معرفت

قرآن مصون از تحریف

بررسی دیدگاه علّامه طباطبائی

امیررضا اشرفی
(دانش آموخته حوزه علمیه و دکتری علوم قرآن و حدیث)

چکیده

هدف از این نوشتار تحلیل و بررسی دیدگاه و ادلّه علّامه طباطبائی در باب مصونیت قرآن از تحریف است. به عقیده صاحب تفسیر المیزان، در قرآن هیچ تحریفی که به اعجاز، هدایت بودن و عام ترین وصف آن ـ یعنی «ذکر بودن» ـ لطمه ای بزند و تغییری در معنای آن ایجاد کند، صورت نگرفته است. علّامه در این باره، به دلایل قرآنی و روایی متعددی تمسّک نموده است. وی بر این باور است آیات قرآن چینش الهی خود را در مصحف موجود کاملاً حفظ کرده اند و تفاوت میان ترتیب مصحف کنونی با مصحف حضرت علی علیه السلام ـ که به ترتیب نزول سامان یافته ـ مانعی برای تمسّک به قرینة سیاق نیست؛ زیرا قرآن به مناسبت های گوناگون، قطعه قطعه نازل شده و سیاق آیات نشان می دهد که قطعه های مستقل قرآنی پیوند خود را در مصحف کنونی به روشنی حفظ کرده اند. بنابراین، با توجه به واقعیت نزول قرآن، برای تمسّک به قرینه سیاق، نیازی به دانستن ترتیب نزول آیات نداریم و با ترتیب کنونی نیز می توانیم به خوبی از قرینه سیاق بهره ببریم و به مراد خداوند دست یابیم.

کلیدواژه ها: تحریف، المیزان فی تفسیرالقرآن، علّامه طباطبائی، مصونیت، نظم آیات قرآن، سیاق، مبانی تفسیر.

مقدّمه

یکی از مبانی تفسیری علّامه طباطبائی اعتقاد به عدم تحریف قرآن از حیث زیاده، نقصان و جابه جایی آیات آن است. مراد از مبانی تفسیر در این مقاله، مجموعه ای از پیش فرض ها درباره مسائل بنیادین قرآن است که پشتوانه های نظری تفسیر قرآن را تشکیل می دهد و موجودیت تفسیر و چگونگی آن، وابسته به آنهاست.¹ این پیش فرض ها ـ در واقع ـ پاسخ های کلی ما به پرسش هایی درباره قرآن از لحاظ اصالت متن، ظهور، دلالت و فهم آن هستند.

احتمال وقوع برخی اقسام تحریف، اعتبار این کتاب آسمانی را به عنوان منبع اصیل معارف اسلامی و معجزه جاوید پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله تزلزل و استناد و استدلال به همه یا بخشی از آیات قرآن را مخدوش می سازد. اگر مصونیت قرآن از تحریف (کاستی، افزایش، تغییر و تبدیل مؤثر در معنای آیات، کلمات و سور) به اثبات نرسد، هرگونه استناد و استدلال به همه یا بخشی از آیات قرآن مورد تردید قرار می گیرد؛ زیرا احتمال آنکه آیات مورد استناد و استدلال تحریف شده و آنچه مراد و مقصود خداوند بوده، تغییر یافته باشد، وجود دارد و با چنین احتمالی استناد و استدلال به آیات قرآن نتیجه بخش نیست و نمی توان هیچ مطلبی را با قاطعیت، مراد خداوند تلقّی کرد و به خدا نسبت داد.

از سوی دیگر، ارتباط مستحکمی میان «اعجاز قرآن» و «عدم تحریف» وجود دارد و پذیرش برخی از انواع تحریف، مستلزم انکار اعجاز آن و در نتیجه، عدم امکان اثبات نبوّت پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله از طریق اعجاز قرآن است. افزون بر این اعتبار، روایات پیامبر و امامان معصوم علیهم السلامنیز بر حجّیت و اعتبار قرآن متّکی است و اگر در قرآن تحریفی رخ داده باشد، اعتبار روایات نیز خدشه دار می شود.²

مقاله حاضر دیدگاه علّامه طباطبائی را در مقوله مصونیت قرآن از تحریف، تحلیل و بررسی می کند.

بیان مسئله

هرچند اقسامی از تحریف را می توان درباره قرآن تصور و درباره اثبات یا نفی آن استدلال نمود؛ اما با توجه به بدیهیات و مسلّمات تاریخی، اساسا بسیاری از این اقسام جایگاهی برای نقض و ابرام ندارد. از این رو، با شناخت محلّ دقیق گفت وگو، بیان و تحلیل دیدگاه صاحب تفسیر المیزان در این باره ذکر می شود. علّامه طباطبائی در مقام تحریر محل گفت وگو می فرماید:

یکی از ضروریات تاریخ این است که تقریبا در چهارده قرن قبل، پیامبری از نژاد عرب به نام محمّد صلی الله علیه و آلهبه نبوّت مبعوث شده و دعوی نبوّت کرده و امّتی از عرب و غیرعرب به وی ایمان آورده اند و نیز کتابی آورده که آن را قرآن نامیده و به خدای سبحان نسبتش داده و این قرآن متضمّن معارف و کلیاتی از شریعت است که در طول حیاتش مردم را به آن شریعت دعوت می کرده است. نیز از مسلّمات تاریخ است که آن حضرت با همین قرآن تحدّی کرده و آن را معجزه نبوّت خود خوانده. و اینکه اجمالاً قرآن موجود در این عصر، همان قرآنی است که او آورده و برای مردم عصر خودش قرائت کرده؛ به این معنا که قطعا چنین نیست که آن کتاب بکلی از میان رفته باشد و کتاب دیگری نظیر آن و یا غیر آن به دست اشخاص دیگری تنظیم و به آن حضرت نسبت داده شده و در میان مردم معروف شده باشد. همه اینها اموری است که احدی در آن تردید ندارد، مگر کسی که فهمش آسیب دیده باشد! حتی موافق و مخالف در مسئله تحریف و عدم آن نیز در هیچ یک از آنها احتمال خلاف نداده است. تنها چیزی که بعضی از مخالفان و موافقان احتمال داده اند این است که جملات مختصری و یا آیه ای در آن زیاد و یا از آن کم یا جا به جا شده و تغییری در کلمات و یا اعراب آن رخ داده؛ اما بی هیچ تردیدی، اصل کتاب الهی، به همان وضع و سبکی که در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله بوده، باقی مانده و بکلی از بین نرفته است.³

علّامه طباطبائی معتقد است: هیچ گونه تحریف به زیاده و نقصان در قرآن صورت نگرفته است. در آیات هر سوره نیز هیچ گونه جابه جایی، که به اوصاف عام قرآن مانند ذکر بودن، اعجاز و هدایت بودن آن لطمه ای بزند و معنای آن را تغییر دهد، صورت نگرفته است. قرآن موجود تنها در ترتیب سوره ها و نیز در ترتیب برخی آیات، آن هم در حدّی که هیچ تأثیری در مدلول آنها و نیز در اوصاف عام قرآن ندارد، با مصحف علی علیه السلام ـ که بر اساس ترتیب نزول سامان یافته⁴ ـ متفاوت است.⁵ با این توضیح، به بیان و تحلیل ادلّه علّامه طباطبائی در باب مصونیت قرآن از انواع تحریف (تحریف به زیاده، نقصان و جابه جایی) می پردازیم.

