معرفت

کارآمدی دین در نظام جمهوری اسلامی1

آیه اللّه محمّدتقی مصباح
تهیه و تنظیم: قاسم شبان نیا
(دانش آموخته حوزه علمیه و دانشجوی دکتری علوم سیاسی)

چکیده

بحث از «کارآمدی دین» در عرصه اجتماع و نقش دین در حل معضلات جوامع، از مباحث اساسی در حوزه اندیشه سیاسی اسلام است که توجه بدان می تواند منشأ رفع برخی ابهامات گردد. اعتقاد بر این است که دین می تواند برای تمام عرصه های اجتماعی، در کلیه زمان ها و مکان ها، راه کارهایی متناسب با وضعیت موجود ارائه دهد. برای دست یابی به این مهم در جامعه، باید سه عنصر مهم دین، یعنی اعتقادات، اخلاق و احکام مورد توجه قرار گیرد. در این صورت، دین می تواند حداکثر میزان کارآمدی را به نمایش گذارد. کارآمدی نظام جمهوری اسلامی نیز، که بر اساس دین پی ریزی شده است، باید در چارچوب همین سه مؤلفه مورد ارزیابی قرار گیرد. بی تردید، در هر یک از این سه محور، ممکن است در نظام جمهوری اسلامی، قصورات و یا تقصیراتی در این زمینه وجود داشته باشد، اما بستر حرکت جامعه اسلامی در بسیاری از عرصه ها شتابان و رو به جلو و صعودی است و دین به سمت نهادینه شدن به پیش می رود.

برای کارآمدی پیش از پیش دین می توان کاستی های در هر سه عرصه را شتابان و به رفع آن همت گماشت.

کلیدواژه ها: کارآمدی، دین، جمهوری اسلامی، اعتقادات، احکام، ارزش ها.

مقدّمه

«کارآمدی دین» از مباحث جدّی حوزه اندیشه سیاسی است و اکنون نیز مورد نیاز کشور و نظام ماست و جا دارد بیش از پیش بدان پرداخته شود. برای طرح چنین بحثی، جا دارد ابتدا مفاهیم و واژگان مرتبط با این موضوع را مورد بررسی قرار دهیم و سپس به محتوای بحث و نتیجه گیری از مقدّمات بپردازیم. در خاتمه نیز کارآمدی دین در نظام مقدّس جمهوری اسلامی به عنوان تنها الگویی که ادعای کارآمدی دین در عرصه های گوناگون اجتماعی دارد، مورد بحث و بررسی قرار خواهد گرفت. در مسئله کارآمدی دین، تعریف واژگان «دین» و «کارآمدی» از اهمیت برخوردارند؛ چراکه این دو از واژه هایی هستند که نیازمند توضیحند و چون واژه «دین» اساس این نوشتار را تشکیل می دهد و سایر واژگان مورد بحث متعلّقات آن هستند، بحث خود را از توضیح همین مفهوم آغاز می کنیم:

مفهوم «دین»

شاید تصور شود که واژه «دین» به قدری واضح است که نیازی به توضیح و تبیین ندارد، اما کسانی که در بحث های تخصصی در زمینه علوم اجتماعی ورود دارند، می دانند که مفهوم این واژه چندان هم واضح نیست و بخصوص دانشمندان علوم اجتماعی، جامعه شناسی، و جامعه شناسی دین که در این زمینه ها بحث کرده اند، درباره تعریف خود از «دین» اتفاق نظر ندارند.

مفهومی که از «دین» می فهمیم و در اینجا آن را اراده می کنیم، همان مفهومی است که مصداق آن «دین اسلام» است. به عبارت دیگر، برای ما دین، همان دین اسلام است و اگر تعریفی از «دین» ارائه می کنیم، باید همان

چیزی باشد که مصداقش دین اسلام است. بدین روی، اگر از «دین» تعریف عامی ارائه دهیم که با بودیسم، هندوئیسم، و آیین انسان پرستی اگوست کنت هم تطبیق کند، برای بحث ما مفید نخواهد بود.

