توبه؛ جایگاه و فرایند تحقق آن
Article data in English (انگلیسی)
توبه
جایگاه و فرایند تحقق آن (2)
استاد محمّدتقى مصباح
چکیده
توبه به معناى بازگشت و ترک گناه است؛ بنده اى که به وسیله گناه و جسارت در حق مولى از خدا دور شده، اینک قصد بازگشت و تقرب به معبود خویش دارد. انسان براى انجام توبه، نیازمند داشتن انگیزه است. توجه به ضررهاى گناه و نقشى که توبه در صیانت انسان دارد، انگیزه خوبى براى توبه است. گناه، علاوه بر ضررهاى جسمى، ضررهاى بى شمار روحى و روانى براى انسان در پى دارد. متأسفانه برخى افراد به آفات و ضررهاى جسمانى بیمارى توجه دارند و درصدد رفع آنند، اما کمترین توجهى به آفات روحى گناهان ندارند، آفاتى که به مراتب از بیمارى هاى جسمى سهمگین تر است.
از جمله آفات و پیامدهاى گناه، حرمان انسانى از هدایت الهى است. گناهان علاوه بر آفات فردى، آفات و ضررهاى اجتماعى نیز براى انسان دارد؛ کسى در اجتماع به فرد دروغگو اعتماد نمى کند، همچنین عذاب هاى شدید اخروى براى گناهکاران مهیاست. توجه به ضررها و زیان هاى دنیوى، اخروى، جسمى، روحى، فردى و اجتماعى گناه، انگیزه خوبى براى بازگشت عبد به سوى معبود خویش است.
کلیدواژه ها : توبه، گناه، ترک گناه، عذاب اخروى، گناهکار، اولیاى الهى.
صلابت مردان خدایى و نقش توجه به زیان گناهان در توبه
ایجاد انگیزه توبه در انسان، در گرو توجه به ضررهاى گناه و نقشى است که توبه در صیانت انسان از گناه و جبران خسارت هاى گناهان گذشته دارد. انسان ها از جهت درک ضررهاى گناه متفاوتند. هرکس متناسب با معرفت خویش به ضررهاى گناه توجه دارد. برخى بر فرض توجه و اندیشه در گناهان، بیشتر به ضررهاى مادى گناه توجه دارند و کمتر به ضررهاى معنوى آن اهمیت مى دهند. اما کسانى که معرفت فزون تر دارند، بیشتر به ضررهاى اخروى گناه اهمیت مى دهند. برخى از زیان هاى گناه جسمانى و بدنى هستند که به صورت بیمارى و ضعف جسمانى در انسان نمود پیدا مى کنند. اما آفت ها و ضررهاى روانى اغلب گناهان، بیش از ضررهاى جسمى آنهاست؛ آفت هایى چون حیرت، سرگردانى، افسردگى، حالت وانهادگى و از دست دادن تمرکز. برخى افراد، بیشتر به بیمارى ها و آفت هاى جسمانى توجه دارند و درصدد رفع آنها برمى آیند و به آفت هاى روحى که روح انسان را بیمار مى سازند و آثار و عوارض سوء آنها بیشتر و خطرناک تر از بیمارى هاى جسمانى است، توجه ندارند. آنان به شدت رنج و دشوارى هاى بیمارى هاى روحى، که گناه کاران بدان ها گرفتار آمده اند، نمى اندیشند و به اهل تقوا و مؤمنان راستین خدا نمى نگرند که فارغ از آن آفت هاى روحى کشنده در کمال آرامش خاطر و اطمینان به سر مى برند و دشوارى هاى زندگى کوچک ترین رخنه اى در دل آنها پدید نمى آورد. آنان در سایه اعتماد و اتکاى به خداوند، با سلامت همه سختى ها و دشوارى ها را درمى نوردند و شکوه صبر و استقامت این مؤمنان راستین در برابر انبوه مصیبت ها و سختى هاى طاقت فرسا و حفظ وقار، صلابت و آرامش روحى، انسان را به شگفتى وامى دارد.