دلایل مصونیت قرآن

قرآن پژوهان و محققان علوم قرآنی برای اثبات مصونیت قرآن از انواع تحریف، به دلایل عقلی و نقلی متعدّدی تمسّک جسته اند. برخی با تکیه بر قاعده «لطف» (هدایتگری خداوند و ضرورت اتمام حجت) از یک سو، و توجه دادن به خاتمیت دین اسلام و جاودانگی آن از سوی دیگر، احتمال تحریف در آخرین نسخه هدایتگر الهی را نفی نموده اند.⁶ برخی دیگر با تکیه بر اعجاز قرآن، احتمال هرگونه تحریف در آن را منتفی دانسته اند.⁷ برخی هم علاوه بر این، از دلایل روایی نیز برای این منظور مدد گرفته اند. دلایلی را که از سوی علّامه طباطبائی در تفسیر شریف المیزان بر این امر اقامه شده است، می توان تحت عناوین «دلایل قرآنی» و «دلایل روایی» مطرح نمود.

1. دلایل قرآنی:

الف. اوصاف قرآن: صاحب المیزان بر این باور است که قرآن بر خلاف سایر کتاب ها و رساله های منسوب به مصنّفان و نویسندگان، برای اثبات صحّت استنادش به خداوند، نیازمند نقل متواتر یا متضافر نیست ـ اگرچه واجد چنین دلیلی نیز هست ـ بلکه قرآن، خود با صفات نیکویش بر اصالت و مصونیت خود گواهی می دهد.⁸ علّامه این مطلب را با چند مقدّمه به اثبات رسانده است:

یک. یکی از مسلّمات تاریخ ظهور پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در بیش از چهارده قرن پیش، ادعای نبوّت از جانب آن حضرت، آوردن کتابی به نام «قرآن» مشتمل بر مجموعه معارف و کلیات شرایع اسلام، اسناد آن به خدای متعال و تحدّی بدان است.

دو. این موضوع نیز به لحاظ تاریخی قطعی است که قرآن موجود ـ فی الجمله ـ همان قرآن ارائه شده از سوی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهاست؛ یعنی چنین نبوده است که در مقطعی از تاریخ اسلام قرآن مفقود شود، سپس کتابی همسان یا ناهمسان با آن تألیف گردد و میان مسلمانان رواج یابد.⁹

سه. قرآن خود را به اوصافی عام و مرتبط با همه آیات مانند فصاحت و بلاغت، عدم اختلاف، دربرنداشتن مطالب باطل و ذکر بودن، توصیف و به آنها تحدّی کرده است.

چهار. دقت در آیات قرآن کنونی این حقیقت را متجلّی می سازد که همه آیات آن از این اوصاف عام برخوردار است. در سراسر آیاتش، نظم عجیب، بدیع و بی نظیری به چشم می خورد که هرگز در آثار ادبی کلام عرب یافت نمی شود. مضامین آیات از هماهنگی کامل برخوردار است. هیچ مطلب ناصوابی در آن یافت نمی شود. قرآن سخن را درباره اصول معارف حقیقی، کلیات فطری شرایع، فضایل اخلاقی بی هیچ کم وکاست و خلل و تناقضی بر پایه توحید به نهایت رسانده است. سرگذشت پیامبران و امّت های ایشان در قرآن به گونه ای شایسته و بی نظیر متناسب با قداست ساحت دین و پیامبران الهی مطرح شده و اخبار غیبی اش درباره حوادث و فتنه های آینده تحقق یافته است. صفاتی از قبیل «نور» و «هدایتگری» بر تمامی آیاتش منطبق است و جامع ترین صفت آن، یعنی «ذکر بودن» کاملاً بر همه آیات آن صدق می کند.

اگر قرآن در یکی از اوصاف مذکور دچار دگرگونی و زیاده و نقصان شده یا در الفاظ یا ترتیب آیاتش مبتلا به تغییر مؤثری گشته بود، آن وصف دیگر باقی نمی ماند، در صورتی که قرآن موجود در عصر ما تمامی آن اوصاف را به کامل ترین و بهترین وجه ممکن داراست. بنابراین، دست خوش هیچ تحریفی که یکی از آن اوصاف را از بین ببرد، نگشته و قرآنی که اکنون در دست ماست، عینا همان است که بر رسول خدا صلی الله علیه و آلهنازل شده. بر فرض هم که چیزی از آن ساقط شده و یا از نظر اعراب و زیر و زبر کلمات و یا ترتیب آیات دچار دگرگونی شده باشد، به گونه ای است که کمترین اثری در اوصاف آن از قبیل اعجاز، عدم اختلاف، هدایت، نور بودن، ذکر بودن، هیمنه و غلبه بر سایر کتب آسمانی ندارد. چنین تغییری حداکثر شامل اموری مانند حذف آیه ای مکرّر یا اختلاف در نقطه یا یک اعراب می شود.¹⁰

هرچند برخی قرآن پژوهان با تکیه بر خود قرآن و اعجاز آن، درصدد اثبات مصونیت قرآن از تحریف برآمده اند، اما تکیه بر صفات عام قرآن برای اثبات مصونیت آن در سایر آثار قرآن پژوهان نمود آشکاری ندارد و شاید بتوان این سبک از اثبات مصونیت قرآن را از نوآوری های علّامه به شمار آورد، هرچند اثبات این ادعا نیازمند بررسی کامل آثار همه مفسّران و قرآن پژوهان پیش از علّامه در این باب است. به هر روی، این دلیل ـ چنان که خود علّامه در چند موضع بر آن تأکید نموده است ـ افزایش، کاهش یا تغییراتی را نفی می کند که اوصاف یادشده (هدایت، ذکر، حق بودن و...) را دگرگون می سازد؛ اما اگر برخی از تغییراتِ جزئی فرض شود، که هیچ گونه تأثیری در این اوصاف نداشته باشد، با این دلیل نفی نمی شود.¹¹ بنابراین، جایی برای مناقشه در دایره نفوذ این دلیل باقی نمی ماند.¹²

ب. آیات خاصی از قرآن: آیاتی در قرآن وجود دارند که به صراحت، بر مصونیت قرآن از تحریف دلالت دارند و هرگونه تحریفی را از قرآن نفی می کنند؛ از این جمله می توان از آیه «حفظ» (حجر: 9) و آیه «نفی باطل» (فصلت: 42) نام برد.

1. آیه حفظ: خداوند در آیه نهم سوره حجر می فرماید: «إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ»؛ قطعا ما خود، قرآن را نازل کردیم و ما خود، بی گمان حافظ آنیم.¹³

علّامه طباطبائی درباره این آیه می فرماید: آیه «حفظ» دلالت بر این دارد که کتاب خدا از حیث ذکر بودن، از جمیع اقسام تحریف (تحریف به زیاده، نقصان و تغییر، و تبدیل و جابه جایی) محفوظ است. پس قرآن، ذکری زنده و پابرجاست.¹⁴

ایشان درباره چگونگی دلالت این آیه می فرماید: سیاق صدر این آیه سیاق حصر است و ظاهر سیاق مذکور این است که حصر در آن ناظر به گفتار مشرکان است که قرآن را هذیانِ جنون، و رسول خدا صلی الله علیه و آله را «مجنون» نامیده بودند. همچنین ناظر به اقتراح و پیشنهاد آنان در باب درخواست نزول ملائکه است تا پس از آن، او را تصدیق نمایند و قرآن را به عنوان کتابی آسمانی و حق بپذیرند. بنابراین، معنای آیه ـ واللّه اعلم ـ این است که این ذکر را تو از ناحیه خودت نیاورده ای تا مشرکان و کفّار آن را به دشمنی و شدت قهر و غلبه خود باطل سازند و تو در نگه داری آن به زحمت بیفتی و سرانجام هم نتوانی آن را حفظ کنی. همچنین از ناحیه فرشتگان نازل نشده تا در نگه داری و تصدیقش محتاج آنان باشی، بلکه ما آن را به صورت تدریجی نازل کرده ایم و خود نگهدار آنیم و به عنایت کامل خود، آن را با صفت «ذکر بودنش» حفظ می کنیم. پس قرآن کریم ذکری است زنده و جاودان و محفوظ از زوال و فراموشی و مصون از زیادتی که ذکر بودنش باطل شود و از نقصی که با آن اثرش را از دست بدهد و از تغییر در صورت و سیاقش ـ به گونه ای که دیگر ذکر و مبیّن حقایق معارفش نباشد ـ مصون است.¹⁵

حاصل آنکه خداوند در این آیه کریمه، مصونیت قرآن را از انواع تحریف ـ دست کم تا حدّی که به ذکر بودن آن لطمه ای بخورد ـ ضمانت کرده است. بنابراین، به حکم این آیه شریفه، هیچ تحریفی که این وصف عام قرآن را دچار نوسان سازد، در هنگام نزول قرآن و پس از آن صورت نپذیرفته است.

