معرفت

آسیب شناسى کارگزاران دولت دینى

با نگاهى به سخنان مقام معظّم رهبرى

مهدى ملائى ¹

چکیده

بى شک مسئله عدالت داراى ابعاد گوناگونى است. براى شناسایى بهتر گفتمان عدالت و پیشرفت در دولت دینى، باید از مرحله معنا گذر نموده، عناصر اجرایى آن را تحت مداقه قرار دهیم. به بیانى دیگر، وقتى صحبت از عدالت به میان مى آید آنچه در ابتدا از نظر مخاطب مى گذرد، اجراى عدالت است. چه بسا در مرحله نظرى دانشمندان زیادى به بیان عقاید خویش پرداخته اند، اما آنچه براى افراد حائز اهمیت بوده این است که آنچه را اندیشمندان در آثار خود به رشته تحریر درآورده اند، چگونه باید در جامعه تبلور یابد؟ بنابراین، اینجاست که جایگاه کارگزاران نمایان تر مى شود. بدین ترتیب، پس از تبیین موضوع «گفتمان عدالت و پیشرفت»، نخست باید موضوع مجریان عدالت در جامعه اسلامى مورد مطالعه قرار گیرد. از این رو، بحث «آسیب شناسى کارگزاران دولت دینى» ضرورى است.

این نوشتار با رویکرد نظرى و تحلیلى و با هدف بررسى آسیب شناسى کارگزاران دولت دینى در کلام مقام معظّم رهبرى تدوین یافته است.

کلیدواژه ها : آسیب شناسى، عدالت، کارگزاران، مسئولان، دولت دینى، مردم.

 مقدّمه

بى تردید، مطالعه «گفتمان عدالت و پیشرفت در دولت دینى» بدون در نظر گرفتن مباحث مربوط به آسیب شناسى آن، راهى به سوى موفقیت نخواهد برد. به عبارتى دیگر، عدالت و پیشرفت زمانى جایگاه واقعى خود را پیدا خواهد کرد که دولت دینى عناصرى شایسته داشته باشد. با شناسایى آسیب هاست که کارگزاران لایق را خواهیم شناخت. از سوى دیگر، پیشرفت بدون عدالت مفهوم واقعى خود را پیدا نخواهد کرد. بنابراین، بهتر است به موازات بررسى مسائل مربوط به ایدئولوژى و ویژگى هاى دولت دینى، آسیب شناسى کارگزاران آن را نیز تحت مداقه قرار دهیم. در این زمینه، مهم ترین سؤال این است که اولا، رابطه گفتمان عدالت و پیشرفت با آسیب شناسى کارگزاران دولت دینى چیست؟ ثانیآ، ابعاد مختلف آسیب شناسى کدام است؟ اجمالا باید گفت: بین این دو مقوله، ارتباط تنگاتنگى وجود دارد.

از طرف دیگر بهترین روش براى مطرح کردن بحث آسیب شناسى و پرداختن به آن، رجوع به کارشناسى است که از هر حیث صلاحیت، شایستگى و تخصص داشته باشد. از این رو، بر آن شدیم تا بحث آسیب شناسى دولت دینى را تحت رهنمودهاى مقام معظّم رهبرى پیگیرى نماییم. در این نوشتار، با بهره گیرى از فرمایش هاى مقام معظم رهبرى، بحث مربوط به آسیب شناسى را در دو بعد داخلى و خارجى بررسى مى کنیم.

1. بعد داخلى

الف. مباحث اخلاقى

یکى از مشکلات فراوانى که ما را همواره در خطر قرار مى دهد، ضعف دینى و اخلاقى مدیران در دولت دینى است. مقام معظم رهبرى پى در پى این مسئله را به  مناسبت هاى مختلف هشدار داده اند که در ذیل، به چند مورد از آنها اشاره مى گردد :

1. هواپرستى مسئولان : رهبر انقلاب با بهره گیرى از سخن امیرالمؤمنین در نهج البلاغه، این موضوع را چنین تبیین نموده اند :

«ان اخوف ما اخاف علیکم اثنان، اتّباع الهوى و طول الامل.» ²  خطر عمده دو چیز است: اول،

