معرفت

تفاوت های فردی

الله قلی الهی

اشاره

در قسمت نخست این مقال، به بررسی آراء و اقوال، درباره تفاوت روانی نژادها از دیدگاه روان شناسی پرداخته و بیان کردیم که طبق تحقیقات صورت گرفته در این زمینه، اساسا در روان شناسی، تفاوت روانی نژادها منتفی است. از این روست که می بینیم در روان شناسی، به جای واژه «نژاد» از واژه «گروه های قومی» استفاده می شود. اینک ادامه این مقاله را با بررسی دیدگاه اسلام در این زمینه پی می گیریم.

مقدمه

برای بررسی دیدگاه اسلام، در زمینه تفاوت روانی نژادها، بایسته است که از خلال بررسی اجمالی مهم ترین مراحل زندگی بشر، از نظر قرآن، به این مهم نائل آییم. به نظر نگارنده، این مراحل عبارتند از: آفرینش بشر، انتخاب وی به عنوان جانشین خدا در زمین، آفرینش جهان برای او، دعوت جهانی به سوی دین و تفاوت انسان ها در زبان، رنگ پوست، مناطق جغرافیایی و... اینک، به تفصیل، درباره هر یک سخن خواهیم گفت:

داستان آفرینش انسان

آفرینش انسان، موضوعی است که در آیات متعددی از قرآن، مطرح شده است که در اینجا به برخی از آن ها اشاره خواهیم کرد:

قرآن کریم می فرماید: «به خاطر بیاور هنگامی را که پروردگارت به فرشتگان گفت: من بشر را از گل خشکیده ای که از بدبویی گرفته شده است، خلق می کنم. » (حجر: 28) و ضمن اشاره به آفرینش بعد غیرمادی انسان می فرماید: «هنگامی که آفرینش آن را به پایان رسانده و در او از روح خود (یک روح شایسته و بزرگ) دمیدم، همگی بر او سجده کنید» (حجر: 29) و نیز می فرماید: «ما شما را از آن (خاک) آفریدیم و به آن باز می گردانیم و دیگر باره شما را از آن بیرون می آوریم» (طه: 55) علامه طباطبایی؛ در تفسیر المیزان می فرمایند که ضمیر منها و آن دو ضمیر دیگر، به کله ارض برمی گردند و آیه شریفه، ابتدای خلقت آدمی را از زمین می داند. به آیه های دیگری در این باره توجه فرمایید.

«از نشانه های او این است که شما را از خاک آفریده، سپس انسان هایی رشد و در روی زمین انتشار یافتید». (روم:20) «انسان را از خون بسته شده آفرید». (العلق: 2). منظور از انسان، جنس بشر است که از راه تناسل پدید می آید؛ «انسان را از عصاره ای از گل آفریدیم؛ سپس آن را نطفه ای در قرارگاهی مطمئن (رحم) قرار دادیم؛ سپس نطفه را به صورت علقه (خون بسته) و علقه را به صورت مضغه (چیزی شبیه گوشت جریده) و مضغه را به صورت استخوان هایی درآوردیم و از آن پس، بر استخوان ها گوشت پوشاندیم؛ سپس آن را آفرینشی تازه بخشیدیم، پس بزرگ است خدایی که بهترین آفرینندگان است؛ سپس شما بعد از آن می میرید؛ سپس در روز قیامت برانگیخته می شوید». (مؤمنان: 1.12)

آیه هایی که تاکنون درباره آفرینش انسان آوردیم، منشأ وجودی او را با تعبیرات از قبیل «طین»، «تراب»، «صلصال»، «علق» و «ارض» بیان کرده اند که دلالت بر بعد خاکی آدمی دارند و در برخی نیز به آفرینش بعد روحانی انسان اشاره شده است.

این آیه ها، علاوه بر این که هیچ گونه دلالتی بر وجود تفاوت اساسی، در اصل آفرینش آدمی ندارند، بلکه آنچه که می توان از آن ها استفاده کرد، محکوم و مردود دانستن ادعای تفاوت روانی نژادهاست. به عنوان نمونه، آیه های 12 تا 16 از سوره «مؤمنون» را که ذکر شد، بررسی کرده تا از این رهگذر دریابیم که وحی الهی چگونه همه آدمیان را از خلقت اولیه و پیدایش روح تا مرگ و حیات دوباره آنان، به صورتی یکسان لحاظ کرده و از این جهت هیچ یک را بر دیگری، برتری نداده است. نخستین آیه، به خلقت همه انسان ها، اعم از آدم(ع) و فرزندان او اشاره می کند که همه از خاک برخاسته اند؛ اما دومین آیه، به تداوم نسل آدم(ع) از طریق ترکیب نطفه نر و ماده و قرار گرفتن در قرارگاه رحم توجه می دهد. بعد از آن به مراحل شگفت انگیز تکامل نطفه، در رحم مادر و چهره های گوناگون خلقت که یکی بعد از دیگری در آن قرارگاه امن، ظاهر می شوند، اشاره کرده، می فرماید: «سپس نطفه را به صورت خون بسته درآوردیم و بعد، این خون بسته را به مضغه که شبیه گوشت جویده است تبدیل کردیم و سپس آن را به صورت استخوان درآورده و از آن پس، بر استخوان ها گوشت پوشاندیم». این ها چهار مرحله متفاوت هستند که هم راه با مرحله نطفه بودن، مراحل پنج گانه ای را تشکیل می دهند و در پایان آیه، به آخرین مرحله که در واقع، مهم ترین مرحله آفرینش بشر است، با تعبیری پرمعنا اشاره می کند: «سپس او را آفرینشی تازه بخشیدیم». آیه بعد متذکر می شود که این انسان با همه شگفتی هایش تا ابد زنده نمی ماند و زمانی فرا می رسد که این ساختمان عجیب، فرو می ریزد: «شما، همگی بعد از این زندگی، خواهید مرد». اما برای این که این تصور پیش نیاید که با مردن انسان، همه چیز پایان می پذیرد، بلافاصله می افزاید، «سپس، بار دیگر، روز قیامت به زندگی باز می گردید و برانگیخته می شوید» آیه های دیگری نیز، بدون اشاره مستقیم به این که بشر از خاک آفریده شده است، با تعبیرات مختلف، عدم تبعیض میان آدمیان را، در این که همه، فرزندان یک پدر و مادر بوده و همه نسل های بشری از ریشه واحدی (آدم و حوا) نشأت گرفته اند، به صورتی روشن بیان می کنند. برخی از این آیه ها عبارتند از: «او کسی است که شما را از یک تن آفرید... » (انعام: 98) در تفسیر مجمع البیان، در ذیل این آیه، آمده است که «خداوند شما را از حضرت آدم آفریده است. این، خود یکی از نعمت های خدا بر انسان است؛ زیرا اگر همه انسان ها فرزید یک پدر باشند، زمینه تعاون و دوستی و الفت برای آن ها مساعدتر است».

در تفسیرالمیزان آمده است که: «پروردگار متعال آن کسی است که شما، نوع بشر را از یک فرد ایجاد کرده... » و در تفسیر نمونه آمده است که: «یعنی شما با این همه چهره های گوناگون، ذوق ها و افکار متفاوت و تنوع وسیع در تمام جنبه های وجودی، همه از یک فرد آفریده شده اید و این، نهایت عظمت خالق و آفریدگار را می رساند که چگونه از یک مبدأ، این همه چهره های متفاوت آفریده است».

«ای مردم، شما را از یک مرد و زن آفریدیم... » (حجرات: 13) در تفسیر مجمع البیان آمده است: «یعنی شما را از آدم و حوا آفریدیم به این معنا که شما در نسب، متساوی هستید؛ چون همگی شما در نسب به آدم و حوا می رسید».

«ای مردم، از خدایتان بترسید، خدایی که همه شما را از یک تن آفرید... » (نساء: 1)

صاحب مجمع البیان فرموده است که به اعتقاد همه مفسران قرآن کریم، مراد از نفس واحده، حضرت آدم(ع) است. و در تفسیر المیزان آمده است این آیه، مردم را دعوت می کند که همه، در روابط خود با یکدیگر دارای تقوی باشند؛ زیرا همه آن ها در حقیقت انسانیت، شریکند و هیچ فرقی بین مرد و زن، کوچک و بزرگ، ناتوان و توانا و غیره نیست.

«او شما را از نفس واحدی آفرید... » (زمر: 6) تفسیر نمونه در ذیل این آیه می فرماید: آفرینش همه انسان ها از نفس واحد، اشاره به مسأله آفرینش آدم، جدّ نخستین ما دارد که این همه افراد بشر، با تنوع خلقت و خلق و خوی متفاوت و استعدادهای مختلف، همه به یک ریشه باز می گردند که حضرت آدم(ع) است.

در پایان این بخش از بحث، یادآور می شویم که در هیچ یک از آیه های شریفه ای که درباره آفرینش آدمی ارائه گردید، علاوه بر این که اثری از وجود تفاوت در خلقت آدمیان نیست تا بر اساس آن، بتوان قائل به تفاوت روانی، میان نژادهای گوناگون شد، بلکه بر عکس، همه این آیه ها، بیانگر وجود منشأ واحد برای بشریت است.

انسان، جانشین خدا

در اینجا در پی آن هستیم که نشان دهیم، بعد از این که خداوند، در آیه های مربوط به آفرینش آدمی، منشأ واحد انسان را مطرح کرد، به گونه ای که توهمی در این باب باقی نگذاشت، آن گاه که انسان را به عنوان خلیفه و جانشین خود بر روی زمین تعیین می کند نیز، از انسان، به صورت مطلق و فراگیر سخن می گوید، نه انسان هایی خاص یا شعوب و قبایل خاصی تا از این رهگذر بتوان به تفاوت روانی نژادها قائل شد. اکنون آیه هایی را که به این مسأله می پردازند، ذکر می کنیم:

«هنگامی که پروردگار تو به فرشتگان گفت: من در روی زمین، جانشین و حاکمی قرار خواهم داد، فرشتگان گفتند: (پروردگارا) آیا کسی را در زمین قرار می دهی که فساد و خونریزی کند؟ ما تسبیح و حمد تو را به جا می آوریم؛ پروردگار فرمود: من حقایقی را می دانم که شا نمی دانید؛ سپس عمل اسماء (علم اسرار آفرینش و نام گذاری موجودات) را به آدم آموخت؛ سپس آن ها را به فرشتگان عرضه داشت و فرمود: اگر راست می گویید این اسامی را برشمارید». (بقره: 31.30) خداوند، در این آیه ها، رسما مسأله خلافت انسان را تشریح کرده و بیان می کند که خواست خداوند بدین تعلق گرفت که در روی زمین، موجودی بیافریند که نماینده او باشد، صفاتش پرتویی از صفات پروردگار و مقام و شخصیتش برتر از فرشتگان بوده و تمامی زمین و نعمت هایش، به عنوان سؤال، برای درک حقیقت و نه به عنوان اعتراض، عرض کردند که آیا در زمین کسی را قرار می دهی که فساد کند و خون ها بریزد، خداوند با پاسخی سربسته به آن ها فرمود: من از اموری اطلاع دارم که شما نسبت به آن بی اطلاق هستید. چنین موجودی که می خواهد مقام جانشینی خدا در زمین را احراز کند، باید سهم وافری از عقل، شعور، ادراک و استعداد ویژه داشته باشد و به همین دلیل، به لطف پروردگار، آدم دارای استعداد فوق العاده برای درک حقایق هستی می شود. خداوند این استعداد او را به فعلیت رسانیده و همه اسماء (حقایق و اسرار عالم هستی) را به وی تعلیم داد.

در تفسیر المیزان آمده است که این آیه ها مسأله پدید آمدن انسان، حقیقت خلافت و جانشینی وی در زمین و آثار و خواص این خلافت را تشریح می کنند. از تعبیرات به کار رفته، استفاده می شود که منظور از خلافت و جانشینی در این جا، جانشینی از خداوند است، نه از یک نوع موجود زمینی که قبل از انسان در زمین زندگی می کرده و بعدا منقرض شده است؛ هم چنین استفاده می شود که مقام خلیفه الهی، مخصوص حضرت آدم(ع) نبوده بلکه مربوط به نوع انسان است و فرزندان آمد نیز با وی، در این مقام شریکند و معنای تعلیم اسماء نیز، تعلیم، فقط به آدم(ع) نیست، بلکه در نوع انسان، به ودیعه گذارده شده است و هم واره و به تدریج، آثارش در نسل او ظاهر می گردد و چنان چه فرزندان آدم در راه هدایت قدم بگذارند، می توانند آن علم را از قوه به فعلیت برسانند.

آیه های دیگری که به جانشینی انسان، از طرف خداوند پرداخته اند، عبارتند از:

«او کسی است که شما را جانشینان در زمین قرار داد... » (فاطر؛ 39، انعام؛ 165) تفسیر المیزان، دو آیه را به عنوان مؤید ذکر می کند و چون احتمالات دیگری از سوی مفسرین، درباره این دو آیه، مطرح شده است، از این رو، آن ها را به عنوان دلیل؛ مطرح نمی کند. آن دو عبارتند از:

«... و به یاد آورید هنگامی را که شما را خلفا و جانشینان بعد از قوم نوح قرار داد... » (اعراف: (69«پس از آنان شما را جانشینان در زمین قرار دادیم تا بنگریم شما چگونه عمل می کنید». (یونس: 14) همان گونه که مشاهده فرمودید، خداوند همه آدمیان را مخاطب قرار داده و نوع بشر را به عنوان جانشین خود در زمین معرفی می کند. به همین جهت، جای هیچ گونه سوء استفاده ای باقی نمی گذارد که منجر به تفاخر و ایجاد تبعیض میان افراد بشر گردد.

آفرینش جهان برای انسان

پس از آن که خداوند، آدمی را آفرید او را جانشین خود در زمین قرار داد، اگر بخواهیم با نظم خاصی به امور مهم انسانی و آنچه با او ارتباط پیدا می کند اشاره کنیم، همین مسأله آفرینش جهان برای انسان است که در آیه های متعددی از قرآن کریم، به این امر اشاره شده است و هدف ما از بیان برخی از این آیه ها، این است که روشن شود که آیا خداوند بزرگ در کتاب مقدس مسلمین، تفاوتی میان آدمیان قائل شده است که مثلاً، عده ای را به عنوان خواص برگزیده باشد، و نعمت های جهان یا مقدار بیش تری از آن ها را برای آن عده قرار دهد یا این که در این باب نیز، همه آدمیان، بدون چنین ملاحظاتی، موردنظر بوده اند و حکمت الهی بر این تعلق گرفته است که جهان را با تمام گستردگی و عظمتش برای همه افراد بشر، بدون هیچ قید و شرطی بیافریند.

آیه ها، در این باب فراوانند و ما به ذکر چند آیه بسنده می کنیم: «او خدایی است که همه آنچه در زمین وجود دارد، برای شما آفریده است، سپس به آسمان پرداخت و آن ها را به صورت هفت آسمان مرتب کرد و او به هرچیز آگاه است». (بقره: 29)

صاحب المیزان در ذیل این آیه می فرماید، که از جمله «ثم استوی الی السماء... » که در مقام بیان نعمت های خدا بر بندگان است، استفاده می شود که خلقت آسمان های هفت گانه و ترتیب و تنظیم آن ها نیز، برای انسان بوده است.

«آیا ندیدید که خداوند، آنچه را در آسمان ها و زمین است، برای شما مسخّر کرده و نعمت های خود را، چه نعمت های ظاهری و چه نعمت های باطنی، بر شما گسترده و افزون ساخته است... ». (لقمان: 20) تسخیر موجودات آسمانی و زمینی، برای انسان، مفهوم وسیعی دارد که هم شامل اموری می شود که در قبضه اختیار اوست و با میل و اراده، در مسیر منافع خود به کار می گیرد، مانند بسیاری از موجودات زمینی، و هم شامل اموری می شود که در اختیار انسان نیست، اما خداوند، آن ها را مأمور کرده است تا به انسان خدمت کنند؛ هم چون خورشید و ماه. بنابراین، همه موجودات مسخّر فرمان خدا، در طریق سود رساندن به انسان هایند، خواه مسخّر فرمان انسان باشند و خواه نه.

«خداوند، همان کسی است که دریا را برای شما مسخّر کرد تا کشتی ها به فرمانش در آن حرکت کنند و بتوانید از فضل او بهره گیرند و شاید شکر نعمت هایش را به جا آورید. او آنچه در آسمان ها و زمین است، همه را از سوی خودش برای شما، مسخّر ساخته است؛ در این، نشانه های مهمی است برای کسانی که اهل تفکر هستند. » (جاثیه: 1.12)

«آیا ندیدی که خداوند آنچه را در زمین است برای شما مسخّر کرد؟ و کشتی ها به فرمان او بر صفحه اقیانوس حرکت می کنند و آسمان (کرات و سنگ های آسمانی) را نگه می دارد تا بر زمین، جز به فرمان او نیفتند؟ خداوند، نسبت به مردم، رحیم و مهربان است». (حج: 65)

«او کسی است که زمین را برای شما رام کرده است؛ بر شانه های (صفحه) آن راه بروید و از روزی های خداوند بخورید و بازگشت همه به سوی اوست». (ملک: 15)

«و بر خداست که راه راست را به بندگان نشان دهد، اما بعضی از راه ها بی راهه است و اگر خدا بخواهد، همه اشیا را (به اجبار) هدایت می کند، (ولی اجبار سودی ندارد). او کسی است که از آسمان، آبی فرستاد که شرب شما از آن است و گیاهان و درختان که حیوانات خود را در آن به چرا می برید نیز از آن آب است. خداوند با آن (آب باران) برای شما زراعت و زیتون و نخل و انگور و همه میوه ها را می رویاند؛ مسلما در این، نشانه روشنی است برای افرادی که تفکر می کنند. او شب و روز را برای شما مسخّر ساخت و نیز ستارگان، به فرمان او مسخّرند؛ در این نشانه ها است (از عظمت خدا) برای گروهی که عقل خود را به کار می گیرند. (علاوه بر این) مخلوقاتی را که در زمین آفریده است نیز مسخر ساخت، مخلوقاتی با رنگ های مختلف؛ در این، نشانه روشنی است برای گروهی که متذکر می شوند». (نحل: 1.9)

هم چنان که مشاهده می فرمایید، بخش مهمی از نعمت های الهی در آیه های فوق بیان شده است. در ابتدا به یکی از نعمت های بسیار مهم معنوی اشاره کرده و می فرماید: بر خداست که راه راست و صراط مستقیم را که هیچ گونه انحراف و کژی در آن نیست، در اختیار بندگان بگذارد. در این که این راه راست، اشاره به جنبه تکوینی می کند یا تشریعی، مفسران، نظرات مختلفی دارند، ولی در تفسیر نمونه آمده است که هیچ مانعی ندارد که هر دو جنبه را شامل شود.

در ادامه، به نعمت های مادی پرداخته است تا حس شکرگزاری انسان ها را برانگیزد و آن ها را به شناخت بیش تر بخشنده این نعمت ها دعوت کند. اکنون به آیه ای اشاره می کنیم که دیگر جای بحث درباره حد و حصر نعمت های خداوند برای انسان باقی بگذارد:

«و اگر نعمت های خدا را بشمارید، هرگزنمی توانید آن ها را احصا کنید، خداوند غفور و رحیم است». (نحل:18)

در آیه های مذکور و نیز، آیه های 1.14، .5و 6.66 از سوره نحل، 97 از سوره انعام، 21 از سوره جاثیه، 12.10 از سوره الرحمن، 73.71 از سوره یس، 3.32 از سوره ابراهیم، 2.19 از سوره نوح و بسیاری از آیه های دیگر، از نعمت های بی شماری نام برده شده که همه آن ها را خداوند برای انسان آفریده است. همچنان که ملاحظه فرمودید، هیچ یک از این آیه ها شخص، قبیله، یا گروه خاصی را مخاطب قرار نداده است بلکه همگی صراحت دارند که همه این نعمت ها برای جمیع انسان ها است و از این رو، در این قسمت از بحث نیز، دلیلی که بتوان بر اساس آن، قائل به تفاوت روانی میان نژادهای گوناگون شد، وجود ندارد، بلکه هرچه هست، تمامی نعمت ها برای همه انسان هاست.

دعوت جهانی اسلام

آیه هایی که در این بخش ارائه می شوند، بیانگر این معنایند که دین اسلام، دینی جهانی و برای هدایت تمامی بشریت است و اختصاص به مکان و زمان خاص و یا افراد و گروه خاصی ندارد، بلکه تمام فرزندان آدم را مورد خطاب قرار داده است و می خواهد همه آن ها را به سرچشمه های هدایت و نور برساند و از تاریکی های جهل و معصیت برهاند تا به آنچه که قابلیت آن را دارند نایل آیند، اکنون، برخی از آیه های مربوط به این موضوع را ذکر می کنیم که همگی بر، جهانی بودن دعوت اسلام تصریح دارند.

«بگو ای مردم، من فرستاده خدا به سوی همه شما هستم» (اعراف:158) خداوند به پیامبر عظیم الشأن خود می فرماید که به مردم بگو: من از طرف خداوند برای هدایت همه شما مبعوث شده ام. «تو را جز به سوی همه مردم نفرستادیم» (سباء: 28) خداوند در این آیه، تأکید می کند که گمان نشود پیامبر ما برای عده خاصی از انسان ها مبعوت شده است، بلکه رسالت وی مربوط به همه انسان هاست.

«این قرآن به من وحی شده است تا شما و تمام کسانی را که قرآن به آن ها می رسد انذار کن»؛ (انعام:19) «پاینده و برقرار است خداوندی که قرآن را بر بنده خود فرستاد تا جهانیان را نسبت به مسؤولیت شان بیم دهد». (فرقان: 1).

عده ای گمان کرده اند که پیامبر اسلام (ص)، نخست، مدعی رسالت بر مکه بود و هنگامی که پایه های آیینش مستحکم شد، به فکر تسلط بر حجاز افتاد و سپس به کشورهای دیگر پرداخته و نامه به سلاطین دنیا نوشت و جهانی بودن رسالت خود را اعلام کرد. آیه فوق، که در مکّه نازل شده است، می فرماید که پیامبر اکرم (ص)، از همان آغاز، دعوت جهانی خود را آشکار ساخت؛ زیرا در آن روز، پیروان اسلام، در اقلیت شدیدی قرار داشتند، آنچنان که شاید کم تر کسی احتمال می داد که پیامبر(ص) حتی بر مکه مسلط شود، چه رسد به جزیره العرب و یا قسمت مهمی از دنیا.

تفاوت انسان ها در زبان، رنگ پوست، مناطق جغرافیایی

در این که میان افراد بشر، تفاوت های فردی وجود دارد، شکی نیست و قرآن کریم، در آیه های متعددی به وجود این تفاوت ها میان آدمیان اشاره کرده و در برخی موارد نیز، به بیان فلسفه وجودی آن ها پرداخته است. در این جا، به بعضی از این آیه ها اشاره می کنیم و سپس به نتیجه گیری خواهیم پرداخت.

«... و بعضی را بر بعضی دیگر برتری داریم تا یکدیگر را تسخیر و باهم تعاون کنند... » (زخرف: 32)

«و او کسی است که شما را جانشینان خود، در زمین قرار داد و بعضی را بر بعض دیگر درجاتی برتری داد تا شما را به آنچه در اختیارتان قرار داده است بیازماید، مسلما پروردگارت سریع الحساب و آمرزنده مهربان است». (انعام: 165)

سؤالی که ممکن است در این جا مطرح شود، این است که چگونه قرآن کریم، علی رغم آیات قبل که هرگونه تبعیض را منتفی دانسته و همه انسان ها را از یک منشأ می داند و در تمامی عناوین و مباحثی که مطرح کردیم، آن ها را یکسان مورد خطاب قرار می دهد، اکنون تسخیر انسان را به وسیله انسانی دیگر، امضا کرده است. در پاسخ به این سؤال، باید گفت: کسانی که چنین ایرادی را مطرح می کنند، تصورشان این است که مفهوم این آیه، چنین است که گروه معینی از انسان ها، گروه دیگری را مسخر خود سازند، آن هم تسخیر به معنای بهره کشی ظالمانه، در حالی که چنین نیست، بلکه منظور، استخدام عمومی مردم نسبت به یکدیگر است؛ به این معنا که افراد مختلف، امکانات و استعدادهای خاصی دارند که می توانند در یک رشته از نیازهای زندگی، فعالیت کنند و طبعاً، خدمات افراد، در آن رشته در اختیار دیگران قرار می گیرد، همان گونه که خدمات دیگران در رشته های دیگر، در اختیار آن ها قرار می گیرد. پس، مراد استخدامی متقابل و خدمتی طرفینی است؛ به تعبیر دیگر، هدف از این استخدام، تعاون در امر زندگی است و بس.

تفسیر مجمع البیان، در این باره می فرماید: «از جمله علل اختلافات میان افراد بشر، این است که آنان یکدیگر را برای تأمین نیازمندی های اجتماع به کار گیرند و از کار هم دیگر بهره مند گردند تا از این راه، امور جهان تنظیم گردیده و اختلال حاصل نیاید». ناگفته پیداست که اگر همه انسان ها از نظر هوش و استعداد روحی و جسمی، یکسان باشند، هرگز نظام اجتماعی سامان نمی یابد؛ همان گونه که اگر همه سلول های بدن انسان از نظر ساختمان، ظرافت و مقاومت، شبیه یکدیگر باشند، نظام جسمانی انسان مختل می شود. مثال بارزی که می توان بر این موضوع ذکر کرد، عبارت از استخدام متقابلی است که میان دستگاه تنفس، گردش خون، گوارش و سایر دستگاه ها بدن انسان وجود دارد.

در این جا ممکن است این شبