معرفت

شناسایى و طبقه بندى موانع تولید علم

از دیدگاه اعضاى هیأت علمى دانشگاه هاى استان قم

سیف اله فضل الهى¹

چکیده

ریشه یابى موانع پیش روى تولیدات علمى، بخصوص در دانشگاه ها که مى توانند با برخوردارى از اعضاى هیأت علمى توانمند گام بلندى در بهره ورى سرمایه و محور توسعه، ارتقا جایگاه علمى و رشد اجتماعى و فرهنگى کشور بردارند یک ضرورت استراتژیک است.

تحقیق حاضر به بررسى و شناسایى موانع تولید علم و طبقه بندى آن از دیدگاه اعضاى هیأت علمى دانشگاه هاى قم مى پردازد. روش تحقیق توصیفى از نوع پیمایشى و جامعه آمارى دربرگیرنده کلیه اعضاى هیأت علمى دانشگاه هاى قم است که از بین آنها یک نمونه 226 نفرى به صورت تصادفى طبقه اى انتخاب شد. براى گردآورى اطلاعات از پرسشنامه محقق ساخته استفاده گردید. تجزیه و تحلیل اطلاعات براساس آزمون خى دو نشان داد مهم ترین موانع بازدارنده تولید علم به ترتیب موانع انگیزشى، اقتصادى، ادارى و بروکراتیک، خدمات علمى ـ پژوهشى و فردى مربوط به توانمندى هاى فنى و تخصصى هستند و تأکید بر آموزش محورى دانشگاه ها به جاى پژوهش محورى، عدم حمایت هاى مالى در انتشار، تألیف و ترجمه کتب و مقالات و پایین بودن تسلط استادان به زبان انگلیسى به ترتیب، مؤثرترین و آشنایى اندک آنان به شیوه هاى پژوهش علمى کم اثرترین عامل در این فرایند شناخته شد.

کلیدواژه ها : تولید علم، عوامل فردى، عوامل انگیزشى، عوامل اقتصادى، عوامل ادارى و بروکراتیک.

مقدّمه

پویایى شگرف علمى در شناخت جهان هدفدار و قانونمند، با اتکا به خلّاقیت هاى نهفته الهى و قوّه فعال اندیشه و ارزش بخشیدن به مرتبه تفکر و تعلیم و تعلم، به نوآفرینى و پیشرفت فضاى عمومى زندگى و ارتقاى تمدن بشر منجر شده است. این پیشرفت، حاصل تلاقى و تلفیق فرهنگ ها و تمدن هاى گوناگون و نتیجه فرایند رشد یابنده اى در ابعاد مختلف است که توانمندى، توسعه و استقلال واقعى کشورها را ـ که با توانایى آنها در تولید علم و تحقیقات نسبت مستقیم دارد ـ دربر مى گیرد.

ارتقاى شناخت و معرفت جامعه در تمام زمینه ها، بیش از پیش در گرو توسعه علمى است. براى تحقق توسعه علمى باید بسترهاى مناسب علمى فراهم شود؛ چراکه تولید علم از نشانه هاى آفرینش فرهنگى است که فقط در یک مجموعه منظم و خلّاق صورت مى گیرد. باید توجه داشت که تولید علم بدون توجه به زمینه هاى فرهنگى و منزلت اجتماعى و تحول فکرى و نهادینه و نظام مند کردن و به عبارتى، مدیریت منطقى و مؤثر امکان پذیر نیست. بدون تردید، هم سرچشمه دردها و هم آغاز درمانشان در توسعه یافتگى علمى است.

توجه به تجدید ساختار علمى کشور، رفع اقدامات موازى و توجه به حرمت و منزلت نهاد دانشگاه، دانشگاهیان و دانشجویان از بدیهى ترین لوازم و مقتضیات تحرّک و توسعه علمى هستند که با مدیریت و برنامه ریزى مؤثر مى توان در تولید علم و نهضت نرم افزارى مورد تأکید مقام معظم رهبرى گامى بلند برداشت تا شاهد ارتقاى جایگاه واقعى کشورمان در عرصه علمى و بین المللى و تولید علم به جاى ترویج آن بود. هدف در این پژوهش، شناسایى و طبقه بندى موانع پیش روى تولید علم از منظر اعضاى هیأت علمى دانشگاه هاى قم در راستاى توجه دادن سیاست گذاران، مسئولان، برنامه ریزان و رؤساى دانشگاه ها به این مهم و برنامه ریزى براى مدیریت مؤثر آن مى باشد.

بیان مسئله

امروزه بارزترین شاخص توسعه یافتگى هر کشورى، توان و ظرفیت تولید علمى و فنى است و یکى از مهم ترین مراکز تولید علم، دانشگاه ها و مراکز آموزش عالى هستند که معمولا کارکرد اصلى آنها شامل تولید دانش، انتقال (آموزش) و اشاعه آن در جهت توسعه فرهنگ و روش زندگى عموم مردم جامعه است. دانشگاه ها با برخوردارى از سه ویژگى ثبات شغلى، آزادگى علمى و استقلال از دیگر سازمان ها قابل تشخیص هستند. مهم ترین تمایز دانشگاه ها، برخوردارى آنها از نیروى انسانى متخصص و توانمند، یعنى اعضاى هیأت علمى است که مدیریت صحیح، انگیزش مناسب و بموقع، رفع مشکلات رفاهى و اقتصادى و دغدغه هاى ادارى و بروکراتیک و حمایت آموزشى و ارتقا و روزآمد کردن آن نقش بسزایى در تحقق اهداف علمى آنان مى تواند داشته باشد. از آن رو که پژوهش و تولید علم یکى از مهم ترین شاخصه هاى توسعه جوامع محسوب مى شوند، تحقیق حاضر سعى دارد موانع تولید علم از جمله موانع ادارى و بروکراتیک، انگیزشى، اقتصادى، فردى و تخصصى و خدمات علمى پژوهشى را از دیدگاه اعضاى هیأت علمى دانشگاه هاى استان قم شناسایى و طبقه بندى کند تا بسترهاى مناسب برنامه ریزى براى یک جهش علمى به سمت ارتقاى جایگاه علمى کشور و به عبارتى، جنبش نرم افزارى موردنظر رهبر معظم انقلاب فراهم شود.

اهمیت مسئله

دانشگاه ها به عنوان مهم ترین مراکز تولید علم تلقّى مى شوند که نه تنها تربیت نخبگان را به عهده دارند و مبنایى را براى جامعه برخوردار از فناورى مهیا مى کنند، بلکه از این نظر که مهم ترین نهاد تربیت نیروى خلّاق و متفکر محسوب مى شوند تأثیر گسترده اى بر فرهنگ، امور سیاسى، نوآورى و خلّاقیت دارند و بر آفرینش و ترویج دانش در جوامعى که نخبگان علمى و پژوهشى آن اندک اند کمک مى کنند. همچنین مرز بین جوامع پیشرفته و عقب مانده تا حد زیادى بستگى به میزان تولیدات علمى آن جامعه دارد. بنابراین، ریشه یابى موانع تولیدات علمى که سر راه گرایش اعضاى هیأت علمى به تولیدات علمى قرار گرفته اند و طبقه بندى آنها از اهمیت خاصى برخوردار است. ضمن اینکه با شناسایى و بررسى مشکلات و طبقه بندى آنها مى توان اقدامات منظم و برنامه ریزى شده اى را از سوى دانشگاه ها شاهد بود.

فرضیه هاى تحقیق :

1. از موانع مهم تولید علم موانع فردى (فنى و تخصصى) تأثیرگذار است.

2. نحوه ارائه خدمات علمى ـ پژوهشى در دانشگاه ها از موانع تولید علمى است.

3. موانع انگیزشى مهم ترین مانع تولید علم از دیدگاه اعضاى هیأت علمى است.

4. موانع اقتصادى از موانع مهم تأثیرگذار در تولید علم است.

5. از موانع تولید علم موانع ادارى و بروکراتیک موجود در دانشگاه هاست.

تعریف عملیاتى واژه ها

تولید علم : اسنادسازى، ثبت اختراعات، چاپ مقالات در مجلات معتبر داخلى و خارجى، و ارائه تفکر و ایده هاى جدید پس از مطالعات نظرى و علمى؛ و به عبارت دیگر: هر دانشى که ایده اى جدید را در سطح بین المللى ارائه دهد و به ثمر رساند، تولید علم محسوب مى شود.

عوامل فردى : توانمندى فنى و تخصصى اعضاى هیأت علمى دانشگاه ها (مانند توانایى استفاده از رایانه و اینترنت، روش هاى تجزیه و تحلیل اطلاعات)، آشنایى با زبان انگلیسى و... .

عوامل انگیزشى : عواملى که اعضاى هیأت علمى دانشگاه ها را براى فعالیت هاى پژوهشى وادار به فعالیت بیشترى نماید؛ مانند امکان چاپ و انتشار مقاله هاى علمى ـ پژوهشى آنان در نشریات تخصصى.

عوامل اقتصادى : شامل عواملى از جمله پایین بودن حق التحقیق، سقف پایین اعتبارات طرح هاى پژوهشى و... مى باشد.

عوامل ادارى و بروکراتیک : مانند طولانى شدن فرایند طرح و تصویب موضوعات پژوهشى، فقدان قوانین و مقرّرات جامع براى حمایت از پژوهش اساتید.

روش پژوهش، جامعه آمارى و شیوه نمونه گیرى

روش پژوهش در این تحقیق، توصیفى (از نوع پیمایشى) است. در این روش، وضعیت موجود یا آنچه هست، از طریق مراجعه به جامعه آمارى مطالعه مى شود. جامعه آمارى تحقیق، قریب 550 نفر (شامل تمام اعضاى هیأت علمى شاغل در دانشگاه ها و مراکز آموزش عالى دایر در سطح استان قم با مرتبه علمى مربى، استادیار، دانشیار و استاد) مى باشد که از این تعداد، مطابق جدول برآورد حجم نمونه مورگان و جرسى 226 نفر به عنوان نمونه انتخاب شدند که بر اساس روش تصادفى طبقه اى و به نسبت اعضاى هیأت علمى دانشگاه هاى قم انتخاب و مورد مطالعه قرار گرفتند.

ابزار گردآورى و تجزیه و تحلیل اطلاعات

براى جمع آورى داده ها، پرسش نامه اى حاوى 20 سؤال بسته و 2 سؤال باز که اعضاى هیأت علمى بتوانند به بیان دیدگاه هاى خود بپردازند استفاده شد. براى توزیع پرسش نامه ها و جمع آورى اطلاعات، پژوهشگر شخصآ به اساتید هر دانشگاهى مراجعه نمود و پس از توجیه، به جمع آورى داده ها پرداخت. براى تجزیه و تحلیل اطلاعات، از آمار توصیفى در حد میانگین، درصد، جدول، نمودار و آمار استنباطى در حد آزمون خى دو (مجذور کاى) براى تصمیم گیرى در مورد تفاوت فراوانى هاى مورد مشاهده و مورد انتظار براى تصمیم گیرى به منظور رد یا تأیید فرضیه ها استفاده شده است.

