخواهند بود ـ هرچند به بهشت هم نخواهند رفت ـ و اگر خداشناس باشند و به معاد اعتقاد داشته باشند و عملی خالص قربة الی اللّه انجام دهند، پاداش نیک عمل خویش را خواهند گرفت. تنها کسانی به شقاوت کشیده می شوند که مقصّر باشند، نه قاصر.⁸

وی در یک سخنرانی مربوط به اواخر عمر پربرکت خویش، که بعدا تحت عنوان «حق و باطل» تنظیم و منتشر شد، با تأکید فراوان و از صمیم قلب، مسیحیان و کشیشان مسیحی را متقی و مستحق بهشت دانست و گفت:

شما اگر به همین مسیحیت تحریف شده نگاه کنید و بروید در دهات و شهرها، آیا هر کشیشی را که می بینید، آدم فاسد و کثیفی است؟ واللّه، میان همین ها، صدی هفتاد، هشتادشان مردمی هستند با یک احساس ایمانی و تقوا و خلوص که به نام مسیح و مریم، چقدر راستی و تقوا و پاکی به مردم داده اند، تقصیری هم ندارند. آنها به بهشت می روند، کشیش آنها هم به بهشت می رود. پس حساب روحانیت حاکم فاسد مسیحی و پاپ ها را باید از اکثریت مبلّغین و پیروان مسیح جدا کرد.⁹

حاصل سخن در این بخش آن است که بر اساس رویکرد عقلی، بیشتر مردم در جهان آخرت، با اختلاف مراتب و درجات، از سعادت و نجات برخوردار خواهند بود و عده معدودی از آنها دچار شقاوت و عذاب ابدی خواهند شد. حال باید دید آیا این نتیجه گیری عقلی مورد تأیید متون نقلی نیز هست یا خیر.

ب. رویکرد نقلی

با الهام از روایتی از امام صادق علیه السلام می توان انسان های محشور در صحنه قیامت را به سه دسته کلی مؤمنان، کافران و گم راهان تقسیم نمود:¹⁰

1. «مؤمنان»؛ برخوردار از نعمت های بهشت؛

2. «کافران»؛ مشمول عذاب جهنم؛

3. «گم راهان» دارای حالات و درجات متفاوتند.

محور عمده بحث در این مقاله، تعیین وضعیت گم راهان است که آیا این عده اهل نجات و بهشتند، یا اهل شقاوت و دوزخ؟

روایات دیگری گروه گم راهان را به چهار دسته مستضعفان، اهل اعراف، مؤمنان گناه کار «خَلَطُواْ عَمَلاً صَالِحا وَ آخَرَ سَیِّئا»(توبه: 102) و وانهاده به امر خداوند «مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللّهِ» (توبه: 106) تقسیم نموده اند.¹¹ در این مجال، برای اجتناب از اطاله سخن، تنها وضعیت مستضعفان بررسی می شود و رسیدگی به وضعیت سایر گم راهان به فرصت دیگری وانهاده می شود:

مستضعفان

«استضعاف» از ماده «ضعف» و از باب استفعال، به معنای ضعیف یافتن کسی است. خاستگاه بحث مستضعف، قرآن کریم است. قرآن کریم در آیات متعددی، از گروهی به عنوان «مستضعفان» نام می برد. آیات 97 تا 99 سوره نساء از این جمله است:

«إِنَّ الَّذِینَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلآئِکَةُ ظَالِمِی أَنْفُسِهِمْ قَالُواْ فِیمَ کُنتُمْ قَالُواْ کُنَّا مُسْتَضْعَفِینَ فِی الأَرْضِ قَالْوَاْ أَلَمْ تَکُنْ أَرْضُ اللّهِ وَاسِعَةً فَتُهَاجِرُواْ فِیهَا فَأُوْلَـئِکَ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَسَاءتْ مَصِیرا إِلاَّ الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاء وَالْوِلْدَانِ لاَ یَسْتَطِیعُونَ حِیلَةً وَلاَ یَهْتَدُونَ سَبِیلاً فَأُوْلَـئِکَ عَسَی اللّهُ أَن یَعْفُوَ عَنْهُمْ وَ کَانَ اللّهُ عَفُوّا غَفُورا»؛ کسانی که فرشتگان روح آنها را می گیرند، در حالی که به خویشتن ستم کرده اند، به آنها گویند: شما در چه جایی بودید؟ (و چرا با اینکه مسلمان بودید، در صف کفار جای داشتید؟) گویند: ما در سرزمین خود مستضعف بودیم. آنها (فرشتگان) گویند: مگر سرزمین خدا پهناور نبود که مهاجرت کنید؟ آنها (عذری ندارند و) جایگاهشان دوزخ است و سرانجام بدی دارند، مگر آن دسته از مردان و زنان و کودکانی که (حقیقتا مستضعفند) نه چاره ای دارند و نه راهی (برای نجات از آن محیط آلوده) می یابند. ممکن است خداوند آنها را مورد عفو قرار دهد و خداوند عفوکننده و آمرزنده است.

مفسّران در شأن نزول این آیه چنین آورده اند که گروهی در مکّه به اسلام گرویدند و اظهار مسلمانی کردند. هنگامی که پیامبر و اصحاب ایشان به مدینه هجرت کردند، آنان در مکّه باقی ماندند و تحت تأثیر آباء خود در مکّه واقع شده، به اجبارِ مشرکان و همراه آنان در جنگ بدر شرکت کردند و تمامی به دست مسلمانان کشته شدند. گفته می شود: آنان پنج نفر بودند.¹² بر اساس این آیه کسانی که در مکّه ماندند و با مشرکان همراه شدند، افراد ظالمی بودند که به بهانه استضعاف، گناه خود را توجیه می کردند. آنها می توانستند با مهاجرت از مکّه به مدینه، از وضعیت شرک آلود خلاصی یابند. در پایان آیه، از مستضعفان واقعی یاد شده است که از گروه اول استثنا شده اند و واقعا مستضعف شمرده می شوند.

این آیات موضوع بحث های فراوانی واقع شده اند. مستضعفان واقعی چه کسانی اند؟ ویژگی های آنان چیست؟ و وضعیت آنان در برزخ و قیامت، چگونه است؟

در تبیین این آیات و آیات مشابه، روایات فراوانی وارد شده است. در کتب روایی، این آیات در ابواب خاصی مانند «باب المستضعف»¹³ و «باب المستضعفین و مرجون لامراللّه»¹⁴ سامان دهی شده اند. به دنبال طرح این بحث در آیات و روایات، در کتب تفسیری و کلامی نیزمباحث مبسوطی درباره مستضعفان مطرح شده است.¹⁵

اکنون سؤال این است که آیا مستضعفان در زمره مؤمنان هستند یا کافران و یا گروهی غیر این دو؟ برخی روایات حاکی از آن است که گروهی از مسلمانان مردم را به دو گروه مؤمن و کافر تقسیم می کردند که لازمه سخن آنان، گنجانده شدن مستضعفان در شمار کافران است. زراره، یکی از اصحاب خاص امام صادق علیه السلام، در گفت وگویی با آن حضرت، با استناد به آیه «فَمِنکُمْ کَافِرٌ وَ مِنکُم مُؤْمِنٌ» (تغابن: 2) از این عقیده دفاع می کرد.¹⁶ در جای دیگر، زراره پا را فراتر نهاد و مردم را به دو گروه «موافق ما و مخالف ما» تقسیم می کرد و معیار حق را عقاید همفکران خود دانست.¹⁷ در این روایت نیز، که حاکی از گفت وگوی زراره با امام صادق علیه السلام است، بحث آنچنان بالا گرفت که صدای آنان از پشت در شنیده می شد.

در هر دو نمونه مزبور، امام صادق علیه السلام نظر زراره را نپذیرفتند و خطاب به او فرمودند: ای زراره، کلام خداوند [در قرآن] راست تر از کلام توست. [در منظومه عقاید تو] کجایند کسانی که خداوند درباره شان فرموده است: «إِلاَّ الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاء وَالْوِلْدَانِ لاَ یَسْتَطِیعُونَ حِیلَةً وَلاَ یَهْتَدُونَ سَبِیلاً» (نساء: 98)؟ کجایند «مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللّهِ»؟ کجایند «اَلَّذینَ خَلَطُواْ عَمَلاً صَالِحا وَ آخَرَ سَیِّئا»؟ کجایند «اصحاب الاعراف»؟¹⁸ و کجایند «وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ» (توبه: 60)¹⁹

بر اساس این روایات، مشخص می شود که علاوه بر دو گروه «مؤمن» و «کافر» گروه های چهارگانه دیگری با عنوان «مستضعفان»، «مرجون لامراللّه»، کسانی که عمل نیک و بد را به هم آمیخته اند و «اصحاب اعراف» وجود دارند که این چهار دسته از نظر وضعیت اخروی، دارای منزلتی بین ایمان و کفر هستند.²⁰

بر اساس روایات دیگری، این گروه های چهارگانه، تحت عنوان کلی، «ضالّ» (گم راه) جای گرفته اند.²¹

حاصل آنکه به جای تقسیم دوگانه «مومن» و «کافر»، تقسیم سه گانه «مؤمن»، «کافر» و «ضال» را باید قرار داد.