2. آیه نفی باطل: یکی دیگر از آیاتی که از دیدگاه علّامه انواع تحریف به زیاده و نقص و تغییر را از قرآن نفی می کند، آیه «نفی باطل» است: «إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِالذِّکْرِ لَمَّا جَاءهُمْ وَ إِنَّهُ لَکِتَابٌ عَزِیزٌ لَا یَأْتِیهِ الْبَاطِلُ مِن بَیْنِ یَدَیْهِ وَلَا مِنْ خَلْفِهِ تَنزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ»(فصلت: 42)؛ کسانی که به این ذکر (قرآن) زمانی که به سراغشان آمد، کافر شدند با آنکه کتابی است شکست ناپذیر که هیچ باطلی از پیش رو و پشت سر در آن راه نمی یابد [و] از سوی خداوند حکیم و شایسته ستایش نازل شده است، [کیفر کفرشان دوزخ است.]

صاحب المیزان درباره نحوه دلالت این آیه بر مصونیت قرآن، می فرماید: این آیه در دلالت بر اینکه کتاب عزیزِ (شکست ناپذیر) قرآن همواره به حفظ خدایی ـ از حیث ذکر بودن¹⁶ ـ از هر نوع تحریف و تصرفی محفوظ است، مانند دلالت آیه «نفی باطل» است. مراد از جمله «مِن بَیْنِ یَدَیْهِ وَلَا مِنْ خَلْفِهِ» زمان نزول قرآن و عصرهای پس از آن تا روز قیامت است و از اطلاق نفی در جمله «لَا یَأْتِیهِ الْبَاطِلُ» عمومیت استفاده می شود. بنابراین، مضمون آیه این است که در بیانات قرآن تناقض، و در خبرهایی که داده دروغ، و در معارف، حکمت ها، شرایع و احکامش هیچ بطلانی نیست؛ نه مورد معارضه چیزی واقع می شود و نه دست خوش دگرگونی می گردد. و امکان ندارد چیزی که از قرآن نیست به قرآن راه یابد؛ مثلاً، آیاتش را تحریف کنند و جای آنها را تغییر دهند و یا کم و زیاد کنند. بنابراین، مفاد این آیه با آیه «حفظ» یکی است.¹⁷

چنان که ملاحظه می شود، به نظر علّامه طباطبائی، این آیه نیز مانند آیه «ذکر»، بر عدم تحریف قرآن به افزونی، نقصان و نیز هرگونه تغییری دلالت دارد که به ذکر بودن قرآن لطمه ای وارد سازد؛ البته تغییرات بسیار جزئی مانند اختلاف در قرائتی که مغیّر معنای آیه نباشد، از شمول این دلیل خارج است.

شبهه دور و پاسخ آن: در برابر استدلال به این آیات، شبهه دوری بودن استدلال به آیات قرآن مطرح شده است؛ با این توضیح که استدلال بر مصونیت قرآن با تکیه بر آیات آن متوقّف بر اثبات مصونیت قرآن و خصوص همین آیات از تحریف است و با وجود احتمال تحریف، نمی توان به هیچ یک از آیات قرآن از جمله آیات مذکور استناد و استدلال نمود.

برخی از دانشمندان شیعه و سنّی در برابر این شبهه تسلیم شده و آن را بی جواب دانسته اند؛ اما برخی شاگردان علّامه به این شبهه پاسخی داده اند که خلاصه آن چنین است:

الف. اگر مراد این است که «با احتمال وقوع تحریف، استدلال و استناد به هر آیه ای از قرآن و از جمله آیات مذکور مخدوش می شود»، پاسخ آن است که صرف احتمال تحریف هیچ متنی را از اعتبار نمی اندازد، بلکه چنین احتمالی در نهایت، لزوم بررسی تحریف یا عدم تحریف آن متن را اقتضا می کند و چنانچه شواهد و شرایط خارجی اقتضا می کرد که به طور طبیعی آن متن دست خوش تحریف نشود، اگر دلیلی بر تحریف به دست نیاید، اعتبار متن تثبیت می شود و در استدلال بدان هیچ خللی رخ نمی دهد.

ب. اگر مراد این است که «آیات تحریف شده همان آیاتِ مورد استناد است یا شامل آنها هم می شود»، در پاسخ باید گفت: این سخن ادعایی بیش نیست و تاکنون هیچ دلیلی بر تحریف آیات مذکور ارائه نشده است؛ حتی آن دسته از مدعیان تحریف که به زعم خود درصدد گردآوری و استقصای آیات تحریف شده برآمده اند، این آیات را تحریف شده ندانسته اند.

ج. اگر منظور این باشد که «به اجمال می دانیم برخی از آیات قرآن تحریف شده ولی موارد آن را دقیقا نمی دانیم، بنابراین، احتمال وقوع تحریف به هر آیه ای سرایت می کند و در نتیجه، نمی توانیم به هیچ یک از آیات قرآن استناد کنیم»، پاسخ آن است که اولاً، چنین علم اجمالی درباره تحریف آیات قرآن ثابت نیست. ثانیا، اعجاز قرآن اقتضا دارد که همانند هیچ یک از بخش های مستقل آن را نتوانند بیاورند. آیات مورد استدلال با مجموعه آیات قبل و بعد از آن ـ که با آن مرتبطند ـ یک بخش مستقل را تشکیل می دهند که واحد تحدّی قرآن است و غیر خدا ـ به حکم تحدّی پابرجای قرآن ـ از آوردن آن عاجز است. با اثبات از سوی خدا بودن این بخش ها، می توان برای اثبات مصونیت کل قرآن، به مدلول همین آیات استناد و استدلال نمود.¹⁸

حاصل مدلول آیات حفظ و نفی باطل

آیه حفظ بر این دلالت دارد که به دلیل حفظ و ضمانت الهی، در قرآن هیچ تغییر، تبدیل، زیاده و نقصان و جابه جایی، که به ذکر بودن آن لطمه ای بزند، تحقق نیافته است. آیه «نفی باطل» نیز مانند آیه «حفظ» بر مصونیت قرآن از حیث «ذکر بودن» دلالت دارد. علاوه بر آن، با اضافه «مِن بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ»، به روشنی دلالت دارد که مصونیت قرآن از راه یابی هرگونه باطل از جمله انواع تحریف، زمان نزول تا عصرهای پس از آن را دربر می گیرد.

ج. تواتر قرآن: یکی دیگر از دلایل مصونیت قرآن کریم، تواتر آن از نسل های پیشین تا به امروز است. عموم مسلمانان و دانشمندان برجسته ایشان¹⁹ به وجود چنین تواتری ـ دست کم در متن (سیاهه قرآن) ـ اعتقاد دارند. البته این تواتر به معنای مصطلح در علم درایة الحدیث نیست که سلسله سند در هر طبقه شامل راویان مشخص و متعدد باشد، بلکه منظور این است که در تمام اعصار و امصار، توده انبوهی از مسلمان بر حفظ و قرائت درست قرآن مداومت و نظارت داشته اند، هرچند نام اشخاص در جایی ثبت نشود و از آن آگاه نباشیم.²⁰ مرحوم علّامه ضمن بیان دلیل «اوصاف قرآن»، اشاره ای به این دلیل دارد.²¹

2. دلایل روایی: یکی دیگر از دلایلی که مرحوم علّامه بر عدم تحریف قرآن اقامه کرده، روایات پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و اهل بیت او علیهم السلاماست. علّامه در این باره، به چند حدیث استناد نموده است:

الف. روایات ارجاع دهنده به قرآن در فتنه ها و حدیث ثقلین: دسته ای از روایات که مردم را به رجوع به قرآن در فتنه ها ارجاع می دهد و نیز حدیث «ثقلین» از نظر علّامه، دلیلی استوار بر عدم تحریف قرآن است.

علّامه در این باره می فرماید: اخبار فراوانی که از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهاز طریق راویان شیعه و اهل سنّت نقل شده و در آن فرمان داده شده است که مردم در فتنه ها و در حل مشکلات به قرآن مراجعه نمایند،²² و نیز حدیث «ثقلین»، که از طرق شیعه و اهل سنّت به تواتر به ما رسیده است و می فرماید: «من در میان شما دو شی ء گران بها به جای می گذارم: کتاب خدا و عترتم (اهل بیتم را)؛ تا زمانی که به آن دو تمسّک نمایید هرگز پس از من گم راه نخواهید شد...» این دو دسته از اخبار دلیل بر عدم وقوع تحریف در قرآن است؛ چراکه امر به تمسّک به کتابی تحریف شده و نفی گم راهی برای کسانی که بدان چنگ زنند، با یکدیگر سازگار نیستند.²³

توضیح آنکه احادیث ارجاع دهنده به قرآن در فتنه ها و نیز حدیث «ثقلین» از این حقیقت حاکی اند که از جانب پیامیر اکرم صلی الله علیه و آلهمیزان استواری برای تشخیص حق از باطل و نشانه آشکاری برای هدایت مردم به جای مانده است؛ اما مسلمانان برای پیدا کردن راه درست در تاریکی فتنه ها و نیز مصونیت از هرگونه گم راهی، باید از نور هدایت قرآن بهره ببرند. روشن است که اگر قرآن خود دچار تحریف شده بود فرمان به تمسّک بدان برای شناخت راه صحیح، معنا نداشت. بنابراین، دستور اکید پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهبرای رجوع به قرآن در فتنه ها و نیز تأکید بر اینکه قرآن ـ در کنار عترت ـ دستاویزی محکم برای مصونیت از هر انحراف و گم راهی است، خود دلیل بر آن است که این کتاب آسمانی از هر انحراف و کژی مصون است.

ب. روایات عرضه اخبار و احادیث بر قرآن: پیامبر و اهل بیت او علیهم السلامدر روایات متعددی، قرآن را معیار و محکی استوار دانسته اند که با آن می توان اصالت و سلامت احادیث را تشخیص داد؛ از جمله این حدیث از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله:

«إِنَّ عَلَی کُلِّ حَقٍّ حَقِیقَةً وَ عَلَی کُلِّ صَوَابٍ نُورا فَمَا وَافَقَ کِتَابَ اللَّهِ فَخُذُوهُ وَ مَا خَالَفَ کِتَابَ اللَّهِ فَدَعُوهُ»؛²⁴ بر هر حقی حقیقتی است و بر هر امر استواری نوری است (برای آشکار شدن حقیقت و راه درست، معیار و ملاک مشخصی وجود دارد.) پس آنچه را موافق کتاب خداست، بگیرید و آنچه را با کتاب خدا مخالف است، رها کنید.

مرحوم علّامه در این باره می فرماید: طبق مضمون روایات فراوانی که از طریق رسول خدا و ائمّه اهل بیت علیهم السلامرسیده است، باید اخبار و احادیث را بر قرآن عرضه نمود و همین دلیل بر سلامت قرآن از تحریف است؛ زیرا اگر کتاب الهی تحریف شده بود معنایی برای این گونه اخبار نبود. و اینکه بعضی گفته اند: «مقصود از این دستور تنها عرصه اخبار فقهی بر آیات احکام است و بر فرض که آیات احکام تحریف نشده باشند، اما در غیر آن دلیلی نداریم»، صحیح نیست؛ زیرا دستور مذکور مطلق است و مخصّصی ندارد. بنابراین، تخصیص آن بی دلیل است. علاوه بر آن، زبان روایات عرضه به قرآن، صریح و یا دست کم نزدیک به صریح است در اینکه دستور عرضه مزبور به منظور تشخیص راست از دروغ و حق از باطل است و روشن است که اگر در روایات دسیسه و دستبردی شده باشد تنها در اخبار مربوط به فقه و احکام نبوده، بلکه انگیزه دشمن به دسیسه در اخبار مربوط به اصول و معارف اعتقادی و قصص انبیا و امم گذشته و همچنین اوصاف مبدأ و معاد قوی تر و بیشتر بوده و از این رو، روایات اسرائیلی، که یهود در روایات ما داخل کرده اند و همچنین نظایر آن، غالبا در مسائل اعتقادی است، نه فقهی.²⁵

بنابراین، اگر قرآن دست خوش تحریف شده بود هرگز نمی توانست معیار مناسبی برای شناسایی روایات صحیح باشد.

شایان ذکر است که عمده شبهات تحریف، مربوط به زمان پس از رحلت رسول گرامی صلی الله علیه و آله، یعنی زمانی است که قرآن از نوشت ابزارهای پراکنده جمع آوری شد و در نهایت، در قالب مصاحف عثمانی به شکل مصحفی واحد درآمد؛ اما از آن زمان تاکنون، شبهه قابل توجهی درباره تحریف قرآن مطرح نیست. بنابراین، مهم در اثبات مصونیت قرآن از تحریف، دفع شبهات مرتبط با همین برهه از تاریخ قرآن است.

ج. تمسّک اهل بیت علیهم السلام به آیات گوناگون: یکی دیگر از دلایل مصونیت قرآن، تمسّک اهل بیت علیهم السلام به آیاتی از قرآن است که درباره آنها ادعای تحریف شده است. علّامه طباطبائی درباره این دسته از آیات می فرماید: دلیل دیگر عدم تحریف از نظر روایات، روایاتی است که در آنها خود ائمّه اهل بیت علیهم السلام به آیاتی از قرآن، که عینا مطابق است با قرآنی که نزد ماست، تمسّک کرده اند. این موارد حتی شامل آیاتی که اخبار آحاد مبنی بر تحریف قرآن درباره شان موجود است نیز می شود و این بهترین شاهد است بر اینکه مراد بسیاری از روایاتی که می فرماید: «کذا نزل: آیه این طور نازل شده است»، تفسیر بر حسب تنزیل و در مقابل بطن و تأویل است.²⁶

برای نمونه، به این روایت توجه کنید:

«عنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا قَالَ: قَالَ لِی أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: کُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ وَ مَبْشُورَةٌ، کَذَا نُزِلَ بِهَا عَلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله»؛ از برخی اصحاب روایت شده که امام باقر علیه السلام پس از خواندن آیه 185 سوره آل عمران به گونه ای متفاوت از مصحف کنونی فرمودند: [این آیه ]به همین صورت بر محمّد صلی الله علیه و آلهنازل شده است.²⁷

از ظاهر این روایت ممکن است تفاوت قرآن نازل شده با قرآن موجود در بعضی واژه ها استفاده شود؛ اما روایت دیگری که در آن همین بخش از آیه بدون اضافه «وَ مَبْشُورَةٌ» آمده، نشانگر این است که اضافه مزبور در حدیث مذکور، اضافه ای توضیحی است که در مقام بیان شأن نزول آیه و مانند آن آورده شده است.²⁸

گفتنی است که این دلیل تنها شبهه تحریف را در برخی از آیات قرآن (آیاتی که ائمّه اطهار علیهم السلامبدان تمسّک کرده اند) نفی می کند و در واقع، پاسخگوی برخی از شبهات تحریف قرآن است؛ اما برای دلیلی فراگیر باید به سایر ادلّه و مستندات عدم تحریف قرآن توجه نمود.