پیشینه تحقیق در خارج

زاکاس (1991)²  در پژوهشى، تولیدات اطلاعاتى بخش ریاضى دانشگاه هاى یونان را با استفاده از شاخص هاى کتاب سنجى مطالعه کرد. بوردنس³  و همکارانش (1992) پژوهشى تحت عنوان «تحلیل کتاب سنجى اطلاعات علمى منتشر شده توسط فارماکولوژیست هاى اسپانیا طى سال هاى (89ـ84)» انجام دادند و دریافتند که تولید اطلاعات علمى در طول مدت پژوهش افزایش چشمگیرى داشته است، به گونه اى که تعداد مقالات از سال 1984 تا 1989 دو برابر شده بود.

هارت (1998)⁴  در پژوهشى تحت عنوان «رابطه بین وظایف و الگوى جمع آورى اطلاعات در اعضاى هیأت دانشگاه رفردونیا» نقش عواملى همچون تدریس، پژوهش و کارهاى اجرایى بر الگوى جمع آورى اطلاعات توسط اعضاى هیأت علمى را مورد بررسى قرار داد. یافته نشان داد که وظایف و عملکرد آموزشى، پژوهشى و اجرایى تأثیر بسزایى بر الگوى جمع آورى اطلاعات دارند و عواملى همچون سن، داشتن مدارک دکترى و کیفیت و نوع مدارک نیز از تأثیر بالایى برخوردارند.

پیشینه تحقیق در داخل

عباس صادقى (1370) مشکلات رشته هاى علوم انسانى را از دیدگاه اساتید دانشکده علوم انسانى دانشگاه اصفهان مطالعه کرد و دریافت که فراهم نبودن اهمیت شغلى و رفاه اجتماعى و اقتصادى موجب کم توجهى آنان به تحقیقات انسانى مى شود. 53% از اساتید فقدان مراکز تحقیقاتى فعال در حوزه علوم انسانى را در بى علاقگى به پژوهش مؤثر دانستند و 97% فشار و تراکم برنامه هاى درسى را به عنوان مانع تأیید کردند.

رویا برات پور (1381) در بررسى عوامل تأثیرگذار بر فعالیت هاى علمى ـ پژوهشى از دیدگاه اعضاى هیأت علمى گروه هاى کتابدارى دانشگاه هاى دولتى ایران، نشان داد عوامل فردى، اجتماعى، اقتصادى، رفاهى و بروکراسى ادارى در فعالیت هاى مذکور مؤثر بوده و عوامل بروکراسى ادارى با میانگین 94/3 بیشترین تأثیر، و عوامل اقتصادى با 61/ 3 کمترین تأثیر را دارند. عوامل اجتماعى با 93/3 در جایگاه دوم، انگیزشى با 85/3 در جایگاه سوم و عوامل رفاهى و حمایتى با 8/3 در رتبه چهارم قرار گرفته اند.

دادخواه (1382) در مقاله خود نشان داد که در حوزه موانع شخصى، مشغله کارى؛ در حوزه درون سازمانى، پایین بودن حق التحقیق نسبت به زمان صرف شده؛ در حوزه برون سازمانى، بى تأثیر بودن نتایج تحقیق در تصمیم گیرى ها؛ در حوزه ماهیت تحقیق، ظریف و حساس بودن تحقیقات علمى؛ در حوزه نگرشى، برخوردارى از دیدگاه مثبت نسبت به پژوهش براى ارتقاى جامعه، از موانع موردنظر اعضاى هیأت علمى دانشگاه ها مى باشد و موانع نگرشى مهم ترین موانع شناخته شدند.

پاریاد (1382) در پایان نامه خود تحت عنوان «بررسى موانع انجام پژوهش در بین اعضاى هیأت علمى گروه هاى علوم انسانى دانشگاه هاى اصفهان و منطقه غرب کشور» با انتخاب یک نمونه آمارى 134 نفرى، دریافت مقرّرات مالى دست و پاگیر، کمبود تسهیلات، نداشتن توانایى حرفه اى براى پژوهش، پایین بودن انگیزه، پایین بودن جایگاه پژوهش، نظام ادارى، محدود بودن شبکه هاى اطلاع رسانى، تراکم برنامه هاى درسى و عدم برگزارى کارگاه هاى پژوهشى، از جمله موانع انجام پژوهش به شمار مى روند.

عنبرى (1383) با مطالعه دیدگاه اعضاى هیأت علمى دانشگاه علوم پزشکى اراک پیرامون مشکلات موجود در انجام فعالیت هاى پژوهشى و نیز تجزیه و تحلیل اطلاعات جمع آورى شده از 117 نفر نمونه که براى کل جامعه آمارى بود، نشان داد بالا بودن ساعات موظف تدریس و پایین بودن میزان تسلط به زبان انگلیسى از مهم ترین عوامل بازدارنده پژوهش مى باشند. کیفیت حقیقى تألیفات و متن ترجمه شده، طولانى بودن فواصل تشکیل شده تألیف و ترجمه، روند کند بررسى و تصویب مقالات و درآمدزایى کم تحقیق نسبت به حق التدریس، از موانع مهم دیگر به شمار مى روند.

مهدى محمّدى و همکاران (1384) در مطالعه اى تحت عنوان «بررسى کمّى میزان تولیدات علمى اعضاى هیأت علمى دانشگاه آزاد اسلامى واحد استان قم و آسیب شناسى پژوهش از دیدگاه آنان» با انتخاب 132 نفر به عنوان نمونه، به این نتیجه رسید که به طور کلى 7/54% از اساتید مسائل و مشکلات اقتصادى، 2/52% بى توجهى جامعه به تولیدات علمى، 3/55% در اولویت بودن برنامه هاى آموزشى در مقایسه برنامه هاى پژوهشى از سوى مسئولان، 3/52% تدریس بیشتر از حداکثر آموزش عالى و 7/47% بالا بودن میزان تدریس موظفى اساتید را از عوامل مؤثر در عدم گرایش به فعالیت هاى پژوهشى مى دانند.

