معرفت

اخلاق و عرفان اسلامی

استاد محمّدتقی مصباح

چکیده

در آموزه‏های دینی خوف، رجاء، اندوه، ترس، فرح و شادی چه جایگاهی دارند؟ به عبارتی، از میان این ویژگی‏ها و احوال نفسانی کدام‏یک مطلوب و پسندیده است و کدام‏یک نامطلوب و ناپسند؟ به بیانی دیگر، آیا خوف و حزن و اندوه پسندیده هم می‏تواند باشند؟ و بعکس آیا شادی و خوشحالی ممکن است ناپسند هم باشند؟ چرا و چگونه؟

این مجموعه از سخنرانی‏های استاد علّامه مصباح، بر آن است که از منظر اسلام، شادی، حزن و ترس مطلوبند، اما نه به صورت مطلق؛ مطلوبیت شادی از آن‏روست که انسان در صدد استفاده از نعمت‏های الهی در مسیر صحیح برآید. از سوی دیگر، ترسو و اندوهی در اسلام مطلوب است که مثبت، سازنده و منشأ اثر باشد.

کلیدواژه‏ها: خوف، رجاء، شادی، نعمت‏های اخروی، دنیا، نعمت الهی.

لباس اندوه و ترس از خدا بر قامت دوستان پروردگار

«فَاسْتَشْعَرَ الْحُزْنَ وَتَجَلْبَبَ الْخَوْفَ»؛¹ پس اندوه را شعار خود سازد و لباس خدا ترسی در بپوشد.

ستایش اندوه و ترس از خدا

پس از آنکه امیر مؤمنان علیه‏السلام فرمودند خداوند بنده محبوب خود را یاری می‏کند تا بر نفس خویش چیره گردد، می‏فرمایند که این بنده محبوب خدا، اندوه را «شِعار» و چون لباس زیرین خود قرار می‏دهد. یعنی پیوسته بر مقامات و درجاتی که نتوانسته بدان‏ها دست یابد و بر فرصت‏هایی که می‏توانست استفاده فزون‏تری از آنها ببرد و نبرد، اندوهگین و ناراحت است. همچنین ترس از خداوند را لباس رویین خود برگزیده، یعنی همواره بیمناک است که نکند گناه و ناسپاسی به درگاه خداوند از او سر زند و باعث گردد نامش از طومار بندگان مخلص و محبوب خداوند حذف شود.

«حزن» در مواردی رخ می‏دهد که نعمتی از انسان گرفته شود و یا خسارتی بر او وارد گردد و موجب اندوه و ناراحتی او شود. بی‏تردید این حالت مربوط به گذشته است. مثل اینکه انسان کار ناشایستی کرده که آثار بدی در پی داشته است و یا حرف بدی زده که موجب رسوایی او شده و در نتیجه محزون و اندوهگین گردیده است. پس وقتی حزن و اندوه در انسان پدید می‏آید که فرصت‏هایی را از دست بدهد، یا نعمتی از او ستانده شود و یا مصیبتی بر او وارد آید. اما «خوف» درباره رویداد و امری است که در آینده پیش می‏آید. مثلاً انسان می‏ترسد که مصیبت یا عذابی متوجه او گردد و یا نعمتی از او گرفته شود. در واقع حزن و خوف دو ویژگی نفسانی مشابه‏اند، منتها متعلق آن دو متفاوت می‏باشد: یکی مربوط به گذشته است و دیگری مربوط به آینده.

خوف و حزن به خودی خود و بدون در نظر گرفتن متعلق آن دو، نه مطلوبند و نه مذموم. نه به طور کلی می‏توان گفت خوبند و نه می‏توان گفت بدند. پس اگر در سخن امیرمؤنان علیه‏السلام آن دو ویژگی مطلوب و از صفات بندگان محبوب خدا معرفی شده‏اند، بدان جهت است که متعلق آن دو امور معنوی و اخروی هستند و الا خوف و حزن به جهت دنیا نامطلوب است؛ چراکه اصل گرایش و توجه استقلالی به دنیا مطلوب نیست، چه رسد به خوف و ترس درباره آن. حزن درباره امور اخروی و ترس از خداوند و عذاب او مطلوب است، چون موجب می‏گردد که انسان بیشتر در مقام عبادت و اطاعت خداوند و پرهیز از گناهان برآید و در نتیجه به انسان کمک می‏کند که بهتر به وظایفش عمل کند و طریق سعادت و نیک‏بختی پیش گیرد.

اندوه و ترس از خدا در آیات و روایات

با توجه به مطلوب بودن خوف از خداوند و نقش سازنده آن، در آیات و روایات فراوانی از آن سخن به میان آمده است. در قرآن واژه خوف و مرادف‏های آن زیاد به کار رفته است که به پاره‏ای از آنها اشاره می‏کنیم:

«و هر آینه شما را پس از [هلاکت ]آنان [ظالمین] در آن سرزمین جای خواهیم داد. این [نعمت] برای کسی است که از ایستادن در برابر من [برای حساب‏رسی] بترسد و از بیم کردنم بهراسد.»²

«[و فرشتگان] می‏ترسند از پروردگارشان که فوق آنهاست و آنچه را بدان مأمورند انجام می‏دهند.»³

«مردانی که تجارت و خرید و فروش آنان را از یاد خدا و برپا داشتن نماز و دادن زکات به خود مشغول نمی‏دارد و از روزی می‏ترسند که دل‏ها و دیدگان در آن روز دگرگون [سرگشته و پریشان ]شود.»⁴

«اما هر کس که از ایستادن در پیشگاه پروردگار خود بیم داشت و نفس [خود] را از هوس باز داشت. جایگاه او همان بهشت است.»⁵

در برخی از آیات قرآن پند گرفتن و استفاده از آیات قرآن به کسانی اختصاص یافته که کانون دلشان با خشیت و خوف الهی شعله‏ور گشته است؛ در این‏باره خداوند می‏فرماید: «جز این نیست که تو کسانی را بیم می‏دهی [بیم دادن تو تنها در کسانی اثر می‏کند ]که در نهان از پروردگارشان می‏ترسند و نماز را برپا داشته‏اند.»⁶

همچنین در برخی آیات، خوف از خداوند از نشانه‏های عالمان ربانی و خداباوران شمرده شده است: «إِنَّمَا یَخْشَی اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاء» (فاطر: 28)؛ از بندگان خدا تنها دانشوران [عالمان ربانی ]از او می‏ترسند.

به برخی از شمار روایاتی که در ستایش خوف و حزن و اهمیت آن دو وارد شده است اشاره می‏کنیم:

1. امام صادق علیه‏السلام به اسحاق بن عمار فرمودند: «ای اسحاق، آن‏سان از خدا بترس که گویا تو را می‏بیند و اگر تو او را نبینی، او تو را می‏بیند و اگر معتقد گردی که او تو را نمی‏بیند کافر شده‏ای، و اگر بدانی او تو را می‏بیند و سپس به نافرمانی او اقدام کنی، او را پست‏ترین نظرکنندگان به خویش دانسته‏ای.»⁷

2. امام صادق علیه‏السلامدرباره نقش ترس از خداوند و اهمیت آن فرمودند: «هر کس از خدا ترسید، خدا همه چیز را از او بترساند و هر کس از خدا نترسید، خدا او را از همه چیز بترساند.»⁸

3. امام صادق علیه‏السلام می‏فرمایند که در کتاب حضرت علی علیه‏السلامخواندم: «همانا مؤمن شب و صبح خود را با اندوه به سر می‏رساند.»⁹

4. همچنین آن حضرت فرمودند که خداوند به حضرت عیسی علیه‏السلام وحی فرمود: «ای عیسی، از چشمانت اشک و از قلبت خشوع و خضوع نثار من کن و چشمانت را با سرمه اندوه بیارای.»¹⁰

فلسفه ستایش اندوه و ترس در آموزه‏های دینی

از نگاه روان‏شناسان، ترس نوعی بیماری تلقّی شده است. پزشکان نیز معتقدند حتی ریشه بسیاری از بیماری‏های جسمانی ترس است. امروزه ترس به عنوان یک معضل خطرناک و فراگیر تلقّی شده است.¹¹ بر این اساس، در مباحث روان‏شناختی و تربیتی و در فرهنگ عمومی جوامع بشری تلاش گسترده‏ای برای ایجاد نشاط و شادابی به عمل می‏آید. از طریق برپایی مراسم و برنامه‏های مفرح و شادی‏بخش، با نگرانی، اضطراب و ترس که حالاتی بازدارنده به حساب می‏آیند مبارزه می‏شود. اکنون این سؤال اساسی مطرح است که چرا اسلام به ستایش حالاتی ناخوشایند چون اندوه و ترس پرداخته و پیروان خود را به داشتن چنین حالاتی ترغیب کرده است، تا آنجا که حتی از شادمانی و شادکامی نکوهش نیز کرده و می‏فرماید:«إِنَّ اللَّهَ لَا یُحِبُّ الْفَرِحِینَ» (قصص: 76)؛ خدا شادی‏کنندگان را دوست نمی‏دارد.