هوس پرستى. تعجب نکنید، از همه خطرها بالاتر همان هواى نفسى است که در دل ماست. «ان اعدى عدوک نفسک التى بین جنبیک.» ³  از همه

دشمن ها دشمن تر، همان نفس، همان من و همان خودى است که در وجود تو است؛ آن منیتى که همه چیز را براى خود مى خواهد. اینجا هم از زبان پیغمبر (ص) همین را مى فرماید: «ان اخوف ما اخاف علیکم اثنان؛ اتباع الهوى و طول الامل، فاما اتباع الهوى فیمد عن الحق»؛ ⁴  یعنى پیروى از هواى نفس شما را از راه خدا گمراه مى کند... . ⁵

2. طول امل و بلندى آرزوها :

«و اما طول الامل فینسى الاخره.» ⁶  طول امل

یعنى: آرزوهاى دور و دراز شخصى؛ تلاش کن براى اینکه فلان جور خانه براى خودت درست کنى، تلاش کن و مقدمات را فراهم کن براى اینکه به فلان مقام برسى... طول امل یعنى این آرزوهایى که یکى پس از دیگرى تمام نشدنى است، جلوى چشم انسان صف مى کشند، براى انسان هدف درست مى کنند و هدف هاى حقیر در نظر انسان عمده مى شود. ⁷

3. تلقّى نادرست از مسئولیت در نظام اسلامى : این موضوع نیز یکى از آسیب هاى مهم دولت دینى مى باشد.
 

مقام معظّم رهبرى در تبیین این موضوع با بهره مندى از نامه حضرت على (ع) به اشعث بن قیس چنین مى فرماید :

حضرت على (ع) در نامه به اشعث بن قیس مى فرماید: «و ان عملک لیس لک بطعمة و لکنه فى عنقک امانة»؛ ⁸  یعنى این مسئولیت و منصبى که در نظام اسلامى براى طعمه و سرمایه و کاسبى نیست ـ اشتباه نشود ـ مسئولیت در نظام اسلامى، بار بر دوش انسان است که باید آن را به خاطر هدف و نیتى تحمل کند. برداشت صحیح از دولت اسلامى و مسئولیت اسلامى این است. ⁹

4. زندگى مسرفانه : یکى از مسائلى که مقام معظّم رهبرى را رنج مى دهد و یکى از مهم ترین آسیب هاى دولت دینى مى باشد، زندگى متجملانه و مرفه مسئولان است. ایشان در این زمینه مى فرماید :

من از احساس تنعم و زندگى مرفه مسئولان واقعآ رنج مى برم، روند کار نباید به سمت تنعم روزافزون مسئولان و تظاهر به این معنا باشد؛ این غلط است. البته در نوع انعکاس مسافرت ها، کارها، زندگى ها و جلسات ما به مردم هم گاهى چیزهایى دیده مى شود که مردم را دلسرد مى کند و به طور عمیق روى مردم اثر مى گذارد. ¹⁰

5. تحجر : این مسئله در طول تاریخ همواره مشکلات زیادى را ایجاد کرده و خون هاى زیادى به خاطر این مسئله ریخته شده است. این موضوع نیز از دید مقام عظماى ولایت پنهان نمانده، به گونه اى که مى فرماید :

دو آفت، هم دین دارى را تهدید مى کند و هم سیاست را. یکى از آفت هاى دین دارى این است که دین دارى یک جامعه یا یک شخص، با انحراف یا بى مبالاتى یا تحجر و جمود یا فراموش کردن نقش عقل یا التقاط و از این چیزها همراه شود. آفت دیگر دین دارى این است که دین به زندگى شخصى محدود شود، عرصه وسیع زندگى جمعى انسان ها و جامعه را فراموش یا درباره آن سکوت کند و از آن کناره بگیرد. ¹¹

6. فاصله از اخلاق و معنویت : یکى از مهم ترین آسیب ها که سیاست را نیز تهدید مى کند، دورى سیاست از اخلاق و روى کار آمدن انسان هاى ضعیف و کوته بین است. رهبر فرزانه انقلاب در مورد راه کاراین مسئله چنین بیان مى دارد :