کورکى (1385) در مقاله «بررسى عوامل تأثیرگذار بر عدم گرایش به نگارش مقالات علمى از دیدگاه اعضاى هیأت علمى دانشگاه علوم پزشکى همدان» با مطالعه توصیفى ـ مقطعى به صورت سرشمارى و مراجعه به 260 نفر و بهره گیرى از پرسش نامه، نشان داد مشغله زیاد در امور آموزشى، تدریس یا درمان، دشوارى انجام پروژه هاى اصیل پژوهشى و گزارش نتایج به صورت مقاله، طولانى بودن زمان ارائه تا چاپ مقالات در مجلات علمى، و نداشتن تسلط کافى به زبان انگلیسى به ترتیب با میانگین هاى 89/3، 88/3، 84/3 و 83/3 بیشترین تأثیر را داشته اند.

مسعود رسول آبادى (1386) در یک مطالعه توصیفى ـ تحلیلى با عنوان «بررسى میزان آشنایى اعضاى هیأت علمى و مدرسین دانشگاه علوم پزشکى کردستان با شیوه هاى جست وجوى اطلاعات در اینترنت و رابطه آن در فعالیت هاى علمى و پژوهشى آنان» با جمع آورى اطلاعات از 140 نفر، نشان داد که 7/58% از جامعه مورد مطالعه با استراتژى جست وجو آشنا نبوده و 2/42% اصلا آن را به کار نمى برند. 44% قادر به بازیابى اطلاعات مورد نیاز خود به میزان زیاد و خیلى زیاد هستند و 6/77% در مجلات خارجى و 28% در مجلات داخلى مقاله اى ندارند. 62% هیچ تألیف و ترجمه اى و 34% اصلا طرح تحقیقاتى نداشته اند.

کریمیان (1387) در پایان نامه خود موانع فعالیت هاى تحقیقاتى در دانشگاه از دیدگاه اعضاى هیأت علمى دانشگاه علوم پزشکى شیراز را مطالعه کرد. او با انتخاب یک نمونه 227 نفرى به شیوه تصادفى و طراحى پرسش شنامه و جمع آورى اطلاعات، دریافت که مطابق آزمون هاى تحلیل واریانس متغیر، شاخص لامبداى ویکلز آزمون T تک نمونه اى، T گروه هاى مستقل در آزمون تعقیبى توکى موانع مالى بیشترین و موانع سیاسى کمترین میانگین را به خود اختصاص مى دهند، اما نگرش اعضاى هیأت علمى در مورد موانع یادشده بر میزان تحقیقات تأثیرى نداشت. البته بین دیدگاه اعضاى هیأت علمى به تفکیک جنسیت، مرتبه علمى، رشته تحصیلى، دانشکده و مسئولان اجرایى تفاوت معنادارى وجود داشت و در مورد سابقه خدمت تفاوت معنادارى مشاهده نشد.

تجزیه و تحلیل اطلاعات

از مجموع 226 پرسش نامه توزیع شده بین اعضاى هیأت علمى دانشگاه هاى قم، تعداد 148 عدد (41/81%) جمع آورى و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. داده ها نشان داد 31 نفر (84/16%) از پاسخ دهندگان زن و 153 نفر (15/83%) مرد بودند. جدول شماره 1 نشانگر این نکته است :

جدول (1): جنسیت

همچنین براساس داده هاى جدول شماره 2، تعداد 23 نفر از پاسخ دهندگان (5/12%) زیر 30 سال، 76 نفر (30/41%) بین 40ـ30 سال و 85 نفر (19/69%) 40 سال به بالا هستند.

جدول (2): مشخصات فردى (سن)

تحلیل اطلاعات، بیانگر مجرّد بودن 13 نفر (06/7%) از پاسخ دهندگان در مقابل 171 نفر (93/92%) متأهل مى باشد. این مهم در جدول شماره 3 قابل ملاحظه است.

جدول (3): مشخصات فردى (وضعیت تأهل)

از نظر مرتبه علمى، تعداد 85 نفر (19/46%) از اعضاى هیأت علمى داراى مرتبه علمى مربى، 90 نفر (91/48%) استادیار، 7 نفر (80/3%) دانشیار و تنها 2 نفر (08/1%) استاد بودند. جدول شماره 4 نشانگر این موارد است.

جدول (4): مشخصات فردى (مرتبه علمى)

داده هاى جدول شماره 5، سابقه کار اعضاى هیأت علمى دانشگاه هاى مورد مطالعه را نشان مى دهد. تعداد 53 نفر (80/28%) زیر 5 سال، 63 نفر (13/34%) بین 10ـ5 سال، 32 نفر (39/17%) بین 15ـ10 سال و 36 نفر (56/19%) بالاى 15 سال سابقه عضویت در هیأت علمى دارند.

جدول (5): مشخصات فردى (سابقه خدمت)

در مورد دانشگاه محل کار اعضاى هیأت علمى نیز ـ همچنان که در جدول شماره 6 ملاحظه مى شود ـ تعداد 61 نفر (15/33%) در دانشگاه قم، 15 نفر (15/8%) در پردیس قم دانشگاه تهران، 23 نفر (5/12%) در دانشگاه علوم پزشکى، 54 نفر (34/29%) در دانشگاه آزاد اسلامى قم، 17 نفر (23/9%) در دانشگاه مفید و 14 نفر (60/7%) در دانشگاه پیام نور مشغول فعالیت علمى ـ پژوهشى هستند.