شاید سفارش‏های مکرّر اسلام بر داشتن حالت حزن و خوف در کسانی که با معارف اسلامی آشنا نیستند و در فضای فرهنگی اسلام قرار ندارند، این شبهه را پدید آورد که اسلام خواهان آدم‏هایی ترسو، افسرده، بی‏نشاط، منزوی و سر در گریبان برده است. آنان با اعتقاد به اینکه اندوه، نگرانی و ترسْ بیماری‏های روانی و غیرطبیعی و ناهماهنگ با فطرت انسان هستند و زیانشان نیز در دانش روان‏شناسی ثابت شده است، به علاوه فرهنگ عمومی نیز آنها را برنمی‏تابد، می‏پرسند: چرا اسلام که خود را دین فطرت معرفی می‏کند، از این حالات منفی و ناخوشایند ستایش می‏کند؟ چرا برخی از آموزه‏های اسلامی خنده را که انعکاس و بازتاب شادی و نشاط است نکوهش می‏کند و در مقابل گریستن و تضرع را که انعکاس و بازتاب ترس و اضطراب است می‏ستاید؟ وقتی غیر مسلمانان و از جمله اروپاییان از نزدیک و یا از طریق رسانه‏های تصویری مراسم و رفتار مذهبی مسلمانان و بخصوص شیعیان را می‏بینند و عزاداری‏ها، سینه‏زنی‏ها و گریه کردن ما را مشاهده می‏کنند، می‏گویند که این مردم به بیماری مازوخیسم (خود آزاری) مبتلا هستند و به خودزنی، خودآزاری و اذیت کردن دیگران عادت کرده‏اند!

پیش از ردّ این شبهه باید گفت: در ارتباط با حالت خوف، حزن، غم و غصه و در مقابل آنها، نشاط، شادابی و نفی ترس و حزن دو گرایش کاملاً متضاد وجود دارد: گرایش اول اندیشه صوفیانه است که بر انزوا، جمع‏گریزی، داشتن غصه، غم، ترس و حزن پیوسته تأکید دارد و نشاط، شادابی و شادکامی را برنمی‏تابد. گرایش دوم، مربوط به کسانی است که به طور مطلقْ ترس، اندوه، غم و غصه را بیماری و حالاتی غیرطبیعی و ناسازگار با بافت روحی و جسمی انسان تلقّی می‏کنند و توصیه می‏کنند که با این حالات مبارزه شود. چنان‏که در مباحث روان‏شناسی گفته می‏شود که حالت ترس و غم در زندگی انسان واقعیت و وجود دارند، اما باید این حالات، زمینه‏ها و عوامل پیدایش آنها را از بین برد و در مقابل، بر ایجاد نشاط، شادابی و خوشحالی و زمینه‏ها و عوامل آنها تلاش کرد و کوشید که زندگی همواره با شادی، سرزندگی و سرور همراه باشد.

پاسخ شبهه فوق این است که اسلام به عنوان دینی کامل و جامع همه ابعاد وجودی و جوانب حیات ما را مدّنظر قرار داده است و مبتنی بر آموزه‏های آن، ما معتقدیم که هیچ یک از قوای جسمی، ذهنی، روانی، معرفتی و تمایلات و حالات انسان لغو و بیهوده و یا زیان‏بار نیستند. این امور فطری و غریزی، در صورتی که به جا از آنها استفاده شود، وسیله‏ای برای تکامل انسان هستند. مثلاً غریزه و شهوت جنسی برای انسان لازم است و زمینه تداوم نسل را فراهم می‏آورد. یا غضب گرچه آثار بد اخلاقی و روانی و خسارت‏ها و زیان‏هایی را متوجه فرد و جامعه می‏کند، اما بیهوده نیست و اعمال آن در مواردی لازم است. پس همه قوا و حالات برای انسان لازم‏اند و اگر در جای خود به کار گرفته شوند، سودمند و مفید می‏باشند و زیان و آفت ناشی از آن است که قوا، حالات و تمایلات در جای خود مصرف نشده‏اند.

حالاتی چون شادی، غم، ترس و حتی اضطراب، هم می‏توانند برای زندگی دنیوی انسان مفید باشند، و هم می‏توانند در مسیر کمال و سعادت اخروی مؤثر واقع شوند. مهم این است که انسان بداند کجا باید شاد گردد و کجا غمگین و از چه چیزی شاد شود و از چه چیزی غمگین. البته شادی مطلق و روحیه بی‏تفاوتی و نداشتن هیچ‏گونه غم و اندوهی مطلوب نیست.

بنابراین، بر اساس یک اصل اساسی در اسلام، خداوند متعال مبتنی برحکمت خود قوا، حالات، تمایلات و غرایزی را در انسان قرار داده است و نه فقط اِعمال و ارضای به هنگام آنها مفید است، بلکه در مواردی واجب نیز می‏باشد. پس هیچ‏یک از آنها را نمی‏توان لغو و بی‏فایده و یا مضر دانست؛ چون انجام کار لغو و گزاف با حکمت خداوند ناسازگار است. مهم آن است که انسان بداند خداوند آن قوا، تمایلات و غرایز را برای چه منظوری قرار داده و ما در چه مواردی باید از آنها استفاده کنیم. پس نه لغو و زیان‏بار دانستن حالاتی چون اندوه و ترس از سوی برخی مکاتب روان‏شناسی و دیگران صحیح است و نه توصیه و تأکید بر مبارزه مطلق با غریزه جنسی و پلید دانستن آن از سوی برخی از گرایش‏ها و نحله‏های مسیحی و برخی از فرقه‏های انحرافی مسلمان.