یک تعریف ساده و شناخته شده از «دین» وجود دارد که بر اساس شمارش عناصر و محتوای آن مفهوم، ارائه شده است. «دین» در عرف ما، مفهومی دارد که دست کم مرکّب از سه عنصر است:

1. اعتقادات اصلی: که ما در اصطلاحات عرفی و عامیانه خود، بدان «اصول دین» می گوییم. پس در درون این مفهوم، اعتقاد به خداوند یگانه، وحی و نبوّت، و نیز اعتقاد به کتاب آسمانی قرآن وجود دارد. هرچند اموری از این قبیل، سلسله اعتقادات قلبی اند، اما دین بدون اینها تحقق نمی پذیرد و نمی توان از اسلامی سخن گفت که در آن، اعتقاد به خدا و پیامبر وجود نداشته باشد. بنابراین، تعریفی که برخی از جامعه شناسان از دین ارائه می دهند و اعتقاد به خدا را در آن دخیل نمی دانند، با این تعریف عرفی از دین فاصله دارد و برای این مبحث، کارایی ندارد و آنچه از دین منظور ماست، با این تعریف همخوانی ندارد. عنصر اصلی دین، که بدون شک باید ما بر آن تکیه کنیم، سلسله اعتقاداتی است که به منزله ریشه های دین است. به همین دلیل، بدان «اصول دین» گفته می شود. «اصل» در عربی، یعنی ریشه، و به کار بردن این تعبیر، نشانه آن است که دین به درختی تشبیه شده که دارای ریشه، تنه، شاخ و برگ است.

2. ارزش های معتبر: در خصوص ارتباط میان باورها و ارزش ها، اقوال گوناگونی ذکر شده و مباحث مبسوطی درباره واقعیت ها و ارزش ها مطرح گردیده است؛ اما در اینجا منظور آن است که در دین، سلسله ای از ارزش ها، به ویژه در زمینه اخلاق و ملکات نفسانی، وجود دارد که خوب یا بد بودن عملی را نمایان می سازد.

3. احکام و مقرّرات رفتاری: این مقرّرات از ارزش ها سرچشمه می گیرد و در واقع، وقتی قواعد کلی وجود داشته باشند که نشان دهند چه چیزی خوب است و چه چیزی بد، و نیز چه چیزی باید وجود داشته باشد و چه چیزهایی نباید، مقرّرات اجرایی، به صورت ریز خودنمایی می کنند که دست کم، در دو بخش دسته بندی می شوند: احکام فردی و احکام اجتماعی. احکام اجتماعی نیز خود، شاخه های متعددی دارند و شامل مسائل خانواده، اقتصاد، حقوق، سیاست، تجارت، روابط بین الملل و سایر مسائل مربوط به حوزه های گوناگون اجتماعی می شوند.

حاصل آنکه دین مشتمل بر سه عنصرِ عقاید، اخلاق و احکام است و در برداشت عرفی از مفهوم «دین»، وجود این سه عنصر ضرورت دارد.

مفهوم «کارآمدی» و «کارآمدی دین»

معمولاً واژه «کارآمدی» در جایی کاربرد دارد که دو حالت تصور شود: حالت نخست در جایی است که چیزی باشد که از کار افتاده و تأثیر قابل توجهی ندارد. در این صورت، گفته می شود: آن چیز کارآمد نیست. حالت دیگری که می توان برای آن تصور کرد، این است که بتواند نقش خود را درست ایفا کند. در این صورت، گفته می شود: کارآمدی دارد. پس زمانی که تعبیرِ «کارآمدی دین» به کار برده می شود، مراد آن است که برای دین دو حالت تصور شده است: در یک حالت، دین از کارآمدی برخوردار است و در موقعیتی قرار گرفته که کارایی دارد. در حالت دیگر، در موقعیتی قرار گرفته است که کارآمدی ندارد. در اینجا، ما به دنبال تبیین موقعیتی برای دین هستیم که از کارآمدی برخوردار باشد و بتواند نقش خود را در اجتماع ایفا کند.