د. تأیید صریح یا ضمنی مصحف رایج: یکی دیگر از دلایلی که مرحوم علّامه برای اثبات الهی بودنِ متن مصحف رایج بدان استناد کرده، تأییداتی است که از جانب امامان معصوم علیهم السلامدرباره متن موجود رسیده است. ایشان در این باره می فرماید: دلیل دیگر روایاتی است که از امیرالمؤمنین علیه السلام و سایر ائمّه معصوم علیهم السلام وارد شده، مبنی بر اینکه قرآن موجود در دست مردم همان قرآنی است که از سوی خدا نازل شده، هرچند با مصحف حضرت علی علیه السلام، که به خط خود تنظیم نموده، تفاوت دارد... و از همین باب است که امامان علیهم السلامبه شیعیان خود فرموده اند: «اقرؤوا کما قرء الناس²⁹»؛ قرآن را همان گونه بخوانید که مردم می خوانند. مقتضای جمع میان این روایات و روایاتی که برای مصحف حضرت علی علیه السلامویژگی هایی خاص برمی شمارد³⁰ این است که مصحف کنونی از نظر ترتیب بعضی سوره ها یا آیات با مصحف حضرت علی علیه السلامتفاوت دارد، آن هم تنها تا حدی که هیچ اثری در معنای آن و نیز در اوصافی که خداوند برای قرآن برشمرده است، ندارد.³¹

مرحوم علّامه پس از اشاره به این روایات، می فرماید: مجموع این روایات با اختلاف اصناف آنها، دلیل قطعی است بر اینکه قرآنی که در اختیار ماست همان قرآنی است که بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهنازل شده، بدون آنکه چیزی از اوصاف نیکو، آثار و برکاتش را از دست بدهد.³²

چنان که پیداست، دلایل مذکور در بخش پیشین افزون بر «عدم تحریف به زیاده و نقصان»، «عدم تحریف به جابه جایی» را نیز دربرمی گیرد. از دیدگاه علّامه، همه آیات قرآن با ترتیب کنونی واجد صفاتی مانند ذکر بودن، اعجاز و هدایت هستند و آیاتی مانند آیه «حفظ» و «نفی باطل» هرگونه تحریف و جابه جایی را، که به ذکر بودن قرآن صدمه ای بزند، از قرآن نفی می کند. روایات نیز هرگونه تحریف به جابه جایی را، که به هدایت قرآن صدمه بزند و آن را از سطح میزان هدایت و معیاری استوار برای ارزیابی سایر منابع شریعت ـ مانند روایات ـ پایین آورد و مانع استشهاد و استدلال به آنها شود، نفی می کند.

بنابراین، آیات قرآن با همین ترتیب کنونی نیز از هر تحریف به جابه جایی، که به هدایت، ذکر بودن، اعجاز و قابلیت استناد لطمه ای وارد سازد، مصون مانده اند. تنها طبق برخی روایات در ترتیب آیات در مصحف کنونی با مصحف حضرت علی علیه السلامتفاوت هایی وجود دارد که این تفاوت ها هیچ لطمه ای به حجّیت این کتاب آسمانی و ارزش و اعتبار آن به عنوان پیام جاودانه الهی نمی زند.

مسئله عمده ای که در «جابه جایی آیات» می توان بر آن تأکید کرد این است که آیا تفاوت ترتیب آیات قرآن به شکل حاضر با مصحف حضرت علی علیه السلام مانعی برای تمسّک به «قرینه سیاق» به شمار نمی آید و به تفسیر قرآن و کشف مراد خداوند آسیبی نمی زند؟

الهی بودن نظم آیات و قرینه سیاق

قرآن شناسان تقسیمات گوناگونی برای قالب قرآن ذکر کرده اند؛ از جمله جزء، حزب، عشر و مانند آن.³³ اما قرآن به طور مشخص، از واحدهایی به نام «آیه» و «سوره» نام برده است. سؤال این است که آیا آیات قرآن در سوره ها و آیات ترتیب و نظم الهی خود را از بدو نزول تاکنون حفظ کرده اند؟ آیا می توانیم ترتیب کنونی جملات و عبارات قرآن را در آیات و سوره ها از جانب خدا بدانیم و بر این اساس، برای کشف مراد خداوند از قرینه سیاق مدد بگیریم؟

تردیدی نیست که سوره های قرآن در مصحف موجود بر اساس سیر نزول تنظیم نشده اند؛ برای نمونه، سوره بقره، که دومین سوره در ترتیب کنونی قرآن است، در مدینه نازل شده و در ترتیب نزول، پس از سوره های مکّی مانند علق، قلم، مزمّل و مدثّر قرار گرفته است.³⁴ همچنین سوره حمد طبق شواهد تاریخی، پنجمین یا ششمین سوره قرآن طبق ترتیب نزول آن است.³⁵ شواهدی موجود است که برخی آیات نیز طبق ترتیب نزول تنظیم نشده اند؛ مثلاً، در موارد معدودی³⁶ آیات ناسخ بر منسوخ در یک سوره مقدّم شده اند.³⁷ حال سخن در این است که با این اوصاف، آیا می توان چینش عبارات قرآن را در آیات و سوره ها از سوی خداوند متعال دانست و آیا تفاوت چینش کنونی قرآن با ترتیب نزول، امر تفسیر قرآن و بخصوص تمسّک به قرینه سیاق را مختل نمی سازد؟

صاحب المیزان معتقد است: تفاوت چینش آیات و سوره ها با ترتیب نزول آن هیچ تأثیر منفی بر نظم آیات قرآن و بیان مقاصد آن نگذاشته است و قرآن با چینش و ترتیب حاضر، کاملاً مقصود و مراد خداوند را ادا می کند.³⁸ علّامه برای تبیین دیدگاه خود علاوه بر ادلّه ای که گذشت، بر این حقیقت تأکید می ورزد که آیات قرآن به صورت نجومی (قطعه قطعه) نازل شده اند و آنچه در ادای مقصود خداوند نقش اصلی ایفا می کند و بالطبع زمینه را برای استفاده از قرینه سیاق در تفسیر فراهم می سازد، در کنار هم قرار گرفتن آیاتی است که با هم نازل شده اند. به عقیده علّامه، بررسی آیات قرآن نشان می دهد که این بخش های مستقل قرآنی در متن موجود، کاملاً ارتباط خود را با یکدیگر حفظ کرده اند. آیاتی که با هم نازل شده اند ممکن است قطعاتی از یک سوره و یا حتی تمام یک سوره را دربر بگیرند.

برای نمونه، علّامه درباره سوره انعام می نویسد: با دقت در سیاق آیات سوره انعام، معلوم می شود که سیاق همه آیات آن واحد و همه آیات آن به هم متصل و مربوطند و چیزی که دلالت کند بر اینکه آیات آن جدا جدا نازل شده است به نظر نمی رسد و این خود دلیل بر این است که این سوره همان گونه که هست، یک مرتبه نازل شده است.³⁹