برخی از فواید ترس از خدا

با توجه به آن اصل کلی حاکم بر آموزه‏های اسلامی و علی‏رغم نگرش مکاتب مادی روان‏شناسی، در روایات و آیات آثار و فوایدی برای خوف از خدا برشمرده شده که دو نمونه از آنها را برمی‏شماریم:

1. امنیت و آرامش در بهشت

یکی از آثار و ثمرات ترس از خدا و بیم از طغیان و سرکشی در برابر خداوند متعال، بهرمندی از بهشت خداوند، همراه با امنیت و آرامش در آن است. چون کسی که در دنیا حریم احکام و مقررات خداوند را پاس داشت و با توجه به عواقب مخالفت با احکام الهی، راه اطاعت و پیروی از معبود را پیش گرفت، فرجام او سعادت ابدی و بهره‏مندی از بهشت و احساس آرامش و آسایش در آن است. از این‏رو، خداوند می‏فرماید: «هرکس از حضور در پیشگاه خداوند ترسید و خداپرست شد و از هوای نفس دوری جست، همانا بهشت منزلگاه اوست.»¹²

همچنین رسول اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در زمره وصایای خود به ابوذر فرمودند: «خداوند می‏فرماید: من برای بنده‏ام دو ترس و نیز دو امنیت را فراهم نمی‏آورم. اگر او در این جهان از من ایمن بود، در جهان دیگر او را خواهم ترساند. اگر در این جهان از من ترسان بود، روز قیامت او را ایمن خواهم ساخت.»¹³

2. بخشش گناهان

انسان در مواجهه با گناه دو حالت می‏تواند داشته باشد:

الف.) به هنگام گناه، ترسی از عاقبت آن نداشته، با امنیت و آرامش روحی درصدد بهره‏مندی از لذت‏های آن گناه باشد. چنین حالتی موجب پافشاری و اصرار بر گناه و در نتیجه منجر به سقوط انسان و کیفر الهی می‏گردد.

ب) به هنگام گناه انسان از خداوند ترسان و از عاقبت و سرانجام خویش بیمناک باشد. از آن بترسد که قبل از مرگ موفق به توبه نگردد. این ترس و بیم، در هنگام ارتکاب گناه، موجب کاسته شدن از لذت گناه و در نهایت موجب توبه و بخشش گناهان می‏گردد. باز در این‏باره رسول اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله به ابوذر می‏فرمایند: «در قیامت گناهان بنده مؤمن بر او عرضه می‏شود و او می‏گوید که من (در دنیا) از فرجام کار بیمناک بودم، در نتیجه گناهانش بخشیده می‏شود.»¹⁴

نشاط و شادی مطلوب در اسلام

همچنان‏که در قرآن و روایات حزن و خوف سازنده ستایش شده، از شادی و سرور نیز ستایش شده است و اگر شادی، سرور و نشاط مطلوب اسلام نمی‏بود، از آنها ستایش نمی‏شد. در روایات، بخصوص درباره شاد کردن دیگران، سفارش شده است. البته، چنان‏که خوف و حزن به نحو مطلق مطلوب نیست و مطلوب بودن آنها در صورتی است که سازنده و در جهت تعالی و کمال انسان باشند و موجب اخلال در زندگی و روان انسان نگردند، شادی و نشاط نیز در صورتی مطلوب است که موجب غفلت و سرمستی انسان نگردد و او را از انجام وظایف اجتماعی و الهی خویش باز ندارد.

رسول اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله فرمودند: «هر کس مؤمنی را شاد و خوشحال سازد مرا خوشحال ساخته و هر کس مرا خوشحال سازد خدا را خوشحال گردانده است.»¹⁵

در روایتی دیگر، امام محمّدباقر علیه‏السلام می‏فرمایند: «لبخند شخص به روی برادر مؤمنش حسنه است و برطرف کردن اندوهی از او نیز حسنه است و خداوند به چیزی که محبوب‏تر باشد، نزد او از مسرور ساختن مؤمن، پرستش نشده است.»¹⁶

همچنین در روایتی درباره مطلوب بودن نشاط و ضرورت برخورداری از نشاط بخصوص به هنگام عبادت و بندگی خداوند، آمده است که امیرمؤمنان علیه‏السلام در شب‏های سرد جهت به دست آوردن نشاط، برای خواندن نماز شب، بدن خود را شست‏وشو می‏دادند.¹⁷

به هیچ وجه اسلام با شادی و نشاط مخالفتی ندارد و نیاز به شادی و نشاط نیازی غریزی است. بدون نشاط نه امور دنیوی انسان به انجام می‏رسند و نه امور اخروی. انسان سست و تنبل و بی‏نشاط نه انگیزه و حال فعالیت‏های دنیوی، نظیر کار و تلاش، درس خواندن، معاشرت با خانواده و دوستان را دارد و نه حال عبادت خداوند و فعالیت برای تأمین آخرت خویش. آنچه اسلام با آن مخالف است بدمستی‏ها، لذت‏جویی‏ها و شادی‏های صرفا دنیوی است که کاملاً آخرت و لذت‏های معنوی را از یاد انسان می‏برند.

شادی نامطلوب، شادی افراطی و بدمستی است که انسان را از خویشتن و موقعیتی که در آن قرار دارد و از آخرت غافل می‏سازد. این نوع شادی ارزش وجودی انسان را پایمال می‏سازد و او را در حد یک حیوان هوسران و سرمست از لذت‏های پوچ حیوانی تنزل می‏دهد و موجب می‏گردد رفتار و حرکات سبک غیراخلاقی از او صادر شود. غالبا کسانی که در مجالس لهو و لعب و پارتی‏ها به عیاشی و خوش‏گذرانی و در اوج شادی و بدمستی به رقص می‏پردازند، توجهی به اطراف و حتی حالات خود ندارند و گاهی کاملاً کنترل حرکات و رفتار خویش را از دست می‏دهند. بی‏شک چنین شادی‏هایی مذموم و نکوهیده هستند و الا شادی معقول و شادی‏ای که از درک نعمت‏های خدا و استفاده از آنها حاصل می‏آید و یا شادی‏ای که از کسب رضایت خداوند به وجود می‏آید، مطلوب و سازنده است.

ضرورت توجه به آخرت و نعمت‏های آن

مشکل این است که ما شادی‏ها و لذت‏ها را منحصر در شادی‏ها و لذت‏های مادی و دنیوی کرده‏ایم و وقتی از شادی و لذت سخن به میان می‏آید، فورا ذهن‏مان متوجه شادمانی دنیوی و لذت‏هایی می‏شود که از خوردن، آشامیدن و سایر بهره‏مندی‏های دنیوی به دست می‏آیند. یا وقتی از غم و اندوه سخن به میان می‏آید، ذهن‏مان متوجه غم و اندوه ناشی از زیان دنیوی و از دست دادن نعمت مادی می‏شود و متوجه نیستیم که انسان در قبال کوتاهی در بندگی خداوند و از دست دادن نعمت‏های اخروی نیز باید غصه‏دار و غمناک گردد.

این رفتار و نگرش با اساس مکتب انبیاء و اصول تربیتی صحیح انسانی ناسازگار است که در آن نسبت دنیا با آخرت نسبت محدود با نامحدود و متناهی با نامتناهی است. از نظر کمیت دنیا با آخرت قابل مقایسه نیست، چون عمر و زندگی دنیوی محدود و زندگی آخرت نامحدود و نامتناهی است، از نظر کیفیت نیز نمی‏توان دنیا را با آخرت مقایسه کرد. چون هم لذت‏های محدود دنیا در برابر لذت‏های نامحدود اخروی چیزی به حساب نمی‏آیند و هم ناراحتی‏ها و عذاب‏های محدود دنیا قابل مقایسه با عذاب‏های نامحدود اخروی نیستند. پس پسندیده نیست که انسان دل‏بسته لذت‏های محدود دنیوی، حیوانی و طبیعی گردد و این دل‏بستگی او را از لذت‏های اخروی باز دارد. اسلام برای اینکه انسان اهمیت و جایگاه رفیع آخرت و نعمت‏های ابدی و بی‏نهایت آن را از یاد نبرد و دل‏بسته دنیا، نعمت‏ها و لذت‏های زودگذر آن نشود، دنیا و نعمت‏های آن را حقیر و کوچک معرفی کرده است. از این‏رو، خداوند در قرآن می‏فرماید: «لِکَیْلَا تَأْسَوْا عَلَی مَا فَاتَکُمْ وَلَا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاکُمْ وَاللَّهُ لَا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ» (حدید: 23)؛ تا بر آنچه از دست شما رفت اندوه مخورید و بدانچه به شما داد شادمان نشوید و خدا هیچ گردنکش خودستا را دوست ندارد.

قرآن به ما می‏آموزد که نعمت‏های مادی امانت‏های خداوند هستند و انسان در کنار بهره‏مندی و لذت بردن از آنها باید بکوشد که دل‏بسته آنها نگردد، چون آنها ارزش دل بستن ندارند. داشتن خانه، ثروت و همسر خوب مطلوب است، اما باید در نظر داشت که همه اینها وسیله آزمایش هستند و انسان نباید چنان سرسپرده و دل‏بسته آنها شود که وقتی از دست می‏روند، چنان افسرده و ناراحت شود که گویا دنیا به پایان رسیده است و یا وقتی به این نعمت‏ها و لذت‏ها دست می‏یابد، از خوشحالی در پوست خود نگنجد و از لذت‏های برتر اخروی غافل بماند. پس سخن در این نیست که نعمت‏ها و لذت‏های دنیا بد می‏باشند، بلکه نعمت‏ها، چه دنیوی و چه اخروی، از آن جهت که مواهب الهی هستند مطلوب و ارزشمند می‏باشند. خداوند برای تشویق انسان و ترغیب او به اطاعت خویش که فرجام آن بهرمند شدن از بهشت است، به توصیف نعمت‏های بهشتی نظیر باغ‏های بهشتی، خوردنی‏ها، آشامیدنی‏ها، حوریان و همسران بهشتی که لذت آنها بی‏نهایت است می‏پردازد. قرآن درباره بخشی از نعمت‏های بهشتی که بهشتیان از آنها بهره‏مند می‏گردند می‏فرماید: «کاسه‏هایی از زر [پر از طعام] و کوزه‏هایی [از شراب] بر آنان بگردانند، و در آن [بهشت] است هرچه دل‏ها خواهش و آرزو کند و چشم‏ها از دیدن آن لذت برد و شما در آنجا جاویدانید. و این است بهشتی که به پاداش آنچه می‏کردید به میراث می‏برید. برای شما در آنجا میوه‏های بسیار هست که از آنها می‏خورید.»¹⁸

همچنین خداوند در آیه دیگری در توصیف نعمت‏های بهشتی می‏فرماید: «وصف آن بهشتی که تقوا پیشگان را وعده داده‏اند این است که در آن جوی‏هایی است از آبی دگرگون نشدنی [نگندد و بوی و مزه آن برنگردد] و جوی‏هایی از شیری که مزه‏اش برنگردد و جوی‏هایی از باده‏ای که لذت‏بخش آشامندگان است و جوی‏هایی از عسل ناب.»¹⁹

نکوهش دل‏بستگی به دنیا و لذت‏های آن

پس لذت، به خودی خود، مطلوب و متناسب با فطرت انسان است و اگر در مواردی لذتی نکوهیده و مورد مذمت قرار گرفته، منظور لذت محدود و حرامی است که مانع رسیدن به لذت‏های ابدی آخرت می‏شود. نظیر لذتی که موقتا از استعمال مواد مخدّر به انسان دست می‏دهد، اما ناراحتی‏ها، رنج‏ها و محروم ماندن از لذت‏های طولانی زندگی را در پی دارد. آنچه مذموم و نکوهیده است ترجیح دادن لذت‏های محدود دنیا بر لذت‏های نامحدود اخروی است. آنچه از آن مذمت شده محاسبات نابه‏جایی است که انسان در زندگی دارد و به دنبال آنها تعلق و دل‏بستگی به لذت‏های محدود پیدا می‏کند و خود را از لذت‏های بی‏نهایت محروم می‏سازد. به راستی کسی که حاضر می‏شود برای چند لحظه لذت‏جویی و ارضای شهوت خودْ زندگی خویش را تباه سازد و یا کسی که برای رسیدن به لذت موقتی نگاه حرام و یا شنیدن موسیقی حرام، آتش جهنم و عذاب‏های طولانی جهنم را برای خود فراهم کند دیوانه نیست؟

در نکوهش کسانی که دل‏بسته دنیا شده‏اند و با دل‏بستگی به دنیا و سرمست شدن از لذت‏های آن، از لذت‏های نامحدود آخرت صرف‏نظر کرده‏اند خداوند می‏فرماید: «لیکن [شما ]زندگی دنیا را برمی‏گزینید، با آنکه [جهان ]آخرت نیکوتر و پایدارتر است.»²⁰

انبیا کوشیدند تا انسان‏ها را به شأن و منزلت والای خود آگاه سازند و این باور را در آنها پدید آورند که لذت‏های انسان منحصر در لذت‏های محدود دنیوی و حیوانی نیست و انسان می‏تواند از لذت‏های نامحدود و نامتناهی معنوی و اخروی نیز برخوردار شود. پس در شأن او نیست که دل‏بسته لذت‏های کودکانه و لذت‏های حیوانی شود و این دل‏بستگی مانع دست‏یابی به لذت‏های نامحدود گردد. انسان در برخورداری از لذت‏های حیوانی ـ نظیر خوردن، آشامیدن و لذت شهوت جنسی ـ با حیوانات مشترک است و حتی برخی از این لذت‏ها در حیوانات شدیدتر است. پس اگر همت و تلاش انسان تنها مصروف رسیدن به این لذت‏ها گردید، او در حد یک حیوان تنزل کرده و از منزلت و شأن انسانی خویش بی‏بهره مانده‏است؛ پس سزاوارمذمت و نکوهش می‏باشد.

روشن شد آیات و روایاتی که در مطلوب بودن خوف و حزن وارد شده‏اند، هیچ ناسازگاری با فطرت انسان ندارند؛ چون حالت حزن و خوف فطری است منتها انسان باید به جا از این حالات استفاده کند که در این صورت مطلوب و دارای آثار ارزشمند و سازنده‏ای خواهند بود. مثلاً خوف و خشیت از عظمت الهی باعث می‏گردد که انسان به وظایف خود عمل کند، با دیگران مهربان باشد و به خلق خدا خدمت کند و بیشتر در برابر خداوند خضوع کند و برای تقرب به او اعمال صالح انجام دهد. در مقابل، شادی و سرمستی وقتی باعث غفلت انسان از وظایف دنیوی و اخروی می‏شود، نکوهیده و مخالف فطرت انسانی است.