کارآمدی دین؛ مکانیزم یا دینامیزم؟

سؤالی که در اینجا مطرح می گردد این است که آیا دین در درون خود، عنصر و نیرویی برای کارآمدی دارد؟ یا چنین نیست و دین موجود مرده ای است که هیچ گونه حیاتی ندارد و باید نیرویی در آن دمید تا کارآمد شود؟ به عبارت دیگر، آیا کارآمدی دین یک مکانیزم است و یا یک دینامیزم؟ به دیگر سخن، آیا دین خود، عاملی برای تحرّک و پویایی در درون خویش دارد؟ یا دین موجودی ساکت، مرده و ثابت است که می توان نیرویی در آن دمید و به کمک آن نیرو، آن را کارآمد ساخت؛ همانند نیروی مکانیکی که وارد جسم ساکنی می شود و آن را به حرکت درمی آورد که در این صورت، این حرکت متعلّق به آن نیروست، نه متعلق به آن جسم؛ همچون اتومبیلی که در جایی ایستاده است و حرکتی ندارد و باید نیرویی طبق مکانیسم خاصی بدان وارد شود تا از حالت سکون به حرکت درآید؟

در بحث از کارآمدی دین، دو حالت دیگر نیز تصور شده است: در یک حالت، دین دارای کارآمدی ذاتی است و از تحرّک و پویایی برخوردار بوده و همواره فعّال است. در حالت دیگر، دین از این فعالیت و پویایی برخوردار نیست. به بیان علمی، انرژی گاهی ساکن و به شکل ذخیره (پتانسیل) است و گاهی متحرّک و فعّال و بالفعل منشأ اثر در یک جسم. بنابراین، ممکن است انرژی وجود داشته باشد، اما فعّال نباشد و باید با یک واسطه و عامل دیگری، آن را فعّال کرد. گاهی چنین تصور می شود که دین هم یک کارآمدی بالقوّه دارد و در واقع، نیروی نهفته ای برای تحرّک در دین وجود دارد، اما همیشه فعّال نیست، بلکه باید عاملی کمک کند تا این نیروی بالقوّه به فعلیت برسد. پس در این بحث، ما دنبال این هستیم که ببینیم چه چیزی می تواند نیروی بالقوّه دین، به ویژه نیروی ذخیره ای را که در دین اسلام وجود دارد، به فعلیت برساند و آن را فعّال کند. اما پیش از آن، باید اثبات نمود که در دین، به ویژه دین اسلام، چنین نیروی ذخیره ای وجود دارد؛ چراکه حقیقت آن است که بسیاری از مطالبی که ما قطعی و ضروری تصور می کنیم، در اثر برخی القائات و شبهات و مطالب انحرافی، به صورت یک سؤال، نیازمند پاسخ و تبیین هستند.

گستره دین

تصور ما از دین اسلام این است که این دین مشتمل بر مجموعه ای از باورها و ارزش هاست که در تمام شئون زندگی انسان ایفای نقش می کند و ما در زندگی، با مسئله ای مواجه نخواهیم شد که دین در آنجا حرفی برای گفتن نداشته باشد و کاملاً از قلمرو دین خارج باشد. این برداشت و تصور از دین، توسط برخی از نواندیشان، به تبع غربی ها مورد خدشه و شبهه قرار گرفته است.