... بهترین شکل و راه کار این است که در رأس سیاست و اداره امور جوامع، کسانى قرار بگیرند که دین دارى و سیاست گذارى آنها این دو آفت را نداشته باشد؛ یعنى کسانى اداره امور جوامع را بر عهده بگیرند که دیندار و داراى معنویت باشند، فکر دینى آنها بلند باشد، از انحراف و خطا و التقاط و کج بینى در دین مصون باشند... . ¹²

7. سستى بینش و ایمان انقلابى و اسلامى : بدون شک، روى کار آمدن افرادى که از اسلام جز نامى ندارند، همواره مشکل ساز بوده است. این افراد به دلیل نداشتن ایده اسلامى، به ناچار از الگوهاى غربى استفاده مى کنند. مقام معظّم رهبرى این موضوع را چنین خاطرنشان کرده اند :

یکى مسئله سستى بینش و ایمان انقلابى و اسلامى در بعضى از مسئولان است. اینها مجذوب نسخه هاى غرب هستند، آن هم نسخه هاى غلط از آب درآمده. لیبرال دموکراسى غرب که یک روز گفته مى شد اوج تکامل فکر و عمل انسان است و بالاتر از آن چیزى وجود ندارد ـ که به نظر من، خود این حرف نشانه کوته فکرى است که آدم نقطه اى پیدا کند و بگوید از این بالاتر ممکن نیست انسان حرکت کند؛ نه، انسان در حرکت خود، بى نهایت است ـ امروز به دست خود، خودش را رسوا کرده است. ¹³

ب. مباحث مدیریتى

علاوه بر مسائل اخلاقى و بینشى و دینى، باید به آسیب هاى بعد مدیریتى و شیوه برخورد با مردم و مسائل پیش رو پرداخت. در این قسمت نیز با استناد به بیانات مقام معظم رهبرى، آسیب هاى آن را برمى شماریم :

1. ضعف مدیریت و پرداختن به کارهاى جزئى، سیاسى و حزبى : تعهد به تنهایى نمى تواند مشکل گشا باشد و استفاده از انسان هاى متعهد که متخصص نیز هستند ضرورى است برخى از مشکلات، از ضعف مدیریت ناشى مى شود و مانع پیشرفت مى گردد :

بعضى از مشکلات ما ناشى از ضعف بعضى از مدیریت هاست؛ به کارهاى جزئى و فعالیت هاى سیاسى، حزبى سرگرم و مشغول مى شوند. این قدر که من در این خصوص تأکید مى کنم، بعضى ها مى گویند فلانى با حزب و تحزب مخالف است، در صورتى که پس از پیروزى انقلاب اسلامى، اولین حزب را ما درست کردیم... من یک وقت به بعضى از مسئولان دولتى پیغام دادم و گفتم شما آن ساعاتى را که در جلسه حزبى خود صرف مى کنید ـ البته نمى گویم پول و امکانات مى گیرید ـ متعلق به دولت و مردم است. شما حق ندارید آن را صرف مسائل حزبى و جناحى و گروهى و امثال اینها بکنید. یک مقدار ضعف هاى ما ناشى از اینها است. ¹⁴

2. عدم اتحاد کلمه : آنچه در نظام مدیریتى از اهمیت بالایى برخوردار است اتحاد و هماهنگى مسئولان است. بنابراین، تفرقه در اتحاد تصمیمات، به نوعى ضعف مدیریتى محسوب مى گردد :

یکى دیگر از عیوب و آفت ها عدم اتحاد کلمه است. اتحاد کلمه هم لازم است. لازم است مسئولان، مواضع واحدى اتخاذ کنند، بخصوص در مسائل جهانى و مسائل عمده کشور. وقتى اندک اختلافى در حرف مسئولان پیدا مى شود شما مى بینید رادیوهاى بیگانه چگونه اینها را بزرگ و چند برابر مى کنند. حتى آنجایى که اختلاف نیست، اختلاف را جعل مى کنند، براى اینکه نشان دهد بین مسئولان اتحاد کلمه نیست. ¹⁵

3. انقطاع از واقعیات و دورى از مردم : یکى دیگر از مسائل مهم مدیریتى، واقع بین بودن و در جمع مردم بودن و آشنایى با مشکلات آنها از نزدیک است. نکته حایز اهمیت این است :