علّامه شعرانی در توضیح این روایات و چرایی عقاید افرادی مانند زراره معتقد است: این عده بر اساس قواعد فقهی، به درستی اعتقاد دارند: کسی که بدنش پاک، ذبیحه اش حلال و ازدواج با او جایز است، «مسلمان» است؛ و کسی که بدنش نجس، ذبیحه اش حرام و ازدواج با او غیرجایز است، «کافر» شمرده می شود؛ چراکه معیار احکام و قواعد فقهی، اسلام ظاهری افراد است. اما امام صادق علیه السلام این عده را متوجه ساختند که احکام اخروی تابع احکام دنیوی نیست و چنین نیست که هر مسلمان ظاهری در آخرت نیز اهل نجات و بهشت باشد و هر کافر ظاهری، اهل جهنم. از این رو، ملازمه ای بین احکام فقهی و کلامی وجود ندارد.

البته اصرار زراره بر عقیده خود در مقابل نظر امام صادق علیه السلام، نه از روی انکار و لجاج، بلکه از روی درخواست توضیح بوده است.²²

حال که از رابطه بین مستضعفان، مؤمنان و کافران آگاه شدیم، جا دارد که با تعریف و ویژگی های «مستضعفان» بیشتر آشنا شویم.

شهید ثانی معتقد است: «مستضعف» کسی است که از روی ناآگاهی به حق اعتقاد ندارد و با پیروان حق نیز معاند و دشمن نیست؛ نه از ائمّه اطهار علیهم السلام پیروی می کند و نه از غیر آنان. اما کسی که به حق معتقد است اما دلیل تفصیلی آن را نمی داند، او مستضعف نیست، بلکه از جمله مؤمنان است.²³

علّامه طباطبائی نیز در تفسیر آیه 98 سوره نساء در تعریف «مستضعف» بر این اعتقاد است که کسی که در راه فهم و معارف الهی و عمل به آن، نسبت به دفع مشکلات فکری و عملی از خود ناتوان است، «مستضعف» شمرده می شود. بر این اساس، کسی که در سرزمینی ساکن است که امکان فراگیری معارف دینی در آنجا نیست، یا به دلیل شدّت عمل حاکمان ظالم آن دیار و ممکن نبودن هجرت از آنجا، امکان عمل به معارف دینی ندارد، کسی که بدون عناد با حق و استکبار ورزیدن، به دلیل عوامل مختلف غیراختیاری، حقیقت بر او پوشیده مانده و فکر و ذهن او به حقایق دینی راه نیافته است، اینان مصادیق «مستضعف» شمرده می شوند. آیات دیگری مانند: «لاَ یُکَلِّفُ اللّهُ نَفْسا إِلاَّ وُسْعَهَا لَهَا مَا کَسَبَتْ وَ عَلَیْهَا مَا اکْتَسَبَتْ» (بقره: 286) بیانگر همین نکته است.

بر اساس مجموعه این آیات، ضابطه ای کلی در تشخیص افراد معذور از غیر معذور به دست می آید و آن اینکه: «اگر انجام یا ترک فعلی مستند به اکتساب و اختیار انسان نباشد انسان معذور است.» از این رو، اگر فردی به تمام معارف دینی یا بخشی از آن آگاه نیست و این ناآگاهی در اثر سوء اختیار و کوتاهی اوست، این ترک فعل و ناآگاهی مستند به او بوده و معصیت به شمار می آید؛ اما اگر این ناآگاهی نه در اثر تقصیر و کوتاهی، بلکه در اثر عوامل غیراختیاری رخ داده باشد، این ناآگاهی مستند به او نخواهد بود و چنین فردی گناه کار، مخالف عمدی حقیقت، مستکبر و منکر حقیقت شمرده نمی شود.

بر این مبنا، مستضعف در نقطه صفر قرار دارد و چیزی مثبت و منفی کسب نکرده است و باید امر او را به خدا واگذار نمود؛ همچنان که آیه بعد از آیه محل بحث، «فَأُوْلَـئِکَ عَسَی اللّهُ أَن یَعْفُوَ عَنْهُمْ» (نساء: 99) و آیه «وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللّهِ إِمَّا یُعَذِّبُهُمْ وَإِمَّا یَتُوبُ عَلَیْهِمْ»(توبه: 106) گویای همین نکته است و البته رحمت خداوند بر غضب او سبقت دارد.²⁴ بر اساس گفتار علّامه طباطبائی، مستضعفان فکری و علمی، جاهلان قاصر (نه مقصّر) و «مرجون لامراللّه»، عناوینی مترادف و یا متشابه هستند.

با مراجعه به روایات نیز می توان از تعریف و ویژگی های مستضعفان آگاه شد. این ویژگی ها به طور خلاصه عبارتند از:

ـ مستضعف نه راهی به سوی کفر دارد و نه راهی به سوی ایمان؛ نه توان کفر ورزیدن دارد و نه یارای مؤمن شدن.

ـ کودکان، مردان و زنانی که خِرَدی همسان کودکان دارند مستضعفند و مؤاخذه نمی شوند.²⁵

ـ زنان و فرزندان شما، که همسان شما [در معرفت به حقایق دینی ]نیستند، مستضعفند.

ـ کسی که حجت بر او اقامه نشده مستضعف است²⁶ و کسی که از اختلاف آراء متفکران و مذاهب گوناگون آگاه است، مستضعف نیست.²⁷

[گروهی از] مستضعفان نماز می خوانند و روزه می گیرند، در شکم و شهوت عفّت می ورزند و حق را در غیر خود نمی بینند. آنان به شاخه ها آویخته اند [و به ریشه ها نچسبیده اند.²⁸]

ـ مستضعفان انواع و درجات متفاوتی دارند که برخی مخالف برخی دیگرند.²⁹

ـ مسلمانِ مستضعف کسی است که به توحید معتقد است، به اسلام و پیامبر آن اقرار دارد، از دین خارج نشده، با ائمّه اطهار علیهم السلامدشمن نبوده و حامی ظالمان در حق آنان نیست، در خلافت و جانشینی پیامبر صلی الله علیه و آلهشک دارد و شایستگان آن را نمی شناسد و از ولایت ائمّه اطهار علیهم السلامآگاه نیست. اما مسلمانی که منکر و معاند و ناسزاگو [نسبت به امامان علیهم السلام ]است در هلاکت خواهد بود.³⁰

از مجموع آیات، روایات، گفتار فقها و متکلّمان و مفسّران، می توان دریافت که «مستضعف» کسی است که به دلایلی خارج از اختیار و اراده خود و بدون تقصیر و کوتاهی، یا در بُعد معرفتی از فهم کل دین یا بخشی از آن عاجز و ناتوان است، یا در بُعد عملی از عمل و اجرای معارف دینی عاجز. مستضعفان دارای انواع، مراتب و گروه های متفاوتی هستند.

وضع مستضعفان در قیامت

اکنون پس از آشنایی با تعریف و ویژگی های «مستضعفان»، نوبت به آن می رسد که از وضعیت آنان در قیامت آگاه شویم. بر اساس آیه 99 سوره نساء، امید می رود که آنان مشمول عفو و رحمت الهی قرار گیرند:

«فَأُوْلَـئِکَ عَسَی اللّهُ أَن یَعْفُوَ عَنْهُمْ وَ کَانَ اللّهُ عَفُوّا غَفُورا»

بر اساس قاعده «سبقت رحمت خداوند بر غضب او» نیز احتمالِ مورد رحمت قرار گرفتن آنان تقویت می شود.

با مراجعه به روایات نیز احتمال ورود مستضعفان به بهشت بیشتر می شود؛ چراکه برخی از روایات تلویحا و برخی دیگر تصریحا، بر بهشتی بودن مستضعفان دلالت دارند، البته مشروط بر آنکه در حدّ امکان و وسع خود، از اعمال حرام خودداری کرده، به انجام اعمال صالح پرداخته باشند. بخشی از این روایات از این قرار است:

امام صادق علیه السلام: کسی که اهل روزه و نماز بوده و از محرّمات خودداری کرده و تقوا پیشه نموده است، امّا [ولایت اهل بیت علیهم السلامرا ]نمی داند و [اهل بیت علیهم السلام را] نمی رنجاند، خداوند چنین فردی را با رحمت خود داخل بهشت می گرداند.³¹

حضرت علی علیه السلام در پاسخ اشعث بن قیس، که خطاب به آن حضرت گفت: «اگر آنچه تو می گویی حق است، پس همه مسلمانان غیر از تو و پیروانت هلاک خواهند شد»، فرمودند: قسم به خدا که حق با من است آنچنان که می گویم، و از امّت مسلمان جز ناصبان و منکران و معاندان [در حق ما اهل بیت علیهم السلام] هلاک نخواهند شد.

اما کسی که متمسّک به توحید و اقرارکننده به اسلام و پیامبر است و از دین اسلام خارج نشده (مرتد نیست) و پشتیبان و حامی ظلم کنندگانِ بر ما نیست و با ما سر دشمنی ندارد و در خلافت شک کرده، اهل شایسته آن را نمی شناسد و به ولایت ما معرفت ندارد، چنین فردی مسلمان مستضعف است که [از یک سو،] امید است مشمول رحمت خداوند قرار گیرد و [از سوی دیگر،] بر گناهان او جای ترس و نگرانی وجود دارد.³²

بر اساس این روایت، حضرت علی علیه السلام گرچه حق را منحصر در راه خود می داند، اما در عین حال، رهروان غیر راه خود را یکسره اهل عذاب و هلاکت نمی بیند، بلکه بین معاندان و عالمان کینه توز و جاهلان غیرکینه توز، تفاوت قایل است. این روایت تأیید مناسبی بر بطلان پلورالیسم معرفتی و پذیرش مشروط پلورالیسم نجات است.

از مجموع آیات و روایات، می توان چنین استنتاج کرد که گرچه مستضعفان استحقاق ذاتی بهشت را ندارند و تعیین قطعی وضعیت آنان به خداوند واگذار شده است، اما لحن و سیاق آیات و روایات، ورود آنان را به بهشت و برخورداری از نعمت های بهشتی تقویت می کند، گرچه مقام آنان در بهشت، به رتبه انبیا، صالحان، شهدا، صدّیقان، مؤمنان و ابرار نمی رسد و در درجات پایین بهشت جای می گیرند.

در پایان، یادآور می شود که وضعیت سایر گم راهان در قیامت نیز (مانند «مرجون لأمر اللّه»، بُله و اصحاب اعراف) وضعیتی مشابه مستضعفان است که برای رعایت اختصار، از تفصیل آن خودداری می شود.

اکنون با توجه به مطالب گذشته، می توان مسیر فیلسوفان مسلمان در رسیدن به پلورالیسم نجات را به شکل ذیل ترسیم کرد:

کثرت طولی و عرضی معارف بشری انحصار راه مستقیم در اسلام

نجات مستصعفانی که اهل عناد نیستند

با توجه به این الگو، راه برای پلورالیسم اجتماعی و مدارا با غیرمسلمانان در صحنه زندگی اجتماعی باز می شود. البته پذیرش پلورالیسم اجتماعی مشروط به شرایطی است که در جای خود مورد بحث قرار گرفته است.³³

نتیجه گیری

اکنون با توجه به مطالبی که از نظر گذشت، می توان از سه فرضیه مطرح شده در ابتدای بحث، فرضیه «پذیرش مشروط پلورالیسم نجات» را مورد تأیید و قبول یافت. بدین معنا که ملاک نجات افراد در روز قیامت، عمل به تکلیف در حد توان فرد مکلّف است. توانایی نیز در دو بعد ادراکی و رفتاری مطرح است، یعنی فهم حقیقت و عمل بر اساس آن فهم. از آنجا که توانایی فکری و عملی مکلفان متفاوت است، تکلیف هر کس بر اساس توانایی او تعریف می شود. از این رو، هرکس به اندازه تلاشی که برای فهم حقیقت و عمل مطابق با آن کرده است به سعادت اخروی دست می یابد. در ادبیات دینی ما، از فهم و عمل درست به ایمان و عمل صالح تعبیر می شود، چنانچه افرادی به دلیل ناتوانی فکری و عملی، در تحصیل ایمان و انجام عمل صالح ناموفق باشند، گرچه استحقاق ذاتی برای برخورداری از تنعمات بهشتی را ندارند، اما به دلیل رحمت واسعه خداوند و سبقت رحمت بر غضب او، نه تنها از عذاب الهی مصونند، بلکه از تنعمّات بهشتی نیز در حد خود بهره مند خواهند شد. در نقطه مقابل، کسانی که در عین توانایی فکری و عملی از شناخت حقیقت یا عمل بر اساس حقایق شناخته شده کوتاهی کنند، به اندازه کوتاهی خود معذّب بوده و از رحمت خداوند بی بهره خواهند ماند.

• پى نوشت ها

  1ـ جان هیک، مباحث پلورالیزم دینى، ترجمه عبدالرحیم گواهى تهران، مؤسسه فرهنگى انتشاراتى تبیان، 1378، ص 93ـ94.

  2ـ همان، ص 85.

  3ـ ابن سینا، الاشارات و التنبیهات تهران، مؤسسه نصر، بى تا، ج 3، ص 325.

  4ـ ملّاصدرا (صدرالدین محمّدبن ابراهیم شیرازى)، الاسفار الاربعة العقلیة (قم، مکتبة المصطفوى، بى تا)، ج 2، ص 70ـ81.

  5ـ امام خمینى، مکاسب محرّمه، چ دوم قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى، 1381، ج 1، ص 133ـ134.

  6ـ محمّدبن محمّد غزالى، الجامع العوام عن علم الکلام بیروت، دارالکتاب العربى، 1406، ص 115ـ116. توجه داریم که نقل این سخنان به معناى تأیید همه محتواى آن نیست و ما صرفا به جنبه اى خاص از این اندیشه نظر داریم.

  7ـ مرتضى مطهّرى، عدل الهى، تهران، صدرا، 1381، ص 268.

  8ـ همان، ص 317.

  9ـ مرتضى مطهّرى، حق و باطل تهران، صدرا، 1381، ص 10.

  10ـ محمّدبن یعقوب کلینى، اصول کافى، چ چهارم بیروت، دار صعب، 1401، ج 2، ص 338.

  11ـ همان، ج 2، ص 381.

  12ـ شیخ طوسى، تبیان بیروت، داراحیاء التراث، بى تا، ج 3، ص 302.

  13ـ محمّدبن یعقوب کلینى، پیشین، ج 2، ص 404.

  14ـ محمّدباقر مجلسى، بحارالانوار، چ دوم بیروت، مؤسسة الوفاء، 1403، ج 69، ص 157.

  15ـ سید محمّدحسین طباطبائى، المیزان بیروت، مؤسسه اعلمى، 1413، ج 5، ص 51 / عبداللّه شبّر، حق الیقین فى معرفة اصول الدین، ط. الثانیة (نجف اشرف، الطبعة الحیدریة، 1375)، ج 2، ص 144.

  16ـ محمّدباقر مجلسى، پیشین، ج 69، ص 167.

  17ـ محمّدبن یعقوب کلینى، پیشین، ج 2، ص 383.

  18ـ ر.ک. اعراف: 48.

  19ـ همان.

  20ـ محمّدباقر مجلسى، پیشین، ج 69، ص 166.

  21ـ محمّدبن یعقوب کلینى، پیشین، ج 2، ص 311.

  22ـ محمّدبن یعقوب کلینى، پیشین، شرح ملّاصالح مازندرانى و ابوالحسن شعرانى، بى جا، بى نا، بى تا، (12 جلدى)، ج 10، ص 98ـ99.

  23ـ شهید ثانى، مسالک الافهام قم، مؤسسه معارف اسلامى، 1413، ج 1، ص 268.

  24ـ سید محمّدحسین طباطبائى، پیشین، ج 5، ص 51ـ52.

  25ـ محمّدبن یعقوب کلینى، پیشین، ج 2، ص 404، ح 1و2و3.

  26ـ همان، ج 2، ص 406، ح 11.

  27ـ همان، ج 2، ص 405، ح 7، ص 406، ح 10 و 11.

  28ـ محمّدباقر مجلسى، پیشین، ج 69، ص 61.

  29ـ همان، ج 69، ص 59.

  30ـ همان، ج 69، ص 171.

  31ـ همان، ج 69، ص 162.

  32ـ همان، ص 171.

  33ـ ر.ک. مهدى عزیزان، «پلورالیسم فرهنگى در اندیشه اسلامى»، کلام اسلامى 44، 45و46 زمستاان 1381، بهار و پاییز 1382.