در زمینه تاریخچه طرح این مبحث، به اجمال می توان گفت: در اروپا، پس از قرون وسطا، تحوّلی در مفهوم «دین» و قلمرو دین پدید آمد. قبلاً تصور می شد که دین باید در تمام شئون زندگی انسان ها دخالت داشته باشد و عملاً هم کلیسای کاتولیک همین کار را می کرد. ولی پس از دوران قرون وسطا تحوّلاتی ایجاد شد که در نتیجه آن، دین به طور کلی زیر سؤال رفت و حتی واقعیت آن افسانه و اسطوره معرفی گردید. علت اینکه اکنون نیز در برخی از کتاب های جامعه شناسی، افسانه، خرافات، سحر، جادو و دین در یک ردیف ذکر شده، ناشی از همان طرز فکری است که از عصر نوزایی مطرح گردید و دین چیزی در حدّ افسانه و اسطوره معرفی شد. کار بدان جا رسید که در دوران معاصر، مارکسیست ها گفتند: اصلاً وجود دین نه تنها فایده ای ندارد، بلکه حتی ضرر هم دارد و در واقع، دین افیون جوامع است. برخی از قلم به دستان در داخل نظام جمهوری اسلامی نیز تا جایی پیش رفتند که دین را نه تنها افیون دولت ها، بلکه افیون ملت ها دانستند.

البته برخی دیگر نیز وجود دارند که تا این حد از افراط را نپیموده اند، بلکه دین را به عنوان یکی از شئون زندگی انسان پذیرفته اند، اما آن را به عنوان یک مسئله جدّی مطرح نمی سازند و آن را در متن زندگی جای نمی دهند؛ بلکه آن را همانند هنر نقاشی و امثال آن می دانند که برای زندگی انسان ضرورتی ندارد و اگر در جامعه ای یک نقّاش هم وجود نداشته باشد، مشکلی ایجاد نمی شود و کسی از گرسنگی نمی میرد و به صنایع و پیشرفت اقتصادی لطمه ای وارد نمی شود؛ اما در هر صورت، انسان دارای ذوق و لطافت روحی است و دوست دارد زیبایی ها را درک کند و از آنها بهره ببرد. پس هنر را نمی توان از زندگی انسان حذف کرد؛ زیرا با حذف آن، بخشی از زندگی انسان حذف می شود، اما چنین هم نیست که جزو مسائل حیاتی انسان بوده و در درجه اول اهمیت باشد. از نظر برخی، دین همچون مقوله هنر است که نمی توان گفت امر مضری است، بلکه گاهی فوایدی نیز دارد؛ زیرا گاهی که افرادی دچار افسردگی و ناامیدی می شوند، به دنبال پناهگاه غیبی ـ هرچند موهوم ـ می گردند و دین می تواند چنین نقشی ایفا نماید. از نظر طرف داران این دیدگاه، مسائل جدّی را باید با «علم» حل کرد و مراد اینان از «علم» نیز همان چیزهایی است که با تجربه آزمودنی باشد. از عصر نوزایی، این گرایش روز به روز در جهان غرب قوی تر شد و به دنبال آن، در دین هم به عنوان پروتستانتیزم، اصلاحاتی انجام گرفت و تمام اینها به اسم «اصلاح طلبی» و بازگشت به اصل دین انجام شد.

حاصل آنکه برای قضاوت درباره کارآمدی یا عدم کارآمدی دین، باید قلمرو دین را مشخص نمود. اگر بپذیریم که دین فقط در همان رابطه قلب با خدا ـ خدای واقعی یا خدای موهوم ـ خلاصه می شود، باید کارایی آن را هم در همان محدوده جست وجو نماییم. یک روان شناس مثل ویلیام جیمز هم که درصدد بیان اثرات و نتایج اعتقاد به خداست، اظهار می دارد:

دعا و نماز و یا به عبارت دیگر، اتصال با روح عالم خلقت و یا جان جانان ـ آن را هرچه می خواهید بگویید؛ خدا، قانون و نظم کاینات ـ کاری است با اثر و نتیجه. نتیجه عبارت است از: ایجاد یک جریان قدرت و نیرویی که به طور محسوس دارای آثار مادی و معنوی می باشد.²

چنانچه تنها به همین نقش توجه شود، کارآمدی دین نیز در همین حیطه، یعنی در ارتباط قلب با خدای واقعی یا خدای موهوم، مطرح می گردد. دیگر نباید توقع داشت که دین عرصه هایی همچون روابط بین الملل را اصلاح کند. اما اگر آن برداشت را از قلمرو دین بپذیریم که دین در همه عرصه ها حضوری جدّی و حرفی برای گفتن دارد، در این صورت، کارآمدی آن نیز بر اساس چنین قلمروی مطرح می گردد و انتظارات از دین، بر اساس چنین معنایی شکل می گیرد. طبق این برداشت از دین، توقّع از دین بسیار بالا می رود و در مسائل فردی و اجتماعی و نیز معنوی و مادی و حتی مسائل بین المللی نیز از آن انتظار پاسخ داریم. پس برداشت صحیح در اینجا، همین برداشت است و دین در همه شئون انسان ها حرف برای گفتن دارد.

معیار کارآمدی دین

پس از طرح بحث «گستره شریعت»، سؤال دیگری مطرح می شود و آن اینکه کارآیی دین چگونه است؟ در پاسخ این سؤال، باید به این نکته توجه کرد که آیا دین مقوله ای است ذهنی که مربوط به فکر و ذهن و عقل و قلب ماست و یا دین امری عینی است که هم وجود دارد بدون در نظر گرفتن دین داران؟ اگر بپذیریم که دین یعنی خود این اعتقادات، با صرف نظر از اینکه کسی این اعتقاد را دارد یا ندارد، در این صورت، کارایی دین همیشه بالقوّه است؛ زیرا خود مفاهیم و کلیات، کارایی بالفعل ندارند، بلکه باید کسانی اینها را بپذیرند و در زندگی شان اثر بدهند و تنها در این صورت است که می توانیم بگوییم آیا این دین کارآیی دارد یا خیر.

به عبارت دیگر، قضاوت درباره داشتن کارایی و یا عدم آن، به این صورت مقدور است که ـ مثلاً ـ ببینیم آیا یک مسلمان، که عقاید، ارزش ها و اخلاقش اسلامی است، در زندگی خود با دیگران تفاوتی دارد یا خیر؟ اگر اثر مثبت بیشتری در زندگی چنین فردی ظاهر نشود می توان ادعا کرد که دین کارایی ندارد. اما اگر کسی که معتقد به عقاید اسلامی است و ارزش های آن را هم پذیرفته و به احکام آن عمل کرده، زندگی اش بهبودی یافت و ترقّی و تعالی پیدا کرد می توان ادعا نمود که دین کارآمد است. این کارایی بالفعل است و این همان نیروی ذخیره ای است که به فعلیت رسیده است. پس مراد از اینکه گفته می شود دین کارایی دارد این است که دین در زندگی کسی که محتوای آن را در زندگی اش پیاده کرده و عقایدش، اخلاقش و رفتارش دینی باشد، تحوّلی مطلوب پدید می آورد، چه در بُعد فردی و چه در بُعد اجتماعی.

بنابراین، به همان اندازه ای که دین در جامعه گسترش دارد و عقاید دینی مورد قبول جامعه است و نیز ارزش های آن در جامعه پیاده شده، باید انتظار داشته باشیم که دین کارایی داشته باشد. اما اگر فقط نام «دین» در جامعه مطرح باشد و افراد تنها، مسلمان شناسنامه ای باشند و یا کسانی شعار دین و اسلام را بدهند اما در عمل خبری از اجرای احکام و مقرّرات اسلامی نباشد، نباید توقّع داشت که کارایی داشته باشد؛ نباید توقّع داشت که به راست گویی به عنوان یک ارزش دینی عمل نشود و آثار راست گویی در جامعه محقق شود. پس توقّع ما از اثربخشی دین این است که عقیده اش را در قلب داشته باشیم و به ارزش هایش پایبند گردیم و نیز احکامش را در زندگی فردی و اجتماعی مان پیاده کنیم. آن وقت باید ببینیم که دین در جامعه اثر دارد یا خیر.