وی برخی دیگر از سوره ها مانند سوره یونس و یوسف را نیز دارای سیاق واحد دانسته است.⁴⁰ اعتقاد به پیوستگی وثیق آیاتی که یکجا در یک مرحله نازل شده و در تدوین قرآن در کنار هم قرار گرفته اند، موجب شده است که علّامه در تفسیر خود، از قرینه سیاق بهره فراوانی ببرد. بیش از 2370 بار استعمال واژه «سیاق» و مشتقات آن در بیست جلد المیزان مؤیّد این ادعاست.⁴¹ صاحب تفسیر المیزان با تدبّری همه جانبه در آیات قرآن، بسیاری از ارتباط های محکمی را که در یک نظر سطحی ممکن است ناپیدا باشد، کشف و بیان کرده است. برای مثال، پیوند میان آیه 105 و 106 سوره آل عمران در نظر اول روشن نیست. در آیه 105 از اختلاف درباره حق و پراکنده شدن از مدار و محور حقیقت نهی شده است و آیه 106 از سپیدرویی و سیه رویی عده ای در قیامت سخن می گوید. علّامه در بیان ارتباط این دو آیه می نویسد: از آنجا که مقام، مقام کفر و ناسپاسی در برابر نعمت الهی است و کفران نعمت هم مانند خیانتی است که موجب انفعال و خجالت صاحبش می شود، از این رو، خداوند متعال در ذکر و یادآوری عذاب این گونه افراد، عذابی را که با خجلت و انفعال مناسب است، تذکر داده؛ یعنی از سیاه شدن چهره معصیت کاران نام برده؛ چنان که عبارت «یَوْمَ تَبْیَضُّ وُجُوهٌ وَ تَسْوَدُّ وُجُوهٌ فَأَمَّا الَّذِینَ اسْوَدَّتْ وُجُوهُهُمْ أَکْفَرْتُم بَعْدَ إِیمَانِکُمْ فَذُوقُواْ الْعَذَابَ بِمَا کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ»(آل عمران: 106) به این مطلب دلالت یا دست کم اشعار دارد.⁴²

بر اساس این مبنا در تفسیر قیّم المیزان، معمولاً آیاتی که از نظر علّامه ارتباط بیشتری با یکدیگر دارند در کنار هم قرار گرفته و تفسیر شده اند. البته گاهی طولانی بودن مجموعه این آیات موجب گردیده است که این آیات از یکدیگر تفکیک شده و هر دسته از آیات جداگانه تفسیر شود. برای نمونه، به اعتقاد علّامه، تمام آیات سوره هود دارای سیاق واحدند و یکباره نازل شده اند؛ اما قطعاتی از آن، که به نظر علّامه مناسبت بیشتری دارد، در کنار هم قرار گرفته و با هم تفسیر شده اند.

علّامه معتقد است: نزول نجومی آیات ما را از التزام به هر پیوند سست و تکلّف آمیزی در میان آیات و سوره های قرآن بی نیاز می کند. وی در این زمینه می نویسد: باید دانست که نزول نجومی قرآن (نزول تدریجی و بخش بخش قرآن به تناسب شرایط گوناگون) ما را از هر زحمت بیهوده و بی پایه ای برای برقراری ارتباط میان آیات قرآن بی نیاز می سازد، مگر ارتباط و اتصالی آشکار؛ چنان که شأن و منزلت کلام بلیغ برخورداری از همین اتصالات و ارتباطات وثیق و آشکار است.⁴³

ایشان ذیل آیه 43 سوره نساء و آیه 20 سوره قیامت نیز ضمن معترضه دانستن این دو آیه در میان سایر آیات این دو سوره می فرماید: با این ترتیب، نیازی نیست برای بیان وجه ارتباط این دو آیه با آیات پس و پیش آن، خود را به زحمتی بیهوده بیفکنیم؛ افزون بر اینکه قرآن به صورت نجومی نازل شده است و چنین ارتباطی جز در آیاتی که به یکباره با هم نازل شده اند یا آیاتی که اتصال آنها روشن است، موجبی ندارد.⁴⁴

صاحب تفسیر المیزان معتقد است: با تأمّل و تدبّر در آیات قرآن، به ویژه توجه به سیاق آیات، می توان ترتیب و سیر تاریخی نزول آیات را به دست آورد و این امر ما را از تکیه بر روایات در باب ترتیب نزول آیات و تشخیص مکّی و مدنی بودن آنها مستغنی می سازد. این روایات از دیدگاه علّامه، به لحاظ سندی نوعا قابل اعتماد نیستند.⁴⁵

خلاصه آنکه به اعتقاد علّامه طباطبائی، در متن آیات و سوره های قرآن طبق ترتیب کنونی، هیچ گونه تغییری که به وحیانی بودن آیات لطمه ای بزند وهدایت قرآن و اوصاف متعالی آن را مخدوش سازد، صورت نگرفته است و قرآن با همان نظم و چینش الهی از ابتدای نزول تاکنون دست نخورده باقی مانده و آیات آن در چینش کنونی ـ به ویژه در آیاتی که با هم نازل شده اند ـ کاملاً پیوند خود را حفظ کرده اند. از این رو، قرینه سیاق کاملاً می تواند نقش مهم و اساسی خود را در تفسیر آیات ایفا نماید. البته علاوه بر این نوع پیوند ـ به اعتقاد علّامه ـ میان بخش های به ظاهر مستقل نیز پیوندهای دیگری نیز وجود دارد که به فهم و تفسیر آیات قرآن کمک می کند. از انواع این پیوندها می توان به پیوند معنایی آیات محکم و متشابه و نیز پیوند معنایی میان آیاتی که حروف مقطعه مشترکی دارند، اشاره کرد.⁴⁶ افزون بر این، به عقیده علّامه، غرضی واحد آیات هر سوره را به یکدیگر پیوند می زند که می توان از آن به عنوان قرینه ای برای زدودن برخی از ابهام ها از آیات قرآن ذکر نمود.⁴⁷ وی مقصود برخی آیات را با توجه به همین قرینه تبیین نموده است.⁴⁸ بسط سخن درباره انواع پیوند آیات از دیدگاه علّامه نیاز به مجال بیشتری دارد که اکنون جای آن نیست. گفتنی است: علّامه معتقد به توقیفی بودن ترتیب میان سوره های قرآن نیست. از این رو، برخلاف تفسیر مجمع البیان، تقریبا هیچ کوششی در تفسیر المیزان برای تبیین ارتباط آخر هر سوره با ابتدای سوره بعد به چشم نمی خورد.

جمع بندی

از آنچه گذشت، به دست می آید که در باور علّامه، هیچ تحریفی به زیاده و نقصان و جابه جایی، که به اوصاف عام قرآن مانند اعجاز، هدایت و ذکر بودن آن لطمه ای بزند، صورت نگرفته است. از سوی دیگر، آیاتی از قرآن که درصدد بیان مطلبی مستقل بوده اند، طی یک نزول فرو فرستاده شده اند و نظم و چینش الهی خود را کاملاً حفظ کرده اند. بدین روی، هیچ مانع و شبهه ای برای استفاده از هدایت قرآن و استشهاد و تمسّک به آیات آن برای کشف مراد خداوند با با بهره گیری از سایر آیات قرآن، به ویژه با تکیه بر قرینه سیاق، وجود ندارد.

• پى نوشت ها

  1ـ ر.ک. على اکبر بابایى و دیگران، روش شناسى تفسیر، چ دوم، تهران، سمت، 1385، ص 3.

  2ـ ر.ک. محمّدتقى مصباح، قرآن شناسى، تحقیق و نگارش محمود رجبى، قم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى، 1380، ص 191 / عبداللّه جوادى آملى، نزاهت قرآن از تحریف، قم، اسراء، 1383، ص 24ـ25.

  3ـ ر.ک. سید محمّدحسین الطباطبائى، المیزان فى تفسیر القرآن، ط. الخامسة، بیروت، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، 1403، ج 12، ص 104.

  4ـ طبق برخى شواهد تاریخى، مصحف حضرت على علیه السلام بر اساس ترتیب نزول جمع آورى شده بود. ر. ک. ابن شهرآشوب، مناقب آل على بن ابى طالب، نجف، مطبعة الحیدریة، 1376ق، ج 1، ص 319، به نقل از: نرم افزار المعجم الفقهى حضرت آیه اللّه گلپایگانى، الاصدار الثالث، 1379 / محمّدبن حسن الصفّار، بصائر الدرجات، چ دوم، قم، کتاب خانه آیه اللّه مرعشى نجفى، 1404، ص 213، ح 2 / محمّدباقر مجلسى، بحارالانوار، ط. الثانیة، تهران، المکتبة الاسلامیه، ج 92، ص 51ـ52، ح 18 / ابن حجر العسقلانى، فتح البارى شرح صحیح البخارى، ط. الرابعة، بیروت، داراحیاء التراث العربى، ج 9، ص 34 / جلال الدین عبدالرحمان السیوطى، الاتقان فى علوم القرآن، رضى، بیدار، عزیزى، ج 1، ص 216 / محمّدهادى معرفت، التمهید فى علوم القرآن، قم، مؤسسة النشر الاسلامى، ص 292ـ295 / السید جعفر مرتضى العاملى، حقایق هامّة حول القرآن الکریم، قم، جامعه مدرّسین، 1410، ص 154 / سید محمّدعلى ایازى، مصحف امام على علیه السلام، تهران، سازمان چاپ و انتشارات، 1380، ص 83ـ98.