جدول (6): مشخصات فردى (دانشگاه محل خدمت)

بر اساس اطلاعات جدول شماره 7، براى تصمیم گیرى در مورد فرضیه شماره یک (توانمندى هاى فنى و تخصصى)، از پنج مؤلفه استفاده شد که از 39 نفر (19/21%) «دشوارى امکان ادامه تحصیل و ارتقاى سطح علمى و توانمندى هاى تخصصى اعضاى هیأت علمى به عنوان یک مانع براى تولید علم» را «بسیار زیاد»، 62 نفر (69/33%) «زیاد»، 51 نفر «71/27%) «متوسط»، 22 نفر (95/11%) «کم» و 10 نفر (43/5%) «خیلى کم» دانستند. نمره کلى آنان به این مؤلفه 650 و رتبه آن از میان 20 مؤلفه، 17 تعیین شد.

در مورد «نقش آشنایى کم بعضى از اعضاى هیأت علمى با شیوه هاى بهره گیرى از اینترنت، رایانه و منابع پژوهشى در بازدارى از تولید علم»، 31 نفر (84/16%) گزینه «بسیار زیاد»، 49 نفر (63/26%) «زیاد»، 63 نفر (23/34%) «متوسط»،  33 نفر (93/17%) «کم» و 8 نفر (97/5%) «خیلى زیاد را انتخاب کرده اند که نمره کل آن 614 و رتبه آن 19 مى باشد.

«آشنایى اندک بعضى از اعضاى هیأت علمى با شیوه هاى علمى ـ پژوهشى» از دیدگاه تعداد 17 نفر (23/9%) «بسیار زیاد»، 51 نفر (71/27%) «زیاد»، 69 نفر (5/37%) «متوسط»، 36 نفر (56/19%) «کم» و 11 نفر (97/5%) «خیلى کم» در تولید علم به عنوان مانع تلقّى شده که نمره آن 579 و رتبه آن 20 مى باشد.

«پایین بودن میزان تسلط اعضاى هیأت علمى به روش هاى تجزیه و تحلیل آمارى در پژوهش» از نظر 48 نفر (28/22%) «بسیار زیاد»، 62 نفر (69/33%) «زیاد»، 49 نفر (63/26%) «متوسط»، 24 نفر (04/13%) «کم» و 8 نفر (34/4%) «خیلى کم» مانع تولید علم به شمار آمده که نمره کلى آن 656 و رتبه آن 15 (در بین 20 مؤلفه) تعیین شده است.

در خصوص «پایین بودن میزان تسلط اعضاى هیأت علمى دانشگاه ها به زبان انگلیسى براى استفاده از منابع خارجى»، داده ها نشانگر این است که 68 نفر (95/36%) نقش بازدارندگى آن را «بسیار زیاد»، 62 نفر (69/33%) «زیاد»، 35 نفر (02/19) «متوسط» 14 نفر (60/7%) «کم» و 5 نفر (71/2%) «خیلى کم» دانسته اند که نمره کلى آن 726 و رتبه آن 3 بوده است.

تجزیه و تحلیل داده هاى جمع آورى شده براساس آزمون خى دو (مجذور کاى) در سطح اطمینان 99/0 و 01/0 = a بیانگر وجود تفاوت معنادار بین داده ها بوده و با اطمینان 99 درصد مى توان نتیجه گرفت که موانع فردى (توانمندى هاى فنى و تخصصى اعضاى هیأت علمى) به عنوان یک مانع جدى تأثیرگذار در تولید علم مى باشد. در این بین، پایین بودن میزان تسلط اعضاى هیأت علمى دانشگاه ها به زبان انگلیسى با کسب رتبه 3 مهم ترین عامل تأثیرگذار، و آشنایى اندک بعضى از آنان با شیوه هاى پژوهشى ـ علمى با کسب رتبه 20 کمترین تأثیر را در این مهم داشته است. جدول شماره 7 این مسئله را نشان مى دهد.

جدول (7): فرضیه شماره یک (موانع فردى و توانمندى هاى فنى و تخصصى تأثیرگذار در تولید علم)

براى ارزیابى فرضیه شماره دو (موانع مربوط به خدمات علمى و پژوهشى تأثیرگذار بر تولید علم)، از چهار مؤلفه استفاده شد. همچنان که در جدول شماره 8 ملاحظه مى شود، «عدم وجود فضاى فیزیکى مناسب براى استفاده از شبکه اینترنت و مطالعه کتب مورد نیاز» با کسب نمره 685 و رتبه 10 به عنوان مهم ترین عامل تأثیرگذار در خصوص خدمات علمى و پژوهشى شناخته شده است. «کمبود مجلات علمى و پژوهشى براى انتشار مقالات اعضاى هیأت علمى دانشگاه ها» با نمره 678 و رتبه 11 در جایگاه دوم قرار گرفته است. از سوى دیگر، «کمبود کتب مرجع و دشوارى دسترسى به منابع معتبر از جمله نشریات پژوهشى و...» با نمره 671 و رتبه 5/12 در رتبه سوم و «عدم توجه کافى به برگزارى کارگاه هاى آموزشى مربوط به روش شناسى تحقیق و مأخذشناسى» با نمره 655 و رتبه 16 در بین چهار مؤلفه در جایگاه آخر قرار گرفت.