میزان کارآمدی دین در نظام جمهوری اسلامی

پس از طرح مباحثی درباره کارآمدی دین در جامعه، نوبت آن است که کارآمدی دین را در نظام جمهوری اسلامی مورد بررسی قرار دهیم؛ چراکه نظام مقدّس جمهوری اسلامی ایران مدعی است که دین اسلام را سرلوحه برنامه خویش قرار داده و اساسا نظام آن مطابق این دین پی ریزی شده است. قابل ذکر است که در جهان معاصر، کشورهایی وجود دارند که پسوند «اسلامی» را به عنوان جزئی از نام نظام سیاسی خود برگزیده اند؛ همانند جمهوری اسلامی پاکستان، جمهوری اسلامی موریتانی و برخی کشورهای اسلامی دیگر. بنابراین، پسوند «اسلامی» مختصّ نظام جمهوری اسلامی ایران نیست. اما اکنون دیگر کاملاً روشن شده است که در کشورهای دیگر، این عنوان بیشتر جنبه تشریفاتی دارد و جمهوری اسلامی ایران تنها کشوری است که درصدد اجرایی کردن احکام اسلامی است و مسئولان آن معتقدند: باورهای اسلامی باید رواج پیدا کنند، و برای مردم نیز باید این رهاوردها توجیه و تبیین شوند تا آنان ضمن پذیرش ارزش های اسلامی، برای ترویج آن تلاش نمایند و به آن باورها و ارزش ها پایبند بمانند، و از سوی دیگر، ارزش های متضاد با آن را از زندگی خود حذف نمایند.

البته ناگفته نماند که این صِرف یک ادعاست و برای قضاوت درباره کارایی چنین نظامی باید دید که تا چه حد به این ادعا عمل شده و مردم و مسئولان در جهت اجرایی کردن ارزش های اسلامی در جامعه گام برداشته اند. بنابراین، برای اثبات کارآمدی دین در نظام جمهوری اسلامی، باید میزان اجرا و ترویج باورها و ارزش های اسلامی را از زمان پیروزی انقلاب اسلامی تاکنون مشخص نماییم. علاوه بر آن، جا دارد که از ابتدای طلوع اسلام تا به حال جوامع اسلامی را مورد بررسی قرار دهیم تا پی ببریم که اسلام در میان مردم مسلمان تا چه حد کارایی داشته و چه نقشی را در زندگی آنان ایفا کرده است. اما به دلیل آنکه پرداختن به چنین مهمی به دلیل گستردگی آن، در حیطه این نوشتار نمی گنجد، کارآمدی دین را تنها در خصوص نظام مقدّس جمهوری اسلامی تحلیل می کنیم:

بیان گردید که زمینه تحقق دین دست کم در سه عرصه باورها، ارزش ها و رفتارها نمود دارد. بنابراین، باید به دنبال پاسخ به این سؤال باشیم که آیا در جامعه اسلامی ایران، این سه بخش به طور کامل تحقق پیدا کرده است یا خیر؟ اعتقادات اموری قلبی هستند و به آسانی نمی توان آنها را اندازه گیری کرد و دریافت که افراد چه قدر باورشان نسبت به حقایق اسلامی قوی تر یا ضعیف تر شده است و یا چند درصد مردم به عقاید اسلامی کاملاً باور دارند و چند درصد اعتقاد ضعیف دارند و یا در شک و تردید به سر می برند. در واقع، مقوله اعتقادات، امری عینی و کمّی نیست تا انسان بتواند ترازویی به دست بگیرد و میزان آنها را بسنجد. مقوله ارزش ها هم کم و بیش به همین شکل است، اما ارزیابی آن تا این حد مشکل نیست؛ زیرا درست است که ارزش ها اموری معنوی هستند و اموری از قبیل عدالت دوستی و ظلم ستیزی، اموری روحی و روانی اند، اما جلوه های عینی ارزش ها قابل مشاهده و اندازه گیری هستند.