افراد معمولى بر سر مسائل کوچک ناراحت مى شوند و کنترل از کف مى دهند و سخنان و رفتار نسنجیده از آنان سر مى زند، اما مؤمنان راستین چنان اند که اگر همه به آنها بى احترامى کنند، واکنش نشان نمى دهند، نه اینکه آنها زشتى رفتار دیگران را درک نکنند، بلکه آنان به چنان رفتارى اهمیت نمى دهند و آن رفتار را ناشى از جهالت و کم خردى مى دانند و واکنش در برابر آن را زیبنده خود نمى یابند. اگر در مجلسى کسى به ما بى احترامى کند، نمى توانیم خویشتن را کنترل کنیم و اگر به او پرخاش نکنیم، لااقل با او قهر مى کنیم و به ملامت و سرزنش او مى پردازیم، اما مؤمنان راستین در چنین مواقعى آرامش روحى، وقار و متانت خود را حفظ مى کنند و عکس العمل آنان در برابر رفتار زشت دیگران سازنده و درس آموز است. از این رو، باید اطمینان خاطر، صلابت و استوارى را از نعمت هاى بزرگ الهى به شمار آورد که موجب مى گردند انسان در برابر سختى ها و حوادث روزگار اضطراب و تزلزل نداشته باشد. در بین بزرگان و شخصیت هاى دینى، فراوان اند کسانى که در پناه اعتماد و اتکاى به خداوند از آرامش خاطر، متانت و صلابت برخوردار بوده و هستند. از شمار آنان مى توان مرحوم آیت اللّه حاج آقارضا بهاءالدینى، را نام برد که از آرامش خاطر خاصى برخوردار بود و در برابر سخت ترین حوادث و رخدادها چون کوه با صلابت و استوار بود و ذره اى اضطراب و تزلزل در ایشان راه نمى یافت. ایشان در جریان حوادث سهمگین و کشتارى که در پانزده خرداد سال چهل و دو رخ داد، که عنان صبر و تحمل را از اغلب مردم و انقلابیون ربود، گرچه شدیدآ ناراحت بود، اما به دلیل برخوردار بودن از ایمانى قوى، با آرامش خاطر، وقار و متانت تحسین برانگیزى با آن حوادث برخورد مى کرد.
گناه و سقوط از انسانیت و حرمان از هدایت الهى
از جمله آفت هاى دنیوى گناه، سقوط از منزلت انسانى به حضیض حیوانیت و بى اعتنا گشتن به ارزش هاى والاى انسانى است. تا هنگامى که شأن و منزلت انسانى در انسان پویاست و انسان از فطرت پاک و وجدان بیدار برخوردار است، اگر کوتاهى و گناهى از او سر زند، دچار عذاب وجدان مى گردد. اما اصرار بر انجام گناه به مرور موجب بى تفاوت شدن گنهکار در قبال ارزش هاى اخلاقى و گسستن از پایبندى به آنها مى گردد. گذشته از افراد مؤمن، انسان هاى فاقد ایمان نیز به یک سلسله ارزش هاى انسانى اعتقاد دارند که اعتقاد به خدا و دین شرط باور و پایبندى به آنها نیست. مثلا نوع انسان ها به حق شناسى و وفادارى اعتقاد دارند. بنابراین، اگر از سوى آنها بى وفایى و یا حق ناشناسى صورت پذیرد، ناراحت مى شوند و سعى مى کنند که کوتاهى خویش را جبران کنند. به هر روى تلاش مى کنند که پایبندى خویش به چنین ارزش هایى را حفظ کنند. اما انجام برخى از گناهان و مفاسد و غوطه ور گشتن در آنها، حتى این سطح از پایبندى به ارزش ها را نیز از انسان مى گیرد و شخصیت انسانى او را مسخ گردانیده و به مثابه حیوانى عارى از هر فضیلت و غوطه ور در شهوات مى گرداند. همچنین از جمله آفات و عواقب گناه و اصرار بر آن، حرمان از هدایت هاى تکوینى خاص الهى است. توضیح آنکه هدایت هاى الهى پنج گونه اند :
گونه هاى هدایت الهى
1. هدایت تکوینى عام الهى : این هدایت در سراسر گیتى گسترده شده و همه پدیده هاى عالم را شامل مى شود و اختصاص به انسان ندارد. بر اساس غرض و هدفى که آفریدگار هستى در آفرینش پدیده ها دارد، آنان را جهت نیل به آن هدف و غرض هدایت مى کند. خداوند در اشاره به این هدایت عام تکوینى مى فرماید: (قَالَ رَبُّنَا الَّذِی أَعْطَى کُلَّ شَیْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى) (طه: 50)؛ گفت: پروردگار ما آن ]خداى[ است که به هر چیزى آفرینش در خور آن را داد و سپس آن را هدایت کرد.
