معرفت

تحلیل بحران سیاسی، اجتماعی افغانستان

محمدعزیز بختیاری

مقدمه

انقلاب اسلامی افغانستان، به عنوان یکی از بزرگ ترین وقایع قرن حاضر، از آغاز تاکنون، مورد توجه دانشمندان، محققین و سیاست مداران جهان قرار داشته و مقاله ها و کتاب های متعددی درباره آن به رشته تحریر درآمده است؛ اما با وجود این، هنوز ناگفته ها در این زمینه، بسیار است. در شرایط کنونی حاکم بر افغانستان، که به راستی می توان آن را یک بحران بزرگ سیاسی، اجتماعی نامید، وظیفهد صاحب نظران و محققین آشنا با مسائل افغانستان است که این بحران را که بعد از سقوط حکومت خلقی ها در کابل، دامن گیر ملت مجاهد افغانستان شده است، مورد توجه قرار داده و آن ملت مظلوم و فداکار را با ریشه ها، عوامل و پیامدهای این بلای بزرگ، آشنا سازند و با ارائه پیشنهادها و راه حل های خود، به حل این مشکل کمک کنند.

هدف این مقاله، آن است که توجه خواننده را به خاستگاه های اجتماعی این بحران، به عنوان عوامل اساسی آن، معطوف دارد؛ بدون آن که وجود عوامل دیگر، از قبیل دخالت های غرض آلود کشورهای سلطه طلب و... را انکار کند.

ریشه های اجتماعی بحران

افغانستان کشوری است که اقوام، مذاهب و زبان های متعددی را در خود جای داده است و از این رو، استعداد زیادی برای نزاع و درگیری های داخلی دارد. قومیت، مذهب و زبان، مانند دیگر عواملی که به انسجام گروهی مربوط می شوند، از اثرات متضاد و دوپلهویی برخوردارند؛ یعنی همان طوری که موجب انسجام، وحدت و هم بستگی یک گروه می شوند، آن ها را برای برخورد و نزاع با گروه های دیگر آماده می کنند. قدرت انسجام بخشی و نزاع افکنی عوامل مذکور، در جوامع مختلف، بر حسب شرایط زمانی و مکانی گوناگون، تفاوت دارد؛ مثلا وقتی که مسلمان ها در مقابل کفار قرار می گیرند، عامل دینی، نقش تعیین کننده ای می یابد. ولی زمانی که دو گروه قومی، که پیرو یک مذهب هستند، باهم درگیر می شوند، دیگر، مذهب نقشی را ایفا نمی کند، بلکه نیروی گرایش قومی است که محور انسجام و تشکل گروهی قرار می گیرد.

برای تشخیص نحوه عملکرد عوامل فوق الذکر، لازم است که به چگونگی ترکیب گروه های قومی، مذهبی و زبانی، در افغانستان اشاره کنیم.

دو مذهب عمده از مذاهب اسلامی، یعنی مذهب سنی حنفی و شیعه جعفری، در افغانستان وجود دارد، ولی پیروان مذهب حنفی از اکثریت نسبی برخوردارند. اکثر افغان ها، تاجیک ها و ازبک ها سنی هستند و هزاره ها، قزلباش ها و تعداد قابل توجهی از تاجیک ها (به ویژه، تاجیک های کوهپایه های شمال شرقی و تاجیک های غرب کشور) و اندکی از افغان ها شیعه می باشند. آمار دقیقی که تعداد پیروان این دو مذهب را نشان دهد، در دست نیست و پیروان هر یک، سعی دارند گروه خود را بزرگ تر جلوه دهند. نویسندگان خارجی نیز، معمولا اطلاعات خود را از یکی از دو طرف اخذ می کنند و به همین دلیل، دست یابی به منابع و اطلاعات قابل اعتماد، کاری بس دشوار است. یکی از نویسندگان بیگانه، معتقد است که چهار پنجم مسلمانان افغانستان را اهل سنت و یک پنجم ایشان را شیعیان تشکیل می دهند، ولی احزاب و سازمان های شیعی افغانستان، جمعیت شیعیان را بین بیست و پنج تا سی درصد، تخمین می زنند.

گروه های قومی بسیاری در افغانستان زندگی می کنند که عمده ترین آن ها عبارتند از: افغان ها (پشتوها)، هزاره ها، تاجیک ها و ازبک ها.

اگر چه آمار معتبری که تعداد دقیق نفوس هر یک از اقوام مذکور را نشان دهد، در دست نیست، ولی بنابر شواهد موجود، افغان ها از جمعیت بیش تری برخوردارند و بعد از افغان ها به ترتیب، هزاره ها، تاجیک ها و ازبک ها هستند، اما در عین حال، تفاوت های زیادی میان آن ها وجود ندارد و هیچ یک نمی تواند ادعای اکثریت مطلق را داشته باشد.

از جهت زبان، هزاره ها و تاجیک ها به زبان فارسی دری، افغان ها به زبان افغانی یا پشتو و ازبک ها به زبان ازبکی به لهجه ای از زبان ترکی است، سخن می گویند. از نظر پراکندگی و توزیع جغرافیایی، زبان دری در ولایات مرکزی (مناطق شیعه نشین)، شمالی (مناطق سکونت تاجیک ها)، غربی (هرات) و در تمام شهرها رواج دارد و زبان پشتو، بیش تر، در ولایت شرقی، جنوبی و جنوب غربی کشور، تکلم می شود.

در کشورهایی که ترکیب قومی، مذهبی و زبانی، به گونه ای است که یک اکثریت قاطع و یک یا چند اقلیت جزئی وجود دارند، احتمال جنگ و درگیری، از ناحیه این عوامل، به شدت کاهش می یابد و اگر احیانا نزاع هایی هم در بگیرد، شدت و وسعت ناچیزی خواهد داشت. در این صورت، اقلیت ها قدرت مقابله با اکثریت و تحمیل خواسته های خویش بر آن ها را در خود نمی بینند؛ به همین دلیل، به طور طبیعی، سعی خواهند کرد که خود را با شرایط گروه اکثریت تطبیق دهند و بدین ترتیب، ویژگی اختلاف برانگیزی این عوامل، کاهش می یابد. بنابراین، یکی از موانع بروز اختلاف ها و نزاع های قومی و مذهبی، وجود یک اکثریت قاطع است که در این صورت، اگرچه ممکن است که حقوق اقلیت ها پایمال شود، ولی احتمال بروز سیتزه های گروهی کاهش می یابد.

ترکیب گروه های قومی و مذهبی، در افغانستان ،به گونه ای است که همه گروه ها از قدرت و جمعیت تقریباً هم سانی برخوردارند و تنها تفاوت عمده آن ها در تقسیم بندی مذهبی است، ولی عواملی نیز وجود دارد که به خاطر آن ها وجود این اکثریت نمی تواند از نزاع های داخلی جلوگیری کند. این عوامل، عبارتند از:

الف: شیعیان افغانستان، حدودا یک چهارم کل جمعیت کشور را تشکیل می دهند و تعدادشان در مقابل اکثریت سنی مذهب، آن قدر کم نیست که نتوانند ابراز وجود کرده و از خود مقاومت نشان دهند.

ب: در این کشور، گرایش های قومی، نسبت به تعصبات مذهبی، از قوت بیش تری برخوردار است؛ به گونه ای که نشانه های قوم گرایی را حتی در تشکیلات حزبی، در دوران انقلاب نیز، که روح دینی و ملی، شدیدا قوی بود، به وضوع می توان مشاهده کرد. این قوم گرایی شدید، از اهمیت نقش مذهب در نزاع ها و درگیری ها می کاهد؛ زیرا گروه های قومی پیرو یک مذهب را رو در روی یکدیگر قرار می دهد؛ مثلا افغان ها، تاجیک ها و ازبک ها با آن که پیرو مذهب حنفی هستند، ولی درگیر نزاع های قومی و شدیدی بوده و می باشند.

دومین عامل بازدارنده، وجود یک حکومت مقتدر است. حکومت های مقتدر، برای ایجاد انسجام ملی، سعی می کنند که با استفاده از روش های گوناگون، اثرات عوامل اختلاف و تفرقه را خنثی کنند، ولی این عامل نیز، در افغانستان، بسیار ضعیف بوده است؛ زیرا حکام این کشور، همیشه از تعصبات مذهبی و قومی، متأثر بوده اند و از این رو، خود، غالبا آتش این گونه نزاع ها را دامن زده اند.

عامل بازدارنده سوم، توسعه اقتصادی اجتماعی کشور، به سبک جدید است. چنان که تجربه کشورهای توسعه یافته و کشورهای در حال توسعه، نشان می دهد، فرایند توسعه، همواره با کاهش تعصبات قومی و مذهبی همراه بوده است. توسعه، شامل متغیرهای زیادی است که هر کدام می تواند کم و بیش، اثرات کاهش دهنده ای نسبت به چنین تعصباتی داشته باشد و در این میان، توسعه آموزش و پرورش و اشاعه الگوهای زندگی غربی، بیش از همه، با گرایش های قومی و تعصبات مذهبی معارضه دارد. توسعه اقتصادی اجتماعی نیز، در افغانستان، با توجه به انقلاب و ویرانی های ناشی از آن، جایی برای بحث و گفت وگو ندارد.

از آنچه که گفته شد، این نتیجه، به دست می آید که جامعه افغانستان، برای تعارضات و درگیری های داخلی، زمینه ساز مساعدی دارد و مانع مهمی نیز که از این درگیری ها جلوگیری کند، وجود ندارد. در واقع، وضعیت این کشور، از این جهت، مانند آتش زیر خاکستر است که با وزیدن هر بادی، امکان شعله ور شدن آتش وجود دارد. متأسفانه، بعد از سرنگونی رژیم کمونیستی، این باد، وزیدن گرفت و گروه های مختلف قومی و مذهبی، عملاً در مقابل یکدیگر قرار گرفتند. از طرفی گروه هایی که در گذشته، امتیازهای اقتصادی واجتماعی بیش تری در اختیار داشتند، تمام قدرت خود را به کار گرفتند تا علاوه بر از دست ندادن آن امتیازها، امتیازهای بیشتری نیز به دست آورند و از طرف دیگر، گروه هایی که در دوران حاکمیت رژیم های سابق، مورد تبعیض قرار داشته و از مزایای گوناگون اقتصادی و اجتماعی، محروم بودند، فرصت را غنیمت شمرده و تمام نیروی خود را برای کسب حقوق از دست رفته خویش بسیج کردند. بدین ترتیب، جنگ دامنه دار داخلی، برای کسب قدرت و امتیازهای سیاسی و اجتماعی در گرفت و اکنون، بیش از دو سال است که با شدت تمام ادامه دارد.

ناگفته نماند که عوامل خارجی نیز، از شرایط نابسامان این جامعه، سوء استفاده کرده و به اختلاف ها دامن زده و از آن ها در جهت رسیدن به اهداف و خواسته های خود، استفاده می کنند.

بنابر آنچه که بیان شد، ریشه های بحران کنونی افغانستان را باید در تعارض های قومی و مذهبی که خود از نحوه ترکیب این گروه ها ناشی می شود و هم چنین توقعات فزاینده، برای دست یابی به امتیازهای بیش تر، جست وجو کرد.

راه حل

تعصبات قومی و مذهبی، ریشه های عمیقی در روان افراد داشته و از طریق آداب و رسوم گوناگون، تقویت گردیده و استمرار می یابد.

بنابراین، این گونه تعصبات، مانند تمام پدیده های نهادی شده اجتماعی دیگر، در کوتاه مدت نمی توانند به طور جدی تغییر یابند و از سوی دیگر، روشن است که برای رهایی از بحران موجود، در افغانستان، نمی توان سال ها در انتظار اضمحلال و نابودی کامل تعصبات قومی و مذهبی نشست. پس باید برای این مشکل، راه حل های فوری تری را جست وجو کرد. همان طور که قبلا نیز اشاره شد، اختلاف ها و تعصبات قومی، علت تامه جنگ و درگیری نبوده، بلکه تنها، زمینه ای هستند که در صورت وجود عوامل دیگر، می توانند احتمال وقوع نزاع را افزایش دهند. بنابراین، علی رغم وجود این گونه تعصبات، می توان از راه های دیگر، از شروع یا ادامه درگیری ها جلوگیری کرد.

به طور خلاصه، کثرت ارتباطات، تقویت رسانه های گروهی، افزایش شهرنشینی، توسعه آموزش و پرورش عمومی و کلا توسعه اجتماعی اقتصادی، تأثیر زیادی در کاهش تعصبات قومی و مذهبی دارد و اگر دولتی بخواهد سیاست کاهش این تعصبات و تعارضات را در پیش گیرد، می تواند از این عوامل، به خوبی سود جوید.

در شرایط کنونی که رهبران سازمان های سیاسی، تا حد زیادی، ابتکار عمل را در دست دارند، آسان ترین راه حل، نزدیک کردن آن ها به یکدیگر است. رهبران، اولا باید خود را از قید تعصبات عامیانه قومی، مذهبی و... برهانند و ثانیاً، به مسؤولیت های خطیر خویش، در قبال مصالح اسلام و ملت مسلمان افغانستان توجه کنند و بدین ترتیب، وجود یکدیگر را تحمل نموده و در کنار هم به آبادانی و عمران کشور بپردازند. اگر آن ها به چشم اندازهای وسیع تری چشم بدوزند، هم وجود یکدیگر را تحمل خواهند کرد و هم راه دخالت های خارجی را مسدود خواهند ساخت. کسانی که مایلند بحران کنونی افغانستان، هر چه زودتر پایان یابد، باید تمام تلاش خود را در نزدیک کردن رهبران این کشور، به یکدیگر به کار گیرند. این راه حلی است که ما در شرایط کنونی، برای پایان دادن به بحران افغانستان، پیشنهاد می کنیم.

البته ما هرگز ادعا نمی کنیم که رهبران سازمان های سیاسی می توانند یک شبه، خود را متحول ساخته و از این طریق، به بحران این کشور پایان دهند. ما از تمام دشواری های این کار آگاهی داریم، ولی علی رغم این دشواری ها باز هم به نظر می رسد که نزدیک ترین و آسان ترین راه حل، همین است. وقتی که آن ها به یکدیگر نزدیک شدند و بحران کنونی پایان یافت، می توان با اجرای برنامه های دراز مدت، از تعصبات قومی و مذهبی نیز کاسته و یکپارچکی و انسجام ملی را افزایش داد.

خلاصه

خلاصه سخن، این است که تعصبات قومی و مذهبی، در بحران کنونی افغانستان، نقشی اساسی دارند و سازمان های سیاسی، آگاهانه و ناآگاهانه به دنبال منافع گروه های قومی یا مذهبی خود هستند. این وضعیت، زمینه دخالت های کشورهای بیگانه را نیز فراهم می سازد و آن ها می توانند به راحتی از این آب گل آلود ماهی بگیرند. آگاهی از وجود چنین عاملی و نقش آن در نابودی کشور، می تواند تعصبات را کاهش داده و مسؤولین سازمان های سیاسی را متوجه اهداف اساسی کند. وقتی که آن ها به مصالح دینی و ملی خویش اندیشیدند، درخواهند یافت که افغانستان، به همه گروه های ساکن در این مرز و بوم، تعلق داشته و هیچ کس حق انحصارطلبی را ندارد و بدین ترتیب، به جای جنگ و خونریزی، به همکاری و تعاون با یکدیگر خواهند پرداخت؛ البته ایجاد جوّ الفت و همکاری، میان آن ها نیاز به تلاش فراوان دارد و افراد آگاهی که خود، عملا درگیر نبوده اند، مسؤولیت بیش تری در این زمینه، بر عهده دارند.

• پى نوشت ها

1. کلیفورد، لوئیس مری، سرزمین و مردم افغانستان، ترجمه مرتضی اسعدی، (تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1368)، ص 54.

2. The Encyclopedia American Volume 1 p. 208.

3. لوئیس مری، پیشین، ص 59.

4. حسین علی یزدانی، تاریخ تشیع افغانستان، 1370، ص 31.

5. میرغلام محمد غبار، افغانستان در مسیر تاریخ، مرکز نشر انقلاب، چاپ چهارم، 1368، ص 21.