به تحقیق، می توان ادعا کرد که سه عنصر اساسی دین، یعنی باورها، ارزش ها و رفتارها، در نظام جمهوری اسلامی ایران وضعیت مشابهی نداشته، بلکه در برخی بخش ها، رشد محسوسی وجود داشته است، اما در برخی از بخش ها نیز باید گفت: جای تأمّل وجود دارد و باید برای قضاوت درباره آن، به جزئیاتی اشاره نمود: به خوبی، می دانیم که ارزش های اسلامی، آن گونه که باید و شاید، پس از انقلاب به اجرا درنیامدند و احکام اسلامی هم در بسیاری از جاها یا اصلاً قانونی نشدند و هنوز در قانونی شدنشان حرف است، یا آنجا هم که قانونی وجود دارد، عملاً اجرا نمی شوند. در برخی موارد، در دادگاه، حکم اسلامی به گونه دیگری مطرح می شود و رأی قاضی تحت تأثیر عواملی دچار تغییر می گردد. در ادارات نیز کمابیش مسائل «هدایای زیرمیزی» و اموری از این قبیل وجود دارند. روشن است تا وقتی ارزش های اسلامی در جامعه به طور کامل به اجرا درنیایند و در نهادهای رسمی جمهوری اسلامی احکام اسلامی دقیقا اجرا نشوند، نمی توان انتظار داشت اسلام کارایی خود را نشان دهد. آیا تنها عنوان اسلامی در نوشته ها و کتاب ها و نیز در زبان برخی از متصدیان امور، می تواند مؤثر واقع شود و ما شاهد کارایی دین در عرصه زندگی فردی و اجتماعی خود باشیم؟ متأسفانه حتی در زمینه تحقق باورها و ارزش های اسلامی هم ما در جامعه سیر نزولی داشته ایم و در یک مقطع زمانی، هم باورهای اسلامی در اثر سخنرانی ها و مقالات و برخی فیلم ها زیر سؤال رفته و هم ارزش های اسلامی که نمودهای عینی بیشتری داشته اند، در جامعه کم رنگ شدند. البته ـ بحمداللّه ـ این سیر نزولی، که بسیار هم نگران کننده بوده، چندی است میل به صعود پیدا کرده و این منحنی رو به صعود می رود.

راه کارهای تقویت کارآمدی دین در نظام جمهوری اسلامی

عمل به ارزش ها و باورهای دینی و در نتیجه، اثبات کارآمدی دین در صورتی در جامعه ما تحقق خواهد یافت که از پیش، راه کارهای دست یابی به این هدف ترسیم گردیده باشد و پیش از آن نیز باید موانع عینیت یافتن عناصر سه گانه عقاید، اخلاق و احکام در جامعه مورد بررسی قرار گیرد.

در بخش عقاید، مهم ترین عامل عدم تحقق آنها در جامعه، «ناآگاهی» است که این جهل نیز گاهی جهل ابتدایی است و از اول، انسان بعضی چیزها را نمی داند؛ چون بر روی آنها مطالعه ای انجام نداده و درباره شان فکر و تدبّری نداشته است. این نوع جهل، کم ترین بخش از جهل ها و ناآگاهی است. بیشترین بخش جهل، بخصوص در دوران ما، در اثر شکوک و شبهاتی است که از بیرون القا می شود و کسانی در درون جامعه ما آنها را ترویج می کنند. در نتیجه، نسل نوپای ما نسبت به این حقایق آگاهی کافی پیدا نکرده اند. روشن است که اگر بخواهیم باورها و عقاید اسلامی در جامعه عینیت پیدا کنند باید تلاش کنیم تا این معارف گسترش یابند. نقطه طبیعی شروع آن هم از آموزش و پرورش است و باید در برنامه های آموزشی و کیفیت تدریس و تربیت، تحوّلی پدید آید تا نسل آینده ما این معارف را به صورت منطقی و با استدلال عقلی بپذیرند و به این باورها معتقد شوند. باید بررسی کرد که از زمان پیروزی انقلاب اسلامی، تا چه حد ما در این زمینه تلاش مفید انجام داده ایم و تقویت باورهای دینی را به سطوح مدارس ابتدایی، راهنمایی و دبیرستان و نیز به سطوح عالی تحصیلی کشانده ایم. بنابراین، در گام اول، باید باورها را تقویت کرد تا در قلب رسوخ یابند، نه آنکه تنها شعارشان را مطرح نماییم و غافل باشیم از اینکه برخی در مجامع علمی مطرح می نمایند که توحید و شرک، دو نوع تفکرند و در نتیجه، نمی توان گفت که تفکر توحیدی بهتر از تفکر شرک، یا اسلام بهتر از کفر و یا شیعه بهتر از سنّی است! آیا با وجود این گونه دیدگاه ها و طرح آنها در مجامع علمی و غیر آن، می توان انتظار داشت که اسلام کارایی داشته باشد؟!