خاستگاه حالات نفسانی و ضرورت اعتدال در بروز آنها

در ارتباط با حالاتی چون خوف، حزن و شادی به سه نکته باید توجه داشت: اول آنکه، خاستگاه و سبب پیدایش آنها چیست و دوم آنکه، متعلق آنها چیست و سوم آنکه، در اظهار و ابرازِ آن حالات، انسان حد اعتدال را رعایت کند و افراط و تفریط نداشته باشد. گاهی مشاهده می‏شود که افرادی به سبب ناراحتی مختصر دنیایی، طاقت و تحمل خویش را از دست می‏دهند. برخی وقتی پولشان گم می‏شود تا مدت‏ها تمرکز فکر ندارند و حواسشان جمع نیست و به فکر پول گم شده خود هستند و از سایر امور خویش باز می‏مانند. یا وقتی در معامله‏ای ضرر می‏کنند، تا مدت‏ها ناراحتند و ذهنشان پریشان می‏گردد. طبیعی است که افراط در حالاتی چون حزن، انسان را هم از امور مادی باز می‏دارد و هم از امور معنوی، کسی که ذهنش به ناراحتی و امر ناگواری مشغول گشته، دیگر به درس خواندن و عبادت توجه ندارد. چنین شخصی وقتی به نماز هم می‏ایستد، توجه‏اش معطوف به مشکلات وناراحتی‏هایی است که برایش پیش آمده و از نماز و عبادت خداوند غافل می‏ماند.

انسان باید بر رفتار و حالات روانی خود مسلط باشد و توجه داشته باشد که نعمت‏های دنیا وسیله‏ای برای آزمایش انسان هستند و در برابر از دست دادن بخشی از آنها نباید چنان محزون و ناراحت شود که از نعمت‏های بالاتر و ارزشمندتر، یعنی نعمت‏های اخروی محروم بماند. پس وقتی به جهت پیشامد مصیبت و گرفتاری ناراحت و محزون می‏گردد، به مقایسه آنچه از دست داده با آنچه بر اثر این ناراحتی از دست می‏دهد بپردازد. آن‏گاه وقتی دید آنچه بر اثر ناراحتی و اندوه از دست می‏دهد ـ نظیر نشاط برای عبادت، تمرکز در مطالعه و فکر، آرامش در زندگی و در خانواده ـ با ارزش‏تر از چیزی است که از دست داده، خود را از غصه و اندوه برهاند. چراکه اندوهی که انسان را از نشاط در زندگی و عبادت و نعمت‏های برتر باز می‏دارد نکوهیده و مذموم است.

کسی که عمر با ارزش خود و بخصوص دوران جوانی را تلف کرده و از عمری که از هر سرمایه و ثروتی افزون است بهره نبرده، بخصوص از عمر خود در جنبه‏های معنوی و اخروی استفاده نکرده است، طبیعی است که محزون می‏گردد. اما نباید این غم و اندوه حوصله کار و تلاش را از او بگیرد و زندگی او را مختل سازد و حتی باعث بیماری او گردد. ترس و اندوهی سازنده است که باعث جبران خسارت‏ها و توجه بیشتر انسان به خداوند و استمداد طلبیدن از او گردد، از این‏رو، مردان خود ساخته و مؤمنان راستین هیچ‏گاه در کشاکش زندگی، خود را نمی‏بازند و در همه حال، حتی در حال حزن و خوف به یاد خداوند هستند.

«مردانی که تجارت و داد و ستدی آنان را از یاد خدا و برپا داشتن نماز و دادن زکات مشغول نکند، و از روزی می‏ترسند که دل‏ها و دیدگان در آن روز دگرگون [سرگشته و پریشان ]شود.»²¹

چنین ترسی که موجب می‏شود انسان دائما به یاد خدا باشد و با امید به رحمت و بخشایش او به انجام اعمال خیر و جبران کوتاهی بپردازد، بسیار ارزشمند است. اما اگر اندوه و ترس نقش منفی در زندگی داشته باشد و موجب افسردگی، بی‏حوصلگی، گوشه‏گیری، بی‏تحرکی و باعث فرسایش جسم و روان گردد، منفی و نامطلوب است. آن حزن و ترسی سازنده است که انسان را به تحرک و جبران کوتاهی‏ها و دفع عواملی وادارد که باعث حزن و ترس شده‏اند. کسی که فرصت ارزشمند جوانی را بیهوده از دست داده، باید ناراحت باشد، اما باید این ناراحتی و حزن او را به توبه و جبران گذشته و استفاده از فرصت‏های باقی مانده وا دارد. این حزن و اندوه باید منشأ اثر مثبت وباعث ترقی و کمال روحی و معنوی او گردد.