مردمى بودن، چیزى بالاتر از انتخاب شدن به وسیله مردم است. بعضى ها ممکن است در یک نظام دموکراتیک به شکل دموکراتیک هم انتخاب شوند، اما با مردم رابطه اى نداشته باشند. اینها مردمى نیستند. در کشور اسلامى ما، مردمى بودن یک ارزش است. هر کسى که بیشتر به مردم نزدیک باشد، بیشتر احساسات مردم را درک کند، بیشتر با مردم احساس همدردى و ابراز همدردى کند مردم به او علاقه ببیشترى نشان مى دهند. ¹⁶

معتقدم که براى یک مسئول در دستگاه حکومتى ـ اعم از مسئولیتى که بنده دارم یا مسئولیتى که دیگر مسئولان دارند ـ انقطاع از واقعیت و دورى از مردم، عامل انحطاط است. حضرت على (ع) به مالک اشتر فرموده اند که به خاطر احتجاب از مردم، آگاهى انسان از همه چیز کم مى شود. ¹⁷

4. اشتغال و دلبسته شدن به کارهاى ظاهرى : از دیدگاه مقام معظّم رهبرى، یکى از خطراتى که مسئولان را تهدید مى کند دلبسته شدن و وابسته شدن به کارهاى ظاهرى است که در باطن امر، کار نیست؛ مثلا، بعضى از اجتماع ها، بعضى از موضع گیرى ها، تأسیس بعضى از دفاتر و... . ¹⁸

5. عملکرد ضعیف مسئولان : علاوه بر نظام صحیح مدیریتى، عملکرد صحیح و دقیق مسئول هم از اهمیت بالایى برخوردار است. رهبر فرزانه انقلاب در خصوص عملکرد مسئولان فرهنگى مى فرمایند: «من از عملکرد بعضى از مسئولان فرهنگى کشور هیچ رضایتى ندارم و معتقدم آن کارى که باید انجام بدهند انجام ندادند، بعضى از کارهایى را که نباید انجام بدهند انجام دادند. ¹⁹

6. درک نادرست مسئولان از خواسته هاى مردم : مطابق نگرش مقام معظم رهبرى، یکى از مهم ترین موانع پیشرفت این است که مسئولان و نخبگان و قشرهاى تأثیرگذار در شناخت مشکلات مردم اشتباه کنند و خواسته هاى مردم را درست نفهمند یا خواسته هاى مردم را به نقاط کم ارزش و بى ارتباط با زندگى واقعى مردم ربط دهند. ²⁰

7. عدالت : یکى از مهم ترین مبانى که راجع به آسیب شناسى دولت دینى، ذیل بعد مدیریتى مطرح مى شود، بحث عدالت است. هرچند ممکن است بسیارى از دولت مردان بر مسئله عدالت تأکید ورزند، با این حال، آشنایى با آسیب هاى موجود آن نیز مسئله اى بسیار ضرورى مى باشد. در ذیل، براى جلوگیرى از اطاله کلام، تنها به عناوین آسیب هاى موجود با تأثیرپذیرى از بیانات مقام معظم رهبرى اشاره مى نماییم.

الف. اندیشه هاى التقاطى و غیراسلامى پیرامون موضوع عدالت. ²¹

ب. نارسایى هاى اجرا و مطالبه عدالت :

1. شتاب زدگى در اجراى عدالت؛ ²²

2. ناهماهنگى در برنامه ها؛ ²³

3. برخورد تبعیض آمیز در مطالبه عدالت؛ ²⁴

 4. بى توجهى به جرایم بزرگ و بزرگ شمردن جرایم کوچک؛ ²⁵

5. دورى از آرمان گرایى که خودشامل موارد زیر است :

ـ غفلت از آرمان ها؛ ²⁶

ـ یأس و ناامیدى از تحقق آرمان ها؛ ²⁷

ـ روش هاى نامناسب مطالبه عدالت؛ ²⁸

ـ الگوبردارى از غرب در اجراى عدالت. ²⁹

ج. ایرادات و نواقص مسئولان :

1. خطرات بیشتر لغزش مسئولان نسبت به سایرین؛ ³⁰

2. ورود مسئولان به بازى هاى سیاسى؛ ³¹

3. سپردن مسئولیت ها به افراد ناسالم؛ ³²

4. عدم رعایت بى طرفى مسئولان در نظارت ها؛ ³³

5. ضعف هاى شخصى مسئولان؛ ³⁴

6. بى توجهى به انتقادها. ³⁵

د. اطلاع رسانى ناسالم :

1. تبلیغات ناسالم پیرامون فساد؛ ³⁶

2. نفى کل نظام به بهانه مبارزه با فساد؛ ³⁷

3. جوسازى علیه اجراى عدالت؛ ³⁸

4. افراط و تفریط در مبارزه با فساد؛ ³⁹

5. ترویج بدبینى نسبت به مسئولان؛ ⁴⁰

6. ایجاد بى اعتمادى به قوه قضائیه. ⁴¹

ه .) فعالیت دشمنان علیه عدالت :

1. نفوذ مخالفان عدالت در بین مسئولان؛ ⁴²

2. کارشکنى دشمنان؛ ⁴³

3. تلاش دشمن براى دور کردن دانشجو از عدالت طلبى. ⁴⁴

ج. خصوصیات شخصیتى و فردى

بعد شخصیتى و روحى و روانى یک مسئول در نحوه مدیریت و عملکرد وى تأثیر بسزایى دارد، به گونه اى که مى تواند مقدمات پیشرفت یا پسرفت دولت دینى را فراهم آورد. در ذیل، به آسیب شناسى بعد شخصیتى مسئولان مى پردازیم :

1. راحت طلبى : این مسئله بر روى افرادى که مى خواهند بر مردم تاثیرگذار باشند، اثرات سویى مى گذارد. بر اساس رهنمودهاى مقام عظماى ولایت، همان بلایى که بر سر منحرف کنندگان انقلاب فلسطین آمد و همان خطرى که بر سر همه رهبرانى آمد که ملت هاى خودشان را از مسیر درست و راهى که شروع کرده بودند منحرف کرد، خطر راحت طلبى است. ⁴⁵

2. دلسوز نبودن : به موجب فرمایش رهبر معظّم انقلاب، عمده مشکلات ملت ها به خاطر فقدان و یا قلّت مسئولان دلسوز است؛ مسئولان که همتشان فقط برطرف کردن مشکلات مردم باشد. ⁴⁶

2. بعد خارجى

یکى از رویکردهاى دولت دینى و آسیب هاى آن، در مواجهه با مسائل جهانى و برخورد با دشمنان معین مى گردد. در این خصوص نیز با چند آسیب مهم روبه رو هستیم که به بیان آنها مى پردازیم.

1. غفلت از تهاجم فرهنگى و اباحیگرى

این مسئله را مقام معظم رهبرى بارها تذکر داده اند. از دیدگاه ایشان، مسئله تهاجم فرهنگى واقعیت روشنى است که با انکار آن ما نمى توانیم اصل تهاجم را از بین ببریم. «به قول امیرالمومنین "من نام لم ینم عنه"؛ ⁴⁷   اگر شما در سنگر خوابت برد معنایش این نیست که دشمنت هم در سنگر مقابل خوابش برده است. ما باید توجه داشته باشیم که انقلاب فرهنگى در تهدید است، کما اینکه اصل فرهنگ ملى و اسلامى ما در تهدید دشمنان است.» ⁴⁸

«اباحیگرى اعتقاد و عملى یعنى: پاینبدى ها و تقیدات و تکیه گاه هایى که یک انسان را در حرکت خود به سمت هدف مشخصى عازم و مصمم مى کند، از او گرفتن و او را سرگردان و لنگ کردن.» ⁴⁹   «نباید غافلانه و ساده لوحانه بعضى از پدیده ها را جداى از علت و بریده از عامل اصلى اش تلقّى کرد و به این و آن نسبت داد. حقیقتآ دشمنان مى خواهند از فضاى فرهنگى کشور علیه انقلاب، نظام و دولت استفاده کنند.» ⁵⁰

2. غفلت از دشمن

یکى دیگر از آسیب ها این است که دشمن را فراموش کرده، دست کم بگیریم :

اگر فراموش کردید که دشمن در کمین شماست، غفلت، شما را فراخواهد گرفت، حرکت را کند خواهد کرد و از بین خواهد برد ـ یعنى بزرگ ترین فرصت براى دشمن است ـ لذا شما مى بینید در طول این سال هاى متمادى، هر وقت هر کسى و هر جا، از دشمنى دشمنان و توطئه مستکبران و دشمنى آمریکا و اسرائیل و بقیه مخالفان آزادى و سعادت بشر سخن گفته است، از سوى تبلیغاتچى هاى جهانى مورد تخطئه قرار گرفته است. ⁵¹

3. مرعوب شدن

مرعوب شدن از تهدید دیگران، آسیبى جدى است که گاه حکومت ها را از پیشرفت باز داشته است. در دنیاى امروز و در طول تاریخ نمونه هاى فراوانى از آن را مشاهده کرده ایم. تهدید همیشه به معناى اقدام نیست. یکى از فواید تهدید این است که بلکه بتوانند طرف مقابل را مرعوب و از میدان خارج کنند، وادار به تسلیم کنند و یا بتوانند در صف یکپارچه مسئولان یا در صف مسئولان و مردم و یا در دل مردم تردید ایجاد کنند. ⁵²

جمع بندى

پس از بررسى دو بعد داخلى و خارجى، اینک در مقام جمع بندى به چند نکته مهم اشاره مى نماییم :

1. بحث انتقادى وآسیب شناسى باید با نگاهى منصفانه و حقیقت مدار باشد. در ذیل، به بررسى این موضوع در دو قسمت ارزیابى نظام و ارزیابى کارگزاران مى پردازیم.

الف. ارزیابى نظام : همواره تصور نادرست از واقعیت هاى یک مجموعه باعث مى شود که آن مجموعه از پیشرفت باز بماند. آنچه اهمیت دارد، حقیقت یک مجموعه است. بنابراین، کسانى که تنها به نام اسلام دلخوش کرده اند و از محتواى آن بى بهره اند، موجب انحراف انقلاب شده اند.

ما یک نظام اسلامى را طراحى و پایه ریزى کردیم و الان یک نظام اسلامى داریم که اصولش هم مشخص و مبانى حکومت در آنجا معلوم است. مشخص است که مسئولان چگونه باید باشند، قواى سه گانه وظایفشان معین است، وظایفى که دولت ها دارند، مشخص و معلوم است. اما نمى توانم ادعا کنم که ما یک دولت اسلامى هستیم، ما کم داریم. ⁵³

اگر کسى در مقابل جوان ها ادعا کند و بگوید نظام اسلامى ما هیچ عیبى ندارد و همان قالبى را که اسلام خواسته ما داریم پیاده مى کنیم، گزاف گفته است، به هیچ وجه این طور نیست. ⁵⁴

ب. ارزیابى کارگزاران :

ما مسئولان باید خود را بسازیم، مرتب با خود کلنجار برویم، یکدیگر را به حق وصیت کنیم، یکدیگر را ارشاد کنیم. مثل آینه اى در مقابل یکدیگر، عیوبمان را صادقانه به هم نشان دهیم. بنا را بر رفع عیب بگذاریم و خود را روز به روز بهتر کنیم. هر کس هم که جدیدآ مسئولیت را بر عهده مى گیرد، با این نیت و هدف، مسئولیت را قبول کند که مى خواهد براى خدمت به مردم یک انسان صالح بشود؛ آن گاه مى شود تشکیل دولت اسلامى. قواى مجریه و مسئولان گوناگون ما باید تا حد قابل قبولى خود را با این قالب ها و معیارهاى دینى و اخلاقى اسلامى تطبیق دهند. این مرحله سوم است، ما الان در این مرحله قرارگرفته ایم و باید به طوردایم،تلاش مااین باشد. ⁵⁵

2. چالش «تخصص و تعهد» در بحث مذکور همواره مطرح بوده است. نظام جمهورى اسلامى همواره در جهت تحقق و پیشبرد اهداف نظام اجتماعى مطلوب خود با چالش اساسى تحت عنوان «تخصص و تعهد» و لزوم همسازى این دو مواجه بوده است. این موضوع علاوه بر زمینه هاى اجتماعى و اقتصادى، فعالیت هاى سیاسى را نیز دربر مى گیرد. ⁵⁶   مقام معظم رهبرى ضمن تأیید هر دو