جدول (8): فرضیه شماره 2 (موانع مربوط به خدمات علمى و پژوهشى تأثیرگذار بر تولید علم)

بر اساس آزمون خى دو (مجذور کاى) در سطح اطمینان 99/0 و 01/0 = a، چون خى دو محاسبه شده از خى دو جدول بزرگتر است، پس فرضیه تأیید شد. با توجه به معنادار بودن تفاوت بین فراوانى هاى مورد مشاهده و مورد انتظار، با اطمینان 99 درصد مى توان نتیجه گرفت که یکى از مهم ترین موانع تأثیرگذار براى تولید علم از دیدگاه اعضاى هیأت علمى دانشگاه هاى قم موانع مربوط به خدمات علمى و پژوهشى است.

در مورد فرضیه شماره سه (موانع انگیزشى تأثیرگذار بر تولید علم) از چهار مؤلفه استفاده شد. از دیدگاه اعضاى هیأت علمى دانشگاه هاى قم «تأکید بیشتر بر آموزش محورى در دانشگاه ها به جاى پژوهش محورى» با کسب نمره  782 و رتبه اول، نه تنها در بین مؤلفه هاى چهارگانه، بلکه در بین 20 مؤلفه مورد مطالعه مهم ترین عامل بازدارنده براى تولید علم در دانشگاه ها مى باشد که باید مورد توجه سیاست گذاران و برنامه ریزان آموزش عالى هم قرار گیرد. پس از آن «نامناسب بودن فرایند تشویق اعضاى هیأت علمى به انجام طرح هاى تحقیقاتى» با نمره 724 و رتبه 4 در جایگاه دوم، و «عدم توجه به ایجاد انگیزش در استادان براى مشارکت فعال در همایش هاى علمى ـ پژوهشى» با نمره 719 و رتبه 6 در جایگاه سوم و «محدودیت مراکز انتشار مقالات علمى ـ پژوهشى در استان» با نمره 687 و رتبه 9 در جایگاه آخر قرار گرفتند. جدول شماره 9 جزئیات دقیق دیدگاه اساتید را نشان مى دهد.

جدول (9): فرضیه شماره سه (موانع انگیزشى تأثیرگذار بر تولید علم)

بر اساس آزمون مجذور کاى (خى دو) در سطح اطمینان 99/0 و 01/0 = aچون خى دو محاسبه شده از خى دو جدول بزرگتر است، پس فرضیه صفر رد مى شود و با توجه به معنادار بودن فراوانى هاى مشاهده شده با فراوانى هاى مورد انتظار، با اطمینان 99 درصد مى توان نتیجه گرفت که از مهم ترین موانع تأثیرگذار براى تولید علم از دیدگاه اعضاى هیأت علمى دانشگاه هاى قم موانع انگیزشى است.

در مورد فرضیه شماره چهار (موانع اقتصادى تأثیرگذار در تولید علم) نیز از چهار مؤلفه استفاده شد که از دیدگاه اعضاى هیأت علمى دانشگاه هاى قم «عدم حمایت هاى مالى مناسب در تألیف و ترجمه کتب و مقالات و انتشار آن» با نمره 743 و رتبه 2 مهم ترین مانع اقتصادى مؤثر در تولید علم است و «پایین بودن میزان حق الزحمه اجراى طرح هاى پژوهشى» با نمره 720 و رتبه 5 در جایگاه دوم قرار دارد. «تأخیر در پرداخت بودجه و اعتبار طرح هاى پژوهشى مصوب» با نمره 688 و رتبه 8 در موقعیت سوم و در نهایت، «عدم حمایت هاى مالى واحدهاى دانشگاهى از برگزارى همایش هاى علمى و پژوهشى» با نمره 659 و رتبه 14 در جایگاه چهارم قرار گرفت. جدول شماره 10 گویاى این واقعیت است.

جدول (10): فرضیه شماره چهار (موانع اقتصادى تأثیرگذار در تولید علم)

بر اساس آزمون مجذور کاى (خى دو) در سطح اطمینان 99/0 و 01/0 = aچون خى دو محاسبه شده از خى دو جدول بزرگتر است، پس فرضیه صفر رد مى شود و با توجه به معنادار بودن فراوانى هاى مشاهده شده با فراوانى هاى مورد انتظار، با اطمینان 99 درصد مى توان نتیجه گرفت که از موانع تأثیرگذار در تولید علم از دیدگاه اعضاى هیأت علمى دانشگاه هاى قم موانع اقتصادى است.

براى تصمیم گیرى در خصوص فرضیه پنجم (موانع ادارى و بروکراتیک تأثیرگذار بر تولید علم) از سه مؤلفه استفاده شد که از دیدگاه اعضاى هیأت علمى «دشوارى تصویب طرح هاى پژوهشى و طولانى شدن فرایند ادارى تصویب طرح هاى ارائه شده» از طرف آنان با کسب نمره 707 و رتبه 7 مهم ترین عامل تأثیرگذار از نظر ادارى و بروکراتیک مى باشد و پس از آن، «فقدان قوانین و ضوابط مشخص در جهت ارزیابى فعالیت هاى پژوهشى اساتید» با نمره 671 و رتبه 5/12 در جایگاه دوم و «وجود قوانین و ضوابط بازدارنده براى پژوهش» با نمره 645 و رتبه 18 در جایگاه سوم و آخر قرار دارد که نشانگر نداشتن اهمیت بسیار بالاى آن است. جدول شماره 11 گویاى این امر است.

جدول شماره (11): فرضیه پنجم (موانع ادارى و بروکراتیک تأثیرگذار بر تولید علم)

بر اساس آزمون مجذور کاى (خى دو) در سطح اطمینان 99/0 و 01/0 = a چون خى دو محاسبه شده از خى دو جدول بزرگتر است، پس فرضیه صفر رد مى شود و با توجه به معنادار بودن فراوانى هاى مشاهد شده با فراوانى هاى مورد انتظار، با اطمینان 99 درصد مى توان نتیجه گرفت که از موانع مهم دیگر تأثیرگذار در تولید علم از دیدگاه اعضاى هیأت علمى دانشگاه هاى مورد مطالعه و موانع بروکراتیک و ادارى است که باید مورد توجه قرار گیرد.