حاصل سخن

بنابراین، از نظرگاه اسلام شادی، حزن و ترس مطلوبند، اما نه به صورت مطلق، بلکه شادی و سرور برای نعمتی که به وسیله آن انسان راه‏های تکامل را بپیماید. شادی برای موقعیت اجتماعی، سلامتی و محبوبیتی که انسان در خانواده و بین دوستان و در جامعه دارد و آثار سازنده و ارزشمند بر آنها مترتب می‏گردد، خوب و مطلوب است و مطلوب بودن این شادی از آن روست که انسان درصدد استفاده از نعمت‏های الهی در مسیر صحیح بر می‏آید و ضمنا از یاد و توجه به خداوند نیز غافل نمی‏گردد. در مقام استفاده از نعمت‏های الاهی و ابراز شادمانی، انسان باید لذت‏های دنیوی را با لذت‏های بی‏نهایت آخرت بسنجد و شادی بابت نعمت‏های مادی را با شادی حاصل از نعمت‏های اخروی مقایسه کند، آن‏گاه به گونه‏ای عمل کند که لذت‏های دنیوی مانع از دست‏یابی به لذت‏های اخروی نگردند. این در صورتی است که لذت‏ها و نعمت‏های دنیوی در راه حرام صرف نگردند.

از سوی دیگر، ترس و اندوهی مطلوب است که اولاً مثبت، سازنده و منشأ اثر باشد و انسان را به توبه و جبران کوتاهی‏های گذشته و یافتن همّت بیشتر بر انجام وظایف پیش رو وا دارد. ثانیا ترس و اندوه منحصر به بی‏بهره ماندن از دنیا و نعمت‏های دنیا نیست و انسان بیشتر باید در برابر محروم گشتن از نعمت‏های ابدی آخرت و گرفتار شدن به عذاب الهی ترسناک و اندوهگین باشد. ترس و اندوه او بیشتر باید از ناحیه آثار بد و نامطلوب گناهانش باشد که در آخرت نمایان می‏گردند.

بدین ترتیب، آنچه در فرهنگ الحادی غرب ترویج می‏گردد که انسان باید به دنبال شادی مطلق باشد و ترس و اندوه بیماری و برای جسم و روان انسان زیان‏بار است و انسان باید خود را از هر ترس و اندوهی برهاند، مردود است. برای انسان هم شادی و آرامش مفید است و هم ترس و اندوه. اساسا، اگر انسان از بیماری و زیان‏های دنیوی ترسی نداشته باشد، آیا به رعایت بهداشت غذا و بدن می‏پردازد؟ آن عاملی که باعث می‏گردد که غذای فاسد مصرف نکند و از زیاده‏روی در مصرف غذا بپرهیزد، ترس از بیماری است. همچنین ترس از زیان‏های دنیوی است که او را وامی‏دارد با اطلاعات و آمادگی لازم و استفاده از فرصت‏ها و امکانات، به اهداف دنیوی خود برسد و از خطرات و زیان‏های احتمالی مصون بماند. همچنین حزن و اندوه برای زندگی انسان مفید و سودمند است، چون وقتی انسان کار زشتی انجام داد، توجه به آن کار زشت اندوه و سپس پشیمانی را در پی دارد و این اندوه و پشیمانی موجب می‏گردد که انسان دیگر آن کار ناشایست را انجام ندهد و به انجام کار نیک اقدام کند. پس اگر در برابر کارهای زشت خود اندوهگین نمی‏گشت و این اندوهْ مثبت نمی‏بود، کماکان به انجام کارهای ناپسند و نامطلوب می‏پرداخت و دنیای خود را آشفته و تباه می‏ساخت.

• پى نوشت ها

  1ـ نهج‏البلاغه، خ 87.

  2ـ ابراهیم: 14.

  3ـ نحل: 50.

  4ـ نور: 37.

  5ـ نازعات: 40 و 41.

  6ـ فاطر: 18.

  7ـ محمّدبن یعقوب کلینى، اصول کافى، ج 2، ص 67، ح 2.

  8ـ همان، ص 68، ح 3.

  9ـ محمّدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 72، ب 97، ص 71، ح 3.

  10ـ همان، ح 2.

  11ـ هلموت یونکر، روان‏شناسى ترس، ترجمه طوبى کیان‏بخت، ص 7.

  12ـ نازعات: 40ـ41.

  13ـ محمّدباقر مجلسى، پیشین، ج 77، ب 4، ص 81، ح 3.

  14ـ همان.

  15ـ محمّدبن یعقوب کلینى، پیشین، ج 2، ص 188، ح 1.

  16ـ همان، ح 2.

  17ـ محمّدباقر مجلسى، پیشین، ج 81، ب 38، ص 23، ح 30.

  18ـ زخرف: 71ـ73.

  19ـ محمّد: 15.

  20ـ اعلى: 16ـ17.

  21ـ نور: 37.