2. هدایت فکرى همه انسان ها : 1 خداوند در راستاى هدایت فکرى انسان ها، به آنان نیروى تفکر و اندیشه عنایت کرد تا بتوانند حقایق را از باطل ها تمییز دهند.
3. هدایت فطرى : خداوند به وسیله نیروى فطرت بسیارى از حقایق را به انسان مى نمایاند و به او قدرت تمییز بین خوبى ها و بدى ها را عنایت مى کند. بر اساس فطرتْ انسان دادگرى، شکرگزارى، راستگویى و حق خواهى و... را کارهایى شایسته، و ستمگرى و کفران نعمت را ناپسند و ضدارزش مى داند.
4. هدایت تشریعى : این هدایت در حوزه رفتار اختیارى انسان شکل مى گیرد و در این راستا خداوند، در طول تاریخ با ارسال برترین و لایق ترین بندگان خود به عنوان رسول و یا نبى، انسان ها را به یکتاپرستى و رهایى از بردگى و بندگى طاغوت هدایت کرده است : (وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِی کُلِّ أُمَّةٍ رَسُولا أَنِ اعْبُدُواْ اللّهَ وَاجْتَنِبُواْ الطَّاغُوتَ فَمِنْهُم مِنْ هَدَى اللّهُ وَمِنْهُم مِنْ حَقَّتْ عَلَیْهِ الضَّلالَةُ...) (نحل: 36)؛ و هر آینه در هر امتى پیامبرى برانگیختیم که خداى را بپرستید و از طاغوت ]هر معبودى جز خدا[ دورى جویید، پس برخى از آنان را خدا راه نمود و برخى دیگر سزاوار گمراهى شدند.
هدایت تشریعى از اهمیت فوق العاده اى برخوردار است و قابل مقایسه با هدایت فطرى نمى باشد، چون اولا، قلمرو هدایت فطرى نسبت به هدایت تشریعى محدود است و بسیارى از بایستى ها و نبایستى ها و دستورات تعالى بخش در ابعاد گوناگون زندگى انسان، فراتر از افق هدایت فطرى است. ثانیآ، اگر هدایت تشریعى نباشد، هدایت فطرى بدون پشتوانه مى گردد و در مقابل عوامل گوناگون گمراهى که از درون و بیرون انسان را به ضلالت سوق مى دهند، بى اثر خواهد گشت.
5. هدایت خاص تکوینى : این هدایت خود به دو بخش تقسیم مى گردد. بخش اول، به پیامبران و اولیاى خاص الهى اختصاص دارد و در قرآن گاهى با واژه «اجتبا» و «رفع درجات = بلندمرتبگى» از آن یاد مى شود. نظیر آیه: (... وَلَکِنَّ اللّهَ یَجْتَبِی مِن رُسُلِهِ مَن یَشَاء فَآمِنُواْ بِاللّهِ وَرُسُلِهِ وَإِن تُؤْمِنُواْ وَتَتَّقُواْ فَلَکُمْ أَجْرٌ عَظِیمٌ) (آل عمران: 179)؛ ولیکن خدا از فرستادگان خود هر که را خواهد برمى گزیند. پس به خدا و فرستادگان او بگروید و اگر ایمان آورید و پرهیزکارى کنید، شما را مزدى بزرگ باشد.
همچنین خداوند مى فرماید: (وَتِلْکَ حُجَّتُنَا آتَیْنَاهَا إِبْرَاهِیمَ عَلَى قَوْمِهِ نَرْفَعُ دَرَجَاتٍ مِن نَشَاء إِنَّ رَبَّکَ حَکِیمٌ عَلِیمٌ) (انعام: 83)؛ و اینها حجت ما بود که به ابراهیم در برابر قومش دادیم. هر که را بخواهیم پایه ها بالا مى بریم، که پروردگارت درستکار و داناست.
بخش دوم هدایت خاص تکوینى ویژه مؤمنان است و غیرمؤمنان از آن بهره اى ندارند. هدایت خاص تکوینى در قرآن در مقابل ظلالت به کار مى رود و در بسیارى از آیات با اراده و خواست خداوند پیوند خورده است و آمده است که خداوند هر کس را بخواهد هدایت مى کند و هر کس را بخواهد گمراه مى سازد. 2 این هدایت نوعى
دگرگونى و تحول روحى و درونى در انسان است که خداوند تحت شرایط خاص پدید مى آورد و به واسطه آن زمینه دریافت کمالات برتر اخلاقى و معنوى براى انسان فراهم مى آید.