تجزیه و تحلیل اطلاعات نشان مى دهد که از دیدگاه اعضاى هیأت علمى دانشگاه هاى قم، موانع انگیزشى بیش از موانع اقتصادى در تولید علم به عنوان یک عامل بازدارنده نقش داشته است و پس از موانع اقتصادى، به ترتیب موانع ادارى و بروکراتیک، و موانع مربوط به خدمات علمى ـ پژوهشى قرار دارند و موانع فردى مربوط به مهارت هاى فنى و تخصصى در اولویت آخر قرار دارد. به عبارت بهتر، موانع انگیزشى مهم ترین و موانع فردى کم اهمیت ترین عوامل بازدارنده تولید علم مى باشند. در جدول شماره 12 تمام مؤلفه ها به ترتیب اهمیت و اولویت از1تا20نشان داده شده است.

جدول (12): موانع تأثیرگذار بر تولید علم به ترتیب اهمیت و اولویت اعضاى هیأت علمى دانشگاه هاى قم

بر اساس داده هاى جمع آورى شده در خصوص فرضیه اول، اکثریت قاطع پاسخ دهندگان (88/54%) موانع فردى مربوط به توانمندى هاى فنى و تخصصى اعضاى هیأت علمى دانشگاه ها (مانند دشوار بودن ادامه تحصیل و ارتقاى سطح علمى، و توانایى و مهارت کم در بهره گیرى از اینترنت، رایانه و منابع پژوهشى، ناآشنایى با شیوه هاى پژوهش علمى، پایین بودن میزان تسلط به روش هاى تجزیه و تحلیل آمارى و پایین بودن میزان تسلط به زبان انگلیسى) را به عنوان مانع جدى در تولید علم تأیید کردند.

در فرضیه دوم، مى توان گفت: از دیگر موانع تولید علم مورد تأکید اساتید، کمبود مجلات علمى ـ پژوهشى براى انتشار مقاله هاى علمى آنان در سطح کشور، کمبود کتب مرجع و دشوارى دسترسى به منابع، عدم جدیت دانشگاه ها در برگزارى کارگاه هاى آموزشى براى ارتقاى توانمندى اساتید به منظور تحقیق و مأخذشناسى، و فقدان فضاى فیزیکى براى استفاده از شبکه اینترنت و مطالعه منظم مى باشد که فرضیه را تأیید مى کند. به عبارت دیگر، از موانع جدى دیگر براى تولید علم موانع مربوط به خدمات علمى و پژوهشى است.

در خصوص فرضیه سوم نیز اطلاعات جمع آورى شده، موانع انگیزشى را به عنوان مهم ترین مانع تأثیرگذار در تولید علم نشان داده، آن را تأیید مى نماید. بنابراین، مشارکت دادن فعال اساتید در همایش هاى علمى و پژوهشى از طریق ایجاد انگیزه مناسب، اصلاح فرایند تشویق اساتید به انجام طرح هاى پژوهشى، افزایش مراکز انتشار مقالات در سطح استان، و زمینه سازى براى پژوهش محورى و کاستن از تأکید بر آموزش محورى در دانشگاه ها مى تواند این مانع را تا حد زیادى برطرف کند.

آزمون فرضیه شماره چهار بیانگر تأیید آن با اطمینان 99% مى باشد که نشانگر تأکید اعضاى هیأت علمى دانشگاه ها بر موانع اقتصادى به عنوان عامل تأثیرگذار در تولید علم است. آنان حمایت هاى نامناسب مالى براى انتشار، تألیف، ترجمه مقالات و کتاب ها، تأخیر در پرداخت اعتبار طرح ها، پایین بودن میزان حق الزحمه اجراى طرح ها، و حمایت هاى نامناسب مالى واحدهاى دانشگاهى از برگزارى همایش هاى علمى ـ پژوهشى را در تولید علم به عنوان مانع تأیید نمودند.

در مورد فرضیه شماره پنج مبنى بر موانع ادارى و بروکراتیک تأثیرگذار بر تولید علم، اطلاعات نشانگر تأیید آن با 99% اطمینان مى باشد. بنابراین، دشوار یا طولانى شدن فرایند پیشنهاد یا تصویب طرح هاى ارائه شده، فقدان قوانین و مقرّرات مشخص و مناسب براى ارزیابى فعالیت هاى پژوهشى اساتید در دانشگاه ها، و وجود قوانین و ضوابط بازدارنده براى پژوهش، در تولید علم مشکل ساز مى باشند.

همچنین مقایسه نمرات و رتبه هاى محاسبه شده از طریق اطلاعات جمع آورى شده نشان مى دهد موانع تولید علم از نظر اساتید دانشگاه هاى قم به ترتیب اهمیت عبارتند از: 1. موانع انگیزشى؛ 2. موانع اقتصادى؛ 3. موانع ادارى و بروکراتیک؛ 4. موانع فردى (مهارت هاى فنى و تخصصى اساتید).

نیز تأکید بر آموزش محورى به جاى پژوهش محورى در دانشگاه ها، به عنوان تأثیرگذارترین مانع، و آشنایى اندک اساتید با شیوه هاى پژوهشى علمى به عنوان کم اثرترین مانع مورد تأیید قرار گرفت.