بینش، به آسیب شناسى عملکرد آنها مى پردازند :

البته امروز در نظام اجتماعى ما، آن جناح هایى که من عرض کردم ـ که بعضى بیشتر به ارزش ها توجه مى کنند، بعضى به تحول و پیشرفت توجه مى کنند ـ همدیگر را کمتر تحمل مى کنند! اگر همدیگر را بیشتر از آنچه که امروز تحمل مى کنند، تحمل کنند، وجود دو جناح نه فقط مضر نیست، بلکه مفید هم هست؛ مى توانند به هم کمک کنند و مکمل یکدیگر باشند. مطلوب این است که همه به همه اجزاى لازم توجه داشته باشند و عمل کنند. اما حال اگر هم نشد و عده اى به این بخش و عده اى هم به آن بخش توجه کردند، ولى با یکدیگر دشمنى نکنند...  . ⁵⁷

از آنچه گفته شد مى توان فهمید که بین «گفتمان عدالت و پیشرفت» و «آسیب شناسى کارگزاران دولت دینى» رابطه مستقیم و تعیین کننده اى وجود دارد؛ زیرا آنچه عدالت و توسعه را در جامعه اسلامى محقق مى سازد شناسایى آسیب ها و مسئولان صالح است.

• پى نوشت ها

  1 . دانشجوى کارشناسى ارشد معارف اسلامى و حقوق، دانشگاه امام صادق 7. دریافت: 11/4/88 ـ پذیرش: 19/5/88.

  2 ـ نهج البلاغه، ترجمه سیدجعفر شهیدى، خ 42.

  3 و4 ـ احمدبن محمدبن فهد حلّى، عدّة الداعى، ص 314.

  5 ـ مقام معظّم رهبرى، سخنرانى، 12 آذر 1379.

  6 ـ نهج البلاغه، خ 42.

  7 ـ مقام معظم رهبرى، سخنرانى، 12 آذر 1379.

  8 ـ نهج البلاغه، ن 5.

  9 ـ مقام معظّم رهبرى، سخنرانى، 25 آذر 1379.

  10 ـ مقام معظّم رهبرى، سخنرانى، 5 شهریور 1382.

  11 و12  مقام معظم رهبرى، سخنرانى، 12 اسفند 1380.

  13 و14  و15 ـ مقام معظم رهبرى، سخنرانى، 12 آبان 1380.

  16 ـ مقام معظم رهبرى، سخنرانى، 1 اردیبهشت 1379.

  17 ـ مقام معظم رهبرى، سخنرانى، 9 اسفند 1379.

  18 ـ مقام معظم رهبرى، سخنرانى، 4 مهر 1370.

  19 ـ مقام معظّم رهبرى، سخنرانى، 24 آبان 1379.

  20 ـ مقام معظم رهبرى، سخنرانى، 21 مهر 1382.

  21 ـ مقام معظم رهبرى، سخنرانى، 12 مهر 1368؛ 9 بهمن 1368؛10 شهریور 1378؛ 12 آبان 1380 / 5 خرداد 1384.

  22 ـ مقام معظم رهبرى، سخنرانى، 12مرداد1384؛ 28مرداد 1384.

  23 ـ مقام معظم رهبرى، سخنرانى، 11 آذر 1383.

  24 ـ مقام معظم رهبرى، سخنرانى، 10 اردیبهشت 1380، پیام بهرؤساى قوا براى مبارزه همه جانبه با فشار مالى و اقتصادى.

  25 ـ مقام معظم رهبرى، سخنرانى، 5 تیر 1381.

  26 و27 ـ مقام معظم رهبرى، سخنرانى، 19 اردیبهشت 1384.

  28 ـ مقام معظم رهبرى، سخنرانى، 22 اردیبهشت 1382.

  29 ـ مقام معظم رهبرى، سخنرانى، 7 تیر 1379.

  30 ـ مقام معظم رهبرى، سخنرانى، 23 مرداد 1370؛ 12 مرداد1372؛ 19 خرداد 1374؛ 18 اردیبهشت 1377؛ 4 دى 1378؛  21آذر 1380.