حرمان گنهکاران از توجهات خدا و اولیاى او
هدایت خاص الهى که در سوره حمد و در آیه (اهدِنَا الصِّرَاطَ المُستَقِیمَ) از آن یاد شده و هر روز ما چندین بار آن را در نماز از خداوند درخواست مى کنیم، به اهل تقوا و ایمان اختصاص دارد و اهل معصیت و گناه از آن محروم اند. همچنین آنان از عنایت هاى خاصى که خداوند به اولیاى خود دارد بهره اى ندارند. ما غافلیم از آنکه اولیاى خدا، مؤمنان و شهدا، در پرتو تفضلات الهى، حتى پس از مرگشان چه کارهاى بزرگى مى کنند و چه خدمت هایى در حق بندگان خدا انجام مى دهند و دعایشان به درگاه خداوند به اجابت مى رسد. از جمله، بقاى این انقلاب و پیروزى هاى پى درپى به برکت دعاهاى اولیاى خدا و شهدا، در عالم آخرت، حاصل گردیده است. مهم تر از همه در سایه عنایات ائمّه اطهار :، و وجود مقدس امام زمان (عج)، خداوند برکاتش را بر ما فرو مى فرستد و ما را از کید دشمنان حفظ مى کند. حال آیا سزاوار است که ما برخلاف رضایت آنها رفتار کنیم و در راهى که آنان ما را به پیمودن آن دعوت و هدایت کردند، حرکت نکنیم؟ بخصوص کسانى که سمت راهنمایى مردم را دارند و لغزش و گمراهى آنان دیگران را نیز از جاده هدایت منحرف مى سازد، اگر برخلاف خواست مولایشان رفتار کنند و اسباب گمراهى خود و دیگران را فراهم آورند، آیا بیش از هر کسى سزاوار شرمسارى نیستند؟ زشتى انحراف و رفتار ناشایست کسى که به امام زمان (عج) انتساب دارد و وظیفه هدایت و راهنمایى بندگان خدا بر عهده او نهاده شده، بسیار فراتر از زشتى رفتار ناشایست کسى است که به آن حضرت انتساب ندارد.
ما برآنیم که وجود مقدس ولى عصر (عج)، مجراى فیض الهى است و لحظه به لحظه عنایات و فیوضات آن حضرت بر بندگان خدا سرازیر مى گردد. از جمله بر اساس شواهد قطعى و اخبار متواتر، آن حضرت به وسیله علما و دوستان خود مردم را از امدادها و فیض هاى خود برخوردار مى سازند. حال اگر انسان با انجام گناه و معصیت، خود را از محبت، عنایت و دعاى آن امام رئوف محروم سازد و به جاى اینکه آن حضرت به او توجه کنند، او را از خود طرد سازند، نباید به حال خود بگرید؟ اولیا و دوستان خدا پیوسته از رحمت خداوند برخوردارند و آنان از توجه رحیمانه خداوند به خویش و انس با معبود به آرامش و سرورى مى رسند که ما عاجز از درک آن هستیم. اما اهل معصیت و گناه بهره اى از رحمت الهى و انس با معبود ندارند.
آنچه ذکر شد، خسارت ها و آفت هاى فردى گناه در دنیا بود. علاوه بر این آفت هاى فردى، گناه آفت ها و ضررهاى اجتماعى نیز در پى دارد. براى مثال، کسى که دروغ مى گوید، در جامعه بى ارزش مى گردد، مردم به او اعتماد نمى کنند و شهادت و سخنش را نمى پذیرند و گناهکار در جامعه نقش مثبتى ندارد و به مثابه عضوى فلج و فاسد به حساب مى آید.
شدت زیان هاى اخروى گناهان
گناه علاوه بر ضررها و آفت هاى دنیایى، داراى آفت ها و ضررهاى اخروى نیز مى باشد که آن ضررها پایدارتر و به مراتب شدیدتر از ضررهاى دنیوى گناه مى باشند. بسیارى از آیات قرآن از عظمت و شدت عذاب هاى اخروى و کیفر گناهان در آخرت حکایت مى کنند. در برخى از آیات قرآن، خداوند از شدت عذاب آخرت سخن مى گوید 3 و در برخى از آیات عذاب آخرت را براى کافران و مشرکان جاودانه معرفى مى کند: (إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ وَالْمُشْرِکِینَ فِی نَارِ جَهَنَّمَ خَالِدِینَ فِیهَا أُوْلَئِکَ هُمْ شَرُّ الْبَرِیَّةِ) (بیّنه: 5و6)؛ همانا کافران اهل کتاب و مشرکان در آتش دوزخ جاویدانند، اینانند بدترین آفریدگان.
همچنان که عالى ترین لذت و نعمت براى بهشتیان انس با خداوند و سخن گفتن با او و توجه خداوند به ایشان است و خداوند در این باره در حدیث معراج مى فرماید: «فیها الخواص أنظر إلیهم کل یوم سبعین مرة وأکلمهم کلما نظرت إلیهم»؛ 4 در این قصر (بهشتى) خاصان درگاه من به سر مى برند و هر روز هفتاد بار به آنها مى نگرم و با ایشان سخن مى گویم، شدیدترین و سخت ترین عذاب در آخرت، حرمان از گفت وگو با خداوند و حرمان از توجه و نظر اوست. در قیامت عطش و نیاز انسان به نوازش خداوند و گفت وگوى با او، بیشتر از نیاز کسى است که بر اثر تشنگى در آستانه مرگ قرار گرفته و بیش از هر چیز نیازمند جرعه اى آب است تا او را از مرگ نجات دهد. خداوند در این باره مى فرماید : (إِنَّ الَّذِینَ یَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللّهِ وَأَیْمَانِهِمْ ثَمَنآ قَلِیلا أُوْلَـئِکَ لاَ خَلاَقَ لَهُمْ فِی الآخِرَةِ وَلاَ یُکَلِّمُهُمُ اللّهُ وَلاَ یَنظُرُ إِلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَلاَ یُزَکِّیهِمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ) (آل عمران: 77)؛ کسانى که پیمان خدا و سوگندهاى خود را به بهاى اندک داد و ستد مى کنند، در آخرت بهره اى ندارند و خدا در روز رستاخیز با آنان سخن نگوید و به آنها ننگرد و ]از آلودگى گناهان[ پاکشان نسازد و ایشان را عذابى است دردناک.
گاهى انسان چنان غرق توجه به لذت هاى دنیا مى گردد و درگیر شدن با زندگى دنیا چنان او را غافل مى سازد که نمى اندیشد با ارتکاب گناه چه سرمایه بزرگى را از کف مى دهد و خود را از انس با معبود که مؤمنان باتقوا از آن بهره مندند محروم مى سازد، و نمى نگرد چه آتشى براى خویش فراهم مى گرداند. حتى غفلت به او مجال جبران کوتاهى ها و گناهان را نمى دهد. اگر سر عقل مى آمد و توبه مى کرد، مورد عفو خداوند قرار مى گرفت و نه فقط پرونده اعمالش از گناهان پاک مى گردید، که نیکى ها جایگزین آنها مى گردیدند: (إِلَّا مَن تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلا صَالِحآ فَأُوْلَئِکَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ وَکَانَ اللَّهُ غَفُورآ رَحِیمآ) (فرقان: 70)؛ مگر کسانى که توبه کنند و ایمان آورند و کار نیک و شایسته کنند، پس اینانند که خداوند بدى هاشان را به نیکى ها بدل سازد و خدا آمرزگار و مهربان است.
توبه صفحه دل انسان را از گناهانى، که کیفر و عذاب الهى را در پى دارند، پاک مى کند و توبه کننده از گناه بسان کسى است که دلش از زنگار تیرگى و گناهان پاک گردیده است و در نتیجه، مصون از کیفر الهى است. چنان که امام کاظم †، فرمودند: «التَّائِبُ مِنَ الذَّنْبِ کَمَنْ لا ذَنْبَ لَهُ.» 5 با وجود این و نیز با توجه به آنچه در آیه شریفه آمده، توبه موجب مى گردد که خداوند بدى هاى انسان را به نیکى ها مبدل سازد، اما جهالت و به تعبیر دیگر، حماقت موجب مى گردد که انسان از کردار زشت خود توبه نکند و با قیافه اى زشت و پلید در صحنه قیامت ظاهر گردد. فرض کنید مجلس مهمانى اى تشکیل مى گردد که در آن علما و بزرگان بار مى یابند و از ما نیز دعوت شده که در آن مجلس ارزشمند و باابهت حاضر گردیم. اما بدن ما متعفن و آلوده است و بوى بد دهانمان دیگران را مى آزارد و قیافه ما زشت و در هم پیچیده است که اگر با این وضعیت وارد آن مجلس شویم، کسى رغبت نمى کند به ما نزدیک شود و حتى از نگاه کردن به ما نیز خوددارى مى کنند و به علاوه، ما نیز خجالت مى کشیم و به خود اجازه نمى دهیم که با آن وضعیت وارد چنان مجلسى شویم. همچنین در عرصه قیامت که جایگاه پذیرایى و اکرام الهى است و در آن انبیا، اولیاى خدا و شهدا با چهره هاى زیبا و نورانى و لباس هاى فاخر که عطر وجودشان بهشتیان را سرمست مى سازد و آنان مسرور و شادمان از مشاهده جلوه هاى رحمانى هستند، به تعبیر قرآن : (وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ نَّاضِرَةٌ إِلَى رَبِّهَا نَاظِرَةٌ) (قیامت: 22و23)؛ در آن روز چهره هایى شاداب اند و به پروردگار خود مى نگرند، چگونه انسان گنهکار با قیافه اى زشت و چروکیده و بدنى متعفن که بوى بدش همه را مى آزارد، وارد عرصه قیامت مى گردد؟ با این وصف با چه منطقى توبه از گناهان خویش را به تأخیر مى اندازیم و به معالجه نفس خویش و پاک ساختن آن از گناهان که چون سم مهلکى براى جان ماست نمى پردازیم؟ چرا به این باور و یقین نمى رسیم که با توبه دل ما از گناهان پاک مى گردد و توبه که خود عمل صالح است به دل ها طهارت و نور مى بخشد و نامه عمل و دل سیاه ما با آب توبه نورانى و درخشان مى گردد؟ چگونه با غفلت و بى خردى بر انجام گناه اصرار مى ورزیم و با اینکه بر فواید توبه واقفیم، تصمیم و اراده جدى بر توبه نداریم و گاهى به گفتن استغفراللّه و ریختن چند قطره اشک اکتفا مى کنیم و کماکان به انجام گناه مبادرت مى ورزیم. بى تردید اصرار بر گناه و افزودن بر تیرگى هاى دل، خود عقوبتى بزرگ است که خداوند غفلت زدگان و کسانى که آیات الهى را انکار مى کنند بدان گرفتار مى سازد و مى فرماید: (کَلَّا بَلْ رَانَ عَلَى قُلُوبِهِم مَا کَانُوا یَکْسِبُونَ) (مطففین: 14)؛ نه چنان است که ]مى گویند: آیات الهى افسانه هاى پیشینیان است[ بلکه آنچه مى کردند ]گناهانشان[ بر دل هاشان چیره شده و آنها را پوشانده ]و زنگاربسته [است.
چنان که صفحه آیینه با زنگار تیره مى گردد و شفافیت خود را از دست مى دهد، دل انسان نیز با گناه زنگار مى گیرد و سیاه مى گردد و وقتى دل انسان تاریک گردید، اسیر هوس هاى شیطانى مى شود و اراده و تصمیم انجام کارهاى خیر و شایسته از آن سر نمى زند. از این رو، بایسته است که ما با توسل به خدا و اولیاى او و مدد خواستن از آنان در جبران کوتاهى ها و ترک گناه بکوشیم و از وسایلى که موجب تقویت اراده توبه و اصلاح نفس مى شوند، استفاده کنیم. یکى از وسایل و عواملى که نقش بارزى در عزم بر توبه از گناه و اصلاح نفس دارد، انس با خدا و دعاها و مناجات هایى است که از اولیاى دین وارد شده است. بخصوص دعاهایى که در ماه رمضان وارد شده، نظیر دعاى افتتاح، دعاى ابوحمزه ثمالى و مناجات خمس عشر، زنگار گناهان را از دل انسان برمى گیرند و آن را صیقل مى دهند و زمینه صدور اراده و تصمیم جدى براى توبه را در انسان پدید مى آورند.