پیشنهادها

1. با توجه به در اولویت قرار گرفتن تأکید دانشگاه ها بر آموزش و محدودیت آن در مقابل پژوهش، به نظر مى رسد باید در رویکردها سیاست گذارى هاى آتى دانشگاه ها و مراکز آموزش عالى، تجدیدنظر اساسى صورت گرفته و در راستاى تولید علم و ارتقاى جایگاه علمى کشور، از وظایف آموزشى به نفع وظایف پژوهشى اساتید کاسته شود تا وظایف آموزشى مانع پژوهش نگردد.

2. با توجه به طبقه بندى موانع انگیزشى، به نظر مى رسد سیاست گذاران، برنامه ریزان و مدیران آموزش عالى تمهیدات لازم را براى رفع مشکلات انگیزشى و تقویت انگیزه ها به منظور انجام فعالیت هاى پژوهشى و تولید علم از راه هاى گوناگون، از جمله افزایش حمایت هاى علمى ـ پژوهشى، افزایش مراکز انتشار مقالات علمى، و به کارگیرى عوامل مناسب براى تشویق محققان انجام خواهند داد.

3. على رغم اذعان اساتید دانشگاه ها مبنى بر برخوردارى از توانمندى هاى علمى، آموزشى و پژوهشى مناسب و آشنایى کافى با روش هاى تحقیق، آمار، و استفاده از رایانه و منابع پژوهشى، به نظر مى رسد کسب اولویت سوم در بین بیست فهرست عامل براى مؤلفه پایین بودن میزان تسلط اساتید به زبان انگلیسى، مؤید نیاز جدى براى ارائه آموزش هاى کاربردى مناسب از طریق روش هاى مختلف است، هرچند برگزارى کارگاه هاى مختلف براى روزآمد کردن دانش، بینش و توانش شخصى اساتید امرى بدیهى است.

4. تدوین قوانین مشخص براى ارزیابى فعالیت هاى پژوهشى و ارائه تسهیلات ترغیبى و حمایتى ضرورتى اجتناب ناپذیر است.

              منابع

ـ برات پور، رؤیا، بررسى عوامل تأثیرگذار بر فعالیت هاى علمى ـ پژوهشى اعضاى هیأت علمى گروه هاى کتابدارى دانشگاه هاى دولتى ایران از دیدگاه آنان، پایان نامه کارشناسى ارشد کتابدارى، دانشکده مدیریت و اطلاع رسانى پزشکى، دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1381.

ـ پاریاد، رحمان، بررسى موانع انجام پژوهش در بین اعضاى هیأت علمى گروه هاى آموزشى علوم انسانى در دانشگاه هاى اصفهان و منطقه غرب کشور، پایان نامه کارشناسى ارشد، رشته علوم تربیتى، اصفهان، دانشگاه اصفهان، 1382.

ـ حسن زاده، رمضان، روش هاى تحقیق در علوم و فناورى، تهران، ساوالان، 1382.

ـ دادخواه، بهروز و همکاران، «دیدگاه اعضاى هیأت علمى دانشگاه هاى استان در مورد تحقیق و موانع تحقیق در این دانشگاه ها در سال 1382»، علمى پژوهش دانشگاه علوم پزشکى اردبیل، ش 27 (بهار 1387)، ص 37ـ44.

ـ رسول آبادى، مسعود، «بررسى میزان آشنایى اعضاى هیأت علمى و سایر مدرسین دانشگاه علوم پزشکى کردستان با شیوه هاى جست وجوى اطلاعات در اینترنت و رابطه آن بر فعالیت هاى علمى و پژوهشى آنان»، مجله الکترونیکى نما (تیز 1386).

ـ صادقى، عباس، بررسى مشکلات تحقیق در رشته هاى علوم انسانى از دیدگاه اساتید دانشکده هاى علوم انسانى دانشگاه اصفهان، پایان نامه کارشناسى ارشد، رشته علوم تربیتى، اصفهان، دانشکده علوم تربیتى و روان شناسى دانشگاه اصفهان، 1370.

ـ عنبرى، زهره و همکاران، «دیدگاه اعضاى هیأت علمى دانشگاه علوم پزشکى اراک پیرامون مشکلات موجود در انجام فعالیت هاى پژوهشى»، مجله ایرانى آموزش در علوم پزشکى، ش 2 (پاییز 1384)، ص 209ـ211.

ـ کریمیان، زهرا، بررسى موانع فعالیت هاى تحقیقاتى در دانشگاه از دیدگاه اعضاى هیأت علمى دانشگاه علوم پزشکى شیراز، پایان نامه کارشناسى ارشد، رشته علوم تربیتى، تهران، دانشکده علوم تربیتى و روان شناسى دانشگاه شهید بهشتى، 1387.

ـ کورکى، مسعود و همکاران، «بررسى عوامل مؤثر بر عدم گرایش به نگارش مقالات علمى از دیدگاه اعضاى هیأت علمى دانشگاه علوم پزشکى همدان»، مجله دانشگاه علوم پزشکى و خدمات بهداشتى ـ درمانى همدان، ش 46 (زمستان 1386)، ص 59ـ63.

ـ محمّدى، مهدى و همکاران، بررسى میزان تولیدات علمى اعضاى هیأت علمى دانشگاه آزاد اسلامى واحد قم و آسیب شناسى، قم، معاونت پژوهشى دانشگاه آزاد آزاد اسلامى، 1384.

- Zachosu, G, "Research out put evalution of two university departments in Greece with the use of biblometric indicators", Sceintometric, 21, pp. 795-822.

• پى نوشت ها

  1 عضو هیأت علمى گروه علوم تربیتى، دانشگاه آزاد اسلامى واحد قم. دریافت: 13/3/88 ـ پذیرش: 1/5/88.

  2 . G. Zaches.

  3 . Bordons.

  4 . Hart.