  31 ـ مقام معظم رهبرى، سخنرانى، 1 آذر 1378؛ 20 آبان 1380؛  3بهمن 1380؛ 11 اسفند 1381؛ 13 آبان 1381؛ 19 تیر 1383.

  32 ـ مقام معظم رهبرى، سخنرانى، 10 اردیبهشت 1380، فرمان بهرؤساى قوا براى مبارزه همه جانبه با فشار مالى و اقتصادى.

  33 ـ مقام معظم رهبرى، سخنرانى، 9 اسفند 1379.

  34 ـ مقام معظم رهبرى، سخنرانى، 16 فروردین 1378.

  35 ـ مقام معظم رهبرى، سخنرانى، 5 شهریور1382؛12مرداد1384.

  36 ـ مقام معظم رهبرى، سخنرانى، 19 خرداد 1372؛ 1 فروردین1377؛ 14 خرداد 1378؛ 11 مرداد 1380؛ 10 آبان 1383.

  37 ـ مقام معظم رهبرى، سخنرانى، 12 آبان 1380؛ 5 شهریور1382؛ 26 تیر 1381.

  38 ـ مقام معظم رهبرى، پیام به رؤساى قوا براى مبارزه همه جانبه بافشار مالى و اقتصادى، 10 اردیبهشت 1380.

  39 ـ مقام معظم رهبرى، سخنرانى، 19 فروردین 1381؛ 4 شهریور1381؛ 22 اردیبهشت 1382.

  40 ـ مقام معظم رهبرى، پیام به مناسبت دومین سالگرد ارتحالحضرت امام خمینى 1، 13 خرداد 1370؛ سخنرانى، 1 فروردین1382؛ 5 شهریور 1382.

  41 ـ مقام معظم رهبرى، سخنرانى، 22 اردیبهشت 1382؛ 7 تیر1377؛ 7 تیر 1380.

  42 ـ مقام معظم رهبرى، سخنرانى، 23اردیبهشت1379؛5تیر1381.

  43 ـ مقام معظم رهبرى، سخنرانى، 11 مرداد 1380؛ 5 مرداد1381؛ 22 اردیبهشت 1382؛ 8 خرداد 1384.

  44 ـ مقام معظم رهبرى، سخنرانى، 9 اسفند 1379.

  45 ـ مقام معظم رهبرى، سخنرانى، 14 خرداد 1379.

  46 ـ مقام معظم رهبرى، سخنرانى، 4 خرداد 1378.

  47 ـ نهج البلاغه، ن 62.

  48 ـ مقام معظم رهبرى، سخنرانى، 20 آذر 1370.

  49 ـ مقام معظم رهبرى، سخنرانى، 11 مرداد 1380.

  50 ـ مقام معظم رهبرى، سخنرانى، 4 شهریور 1381.

  51 ـ مقام معظم رهبرى، سخنرانى، 21 خرداد 1377.

  52 ـ مقام معظم رهبرى، سخنرانى، 21 بهمن 1380.

  53 ـ مقام معظم رهبرى، سخنرانى، 12 آذر 1379.

  54 ـ مقام معظم رهبرى، سخنرانى، 3 آبان 1380.

  55 ـ مقام معظم رهبرى، سخنرانى، 12 آبان 1380.

  56 ـ حسین علیزاده، دولت و فرهنگ دینى، ص 227.

  57 ـ مقام معظم رهبرى، حدیث ولایت، ج 9، ص 173ـ175.  منابعـ نهج البلاغه، ترجمه سیدجعفر شهیدى، تهران، شرکت سهامىعام، 1371.ـ حلّى، احمدبن محمدبن فهد، عدّة الداعى، تهران، دارالکتابالاسلامى، 1407.ـ علیزاده، حسین و همکاران، دولت و فرهنگ دینى، تهران،عرش پژوه، 1384.ـ مقام معظم رهبرى، حدیث ولایت، تهران، سازمان تبلیغاتاسلامى، 1375.* منبع سخنرانى هاى مقام معظّم رهبرى از منابع ذیل مى باشد :ـ ابراهیمى، ابراهیم، گام بلند (ویژه نهمین انتخابات ریاستجمهورى)، تهران، صادق آل محمّد (ص)، بى تا.ـ جاویدى، مجتبى، قاموس عدالت، تهران، وزارت فرهنگ، 1385.