در بخش ارزش ها نیز باید دانست که تقویت ارزش ها تنها با استدلال عقلی ممکن نیست. آشنایان با مسائل جامعه شناسی می دانند که تقویت ارزش ها در تمام جوامع، بیش از آنکه با فکر و استدلال سروکار داشته باشد، با احساسات، عواطف و با الگوهای رفتاری سروکار دارد و برای ترویج یک ارزش در جامعه، هم استدلال های عقلی و منطقی نیاز است و هم ارضای احساسات و عواطف و جهت دادن به آن احساسات و عواطف و هم رواج الگوهای رفتاری خوشایند. باید پس از گذشت چندین دهه از عمر نظام جمهوری اسلامی، پرسید: آیا شرایط جامعه ما اینچنین است؟! آیا وسایل تبلیغاتی و ارتباط جمعی و رسانه های ما همین نقش را ایفا می کنند یا نقش ضدش را؟! اگر چنین نیست، چگونه می توان انتظار داشت که اسلام در بخش ارزش ها، کارآمدی های خود را به عالم نشان دهد؟! بنابراین، ما نباید انتظار داشته باشیم در شرایط کنونی، اسلام کاملاً نقش خود را ایفا کند و اگر چنین انتظاری داریم باید سعی کنیم تا ارزش ها در جامعه نمود عینی پیدا کنند.

به هر حال، دینی که معتقد است سعادت دنیا و آخرت را بیمه می کند و ما برای برقراری آن دین، بیش از پانصد هزار شهید داده ایم، آیا جا ندارد تصمیم بگیریم که در یک دوره چندساله ـ برای تجربه هم که شده ـ این دین را پیاده کنیم؟ همّت مردانه می خواهد که نخبگان درصدد برآیند که دین را در ابعاد گوناگون تحقق بخشند و کارآمدی اش را تجربه کنند. دولت مردان هم بر اساس آن سیاست گذاری و برنامه ریزی کنند. اما آیا شرایط اجتماعی ما برای چنین تحوّلی کاملاً مساعد است؟! در هر حال، اکنون تصمیم گرفته شده تا آنجا که ممکن است در این شرایط عدالت اسلامی به عنوان یکی از ارزش ها پیاده شود؛ اما آیا گروه های سیاسی و بهره مندان اقتصادی واقعا اجازه چنین کاری را خواهند داد؟ برخی از مسئولان و مدیران میانی، که باید این سیاست های کلی را در ادارات و نهادهای مربوطه پیاده نمایند، تا آنجا که می توانند کارشکنی می کنند تا این عقیده شکست بخورد. در این صورت، آیا باز هم می توان انتظار داشت که اسلام کارآمدی خود را در جامعه نشان دهد؟!

• پى نوشت ها

  1ـ برگرفته از بیانات حضرت آیه اللّه مصباح در همایش «از دین جهانى به جهان دینى»، دانشگاه شیراز، 25 مرداد 1385.

  2ـ ویلیام جیمز، دین و روان، ترجمه مهدى قائنى تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، بى تا، ص 177.