  5ـ ر.ک. سید محمّدحسین طباطبائى، پیشین، ج 12، ص 107ـ108.

  6ـ درباره تقریر این دلیل عقلى، ر.ک. عبداللّه جوادى آملى، پیشین، ص 42ـ44. در البیان مرحوم آیه اللّه خوئى نیز تحریف قرآن مخالف حکم عقل دانسته شده، ولى عمده دلیلى که تحت عنوان مخالفت «روایات جمع قرآن» با حکم عقل ارائه کرده، شواهد تاریخى است. ر.ک. السید ابوالقاسم الخوئى، البیان فى تفسیرالقرآن، قم، دارالثقلین، 11418، ص 251ـ254. از دیگر دانشمندان، محقق تبریزى در اوثق الوسائل بشرح الرسائل (ص 91) و نهاوندى در تفسیر نفحات الرحمن فى تفسیر القرآن و تبیین الفرقان (نسخه خطى، مرکز فرهنگ و معارف قرآنى، ج 1، ص 11) به چنین دلیلى استناد کرده اند. ر.ک. فتح اللّه المحمّدى، سلامة القرآن من التحریف، تهران، مشعر، 1378، ص 32، پاورقى 2.

  7ـ ر.ک. محمّدتقى مصباح، پیشین، ص 195ـ197 / عبداللّه جوادى آملى، پیشین، ص 44ـ48. از دیگر دانشمندان شیعه، سید مرتضى، علّامه حلى در نهایة الوصول فى الاصول و کاشف الغطاء در اصل الشیعة و اصولها، تحقیق علاء آل جعفر، مؤسسة الامام على علیه السلام، ص 220 در سخنان خود به این دلیل اشاره نموده اند. (ر.ک. فتح اللّه المحمّدى، پیشین، ص 32، پاورقى. 2.)

  8ـ «لا یتوقّف القرآن النازل من عنداللّه إلى النبى ص فى کونه متصفا بصفاته الکریمة على ثبوت استناده إلیه (ص) بنقل متواتر أو متضافر ـ و إن کان واجدا لذلک ـ بل الامر بالعکس فاتصافه بصفاته الکریمة هو الحجة على الاستناد فلیس کالکتب و الرسائل المنسوبة إلى المصنّفین و الکتّاب، و الاقاویل المأثورة عن العلماء و أصحاب الانظار المتوقفة صحّة استنادها إلى نقل قطعى و بلوغ متواتر أو مستفیض مثلاً، بل نفس ذاته هى الحجة على ثبوته.» (سید محمّدحسین طباطبائى، پیشین، ج 12، ص 126.)

  9ـ یعنى قرآن کریم هرگز دچار سرنوشت عهدین نشده است.

  10ـ ر.ک. همان، ج 12، ص 104ـ107، با تلخیص.

  11ـ ر.ک. محمّدتقى مصباح، پیشین، ص 198ـ199، پاورقى 2 / عبداللّه جوادى آملى، پیشین، ص 86.

  12ـ در اثر قرآنى ذیل، دایره نقوذ دلیل علّامه نقد شده است: محمّد الفاضل اللنکرانى، مدخل التفسیر، طهران، مطبعة الحیدرى، 1396ق، ص 207ـ209.

  13ـ در ترجمه آیات، غالبا از ترجمه آقاى محمّدمهدى فولادوند استفاده شده است.

  14ـ سید محمّدحسین طباطبائى، پیشین، ج 12، ص 101.

  15ـ همان، ج 12، ص 101.

  16ـ هرچند قرآن از حیث ذکر بودن مصون از تحریف است، اما دلیل مصونیت آن تنها ذکر بودن آن نیست تا بگوییم کتب آسمانى اهل کتاب نیز در این جهت با قرآن شریکند، بنابراین، باید مصون از تحریف بمانند، بلکه خداوند به حکمت خود، تنها حفظ کتاب خاتم الانبیاء را ـ که هدایتى جاودانى براى تمام ابناى بشر تا روز قیامت است ـ ضمانت نموده است. با توجه به این مطلب، «ال» در الذکر عهد ذکرى و مراد از آن قرآن و مراد از وصف «لحافظون» آینده است؛ یعنى ما خود در آینده تاریخ نگهدار قرآنیم. همان، ج 12، ص 102.

  17ـ همان، ج 12، ص 101ـ102.

  18ـ ر.ک. محمّدتقى مصباح، پیشین، ص 168 و 207ـ210.

  19ـ علّامه بلاغى، از دانشمندان و مفسّران بزرگ شیعه، معتقد است: اهتمام پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و مسلمانان به حفظ و قرائت قرآن در اعصار گوناگون، زمینه اى بسیار مناسب براى نقل متواتر قرآن فراهم کرده است، به گونه اى که براى هیچ پدیده تاریخى مانند قرآن چنین تواترى فراهم نشده است. ر.ک. محمّدجواد بلاغى، آلاء الرحمن فى تفسیر القرآن، بیروت، داراحیاء التراث العربى، ج 1، ص 18. درباره دیدگاه سایر دانشمندان شیعه و اهل سنّت درباره تواتر قرآن، ر. ک. سیدابوالقاسم الموسوى الخوئى، پیشین، ص 123 و 149 / بدرالدین محمّدبن عبداللّه الزرکشى، البرهان فى علوم القرآن، بیروت، دارالفکر، 1408، ج 2، ص 133ـ134 / جلال الدین عبدالرحمان السیوطى، پیشین، ج 1، ص 266ـ267.

  20ـ همان، ص 193، پاورقى 1.

  21ـ ر.ک. سید محمّدحسین طباطبائى، پیشین، ج 12، ص 136.

  22ـ پیامبر اکرم و اهل بیت علیهم السلام در روایات متعددى، همه مؤمنان را براى شناسایى آراء، جریان هاى فکرى و اجتماعى حق از باطل، در فتنه ها و آشوب ها به قرآن ارجاع داده اند؛ مانند این حدیث: «فَإِذَا الْتَبَسَتْ عَلَیْکُمُ الْفِتَنُ کَقِطَعِ اللَّیْلِ الْمُظْلِمِ فَعَلَیْکُمْ بِالْقُرْآنِ فَإِنَّهُ شَافِعٌ مُشَفَّعٌ... وَ هُوَ الدَّلِیلُ یَدُلُّ عَلَى خَیْرِ سَبِیل.» ر.ک. محمّدبن یعقوب کلینى، الکافى، تحقیق على اکبر غفّارى، ط. الرابعة، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365، ج 2، ص 599 / محمّدباقر مجلسى، پیشین، ج 77، ص 136 و 177؛ ج 92، ص 17.

  23ـ سید محمّدحسین طباطبائى، پیشین، ج 12، ص 107.

  24ـ محمّدبن یعقوب کلینى، پیشین، ج 1، ص 69، باب «الاخذ بالسنة و شواهد الکتاب»، ح 1. در بحارالانوار به نقل از تفسیر عیّاشى، حدیث به گونه اى آغاز مى شود که مشخص مى کند امام در مقام بیان معیارى براى پذیرش و نقل روایات است: «تَرْکُکَ حَدِیثا لَمْ تَرْوِهِ خَیْرٌ مِنْ رِوَایَتِکَ حَدِیثا لَمْ تُحْصِهِ إِنَّ عَلَى کُلِّ حَقٍّ حَقِیقَةً...»؛ رها کردن [و از دست دادن] حدیثى که آن را روایت نکرده اى، از نقل حدیثى که [صحّت و سقم] آن را درست برآورد نکرده اى بهتر است. (محمّدباقر مجلسى، پیشین، ج 2، ص 165، ب 21 «آداب الروایة»، ص 158.) مرحوم علّامه مجلسى در عبارت «لم تروه» چند احتمال مطرح کرده که ترجمه حدیث طبق احتمال اول صورت گرفته است.

  25ـ سید محمّدحسین طباطبائى، پیشین، ج 12، ص 107.

  26ـ همان، ج 12، ص 108.

  27ـ ر. ک. محمّدباقر مجلسى، پیشین، ج 6، ص 188، ب 7 «ما یعاین المؤمن و الکافر...»، ح 26.

  28ـ ر. ک. محمّدبن یعقوب کلینى، پیشین، ج 1، ص 445، باب «مولد النبى ص و وفاته»، ح 19؛ ج 3، ص 221، ح 5 به نقل از: نرم افزار المعجم الفقهى.

  29ـ محمّدبن یعقوب کلینى، پیشین، ج 2، ص 633، باب «النوادر»، ح 23 / محمّدبن حسن الصفّار، پیشین، ص 193، ب 6 «باب فى الائمّة أنّ عندهم بجمیع القرآن»، ح 3 / محمّدباقر مجلسى، پیشین، ج 89، ص 88، ب 8 «أن للقرآن ظهرا و بطنا...»، ح 28. متن اصلى حدیث که در المیزان اندکى متفاوت نقل شده، در اصول کافى چنین است: «مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عَبْدِالرَّحْمانِ بْنِ أَبِى هَاشِمٍ عَنْ سَالِمِ بْنِ سَلَمَةَ، قَالَ: قَرَأَ رَجُلٌ عَلَى أَبِى عَبْدِاللَّهِ ع وَ أَنَا أَسْتَمِعُ حُرُوفا مِنَ الْقُرْآنِ لَیْسَ عَلَى مَا یَقْرَأُهَا النَّاسُ، فَقَالَ أَبُوعَبْدِاللَّهِ (ع) کُفَّ عَنْ هَذِهِ الْقِرَاءَةِ اقْرَأْ کَمَا یَقْرَأُ النَّاسُ حَتَّى یَقُومَ الْقَائِمُ (ع)، فَإِذَا قَامَ الْقَائِمُ (ع) قَرَأَ کِتَابَ اللَّهِ ـ عَزَّ وَ جَلَّ ـ عَلَى حَدِّهِ وَ أَخْرَجَ الْمُصْحَفَ الَّذِى کَتَبَهُ عَلِىٌّ (ع)». احادیث دیگرى نیز به صراحت یا به طور ضمنى بر مصونیت متن قرآن در زمان امامان علیهم السلام دلالت دارند؛ نظیر: «جعفربن محمّد (ع) فى قوله تعالى: «الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ»، قال یرتلون آیاته و یتفقّهون فیه... ما هو و اللّه حفظ آیاته و درس حروفه... حفظوا حروفه و أضاعوا حدوده.» (حسن بن ابى الحسن الدیلمى، ارشادالقلوب، شریف رضى، 1422، ج 1، ص 78 ب التاسع عشر «فى قراءة القرآن» / ورّام بن ابى فراس، مجموعه ورّام، مکتبة الفقیه (عکس بردارى از نسخه 1376، انتشارات دارصعب و دارالتعارف بیروت)، ج 2، ص 236. این تعبیر در روایت امام باقر علیه السلام به سعد الخیر آمده است: «کَانَ مِنْ نَبْذِهِمُ الْکِتَابَ أَنْ أَقَامُوا حُرُوفَهُ وَ حَرَّفُوا حُدُودَهُ فَهُمْ یَرْوُونَهُ وَ لَا یَرْعَوْنَه» (محمّدبن یعقوب کلینى، پیشین، ج 2، ص 631، ح 16، به نقل از: نرم افزار المعجم الفقهى.)

  30ـ براى ملاحظه این روایات و ویژگى هاى مصحف حضرت على علیه السلام در مصادر حدیثى شیعه و اهل سنّت، ر.ک. فتح اللّه المحمدى، پیشین، ص 425ـ430.

  31ـ سید محمّدحسین طباطبائى، پیشین، ج 12، ص 108.

  32ـ ر.ک. همان.

  33ـ ر.ک. ابوالحسن على بن محمّد السخاوى، جمال القرّاء و کمال الاقراء، بیروت، دارالبلاغة، 1413، ص 313 به بعد.

  34ـ طبق روایت ابن عبّاس، سوره بقره اولین سوره اى است که در مدینه نازل شده و پس از نزول بیش از هشتاد سوره مکّى نازل گردیده است. ر.ک. جلال الدین عبدالرحمان السیوطى، پیشین، ج 1، ص 41ـ42 / محمّدهادى معرفت، پیشین، ج 1، ص 138ـ235.

  35ـ ر.ک. الیعقوبى، تاریخ یعقوبى، بیروت، دار صادر، ج 2، ص 33 / محمّدهادى معرفت، پیشین، ج 1، ص 135.

  36ـ شواهد تاریخى نشان مى دهد که بسیارى از سوره ها در زمان پیامبر اکرم صلى الله علیه و آلهشکل خاص خود را یافته و با نام ویژه خود معروف شده اند. در برخى موارد نیز پیامبر دستور ترتیب خاصى را در میان آیات یک سوره صادر فرموده اند. در این موارد، حضور و نظارت پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله جایى براى شبهه تحریف به جابه جایى آیات و تردید در الهى بودن ترتیب آیات باقى نمى گذارد. در این باره ر.ک. السید جعفر مرتضى العاملى، پیشین، ص 146ـ147 / محمّدهادى معرفت، پیشین، ص 275ـ280.

  37ـ براى نمونه، ر.ک. سید محمّدحسین طباطبائى، پیشین، ج 2، ص 247.

  38ـ ر.ک. همان، ج 12، ص 107ـ108.

  39ـ همان، ج 7، ص 5.

  40ـ ر.ک. همان، ج 10، ص 6؛ ج 11، ص 74.

  41ـ این رقم با استفاده از نرم افزار المعجم الفقهى استخراج شده است.

  42ـ سید محمّدحسین طباطبائى، پیشین، ج 3، ص 375.

  43ـ همان، ج 2، ص 281.

  44ـ همان، ج 4، ص 360.

  45ـ وى در این زمینه مى نویسد: «و للعلم بمکّیة السور و مدنیتها ثمّ ترتیب نزولها أثر هام فى الابحاث المتعلّقة بالدعوة النبوّیة و سیرها الروحى و السیاسى و المدنى فى زمنه صلى الله علیه و آله و تحلیل سیرته الشریفة، و الروایات ـ کماترى ـ لا تصلح أن تنهض حجة معتمدا علیها فى إثبات شى ء من ذلک على أن فیما بینها من التعارض ما یسقطها عن الاعتبار. فالطریق المتعیّن لهذا الغرض هو التدبّر فى سیاق الایات و الاستمداد بما یتحصل من القرائن و الامارات الداخلیة و الخارجیة، و على ذلک نجرى فى هذا الکتاب، و اللّه المستعان.» همان، ج 13، ص 235.

  46ـ همان، ج 18، ص 7ـ8. غرض سوره معمولاً با تدبّر در آیات ابتدایى آن به دست مى آید، ولى استثناهایى نیز به چشم مى خورد؛ مثلاً، در سوره مریم، آیات 58ـ60 دربردارنده غرض سوره است. ر.ک. همان، ج 14، ص 74.

  47ـ همان، ج 13، ص 231. نیز ر.ک. همان، ج 10، ص 167.

  48ـ همان، ج 1، ص 16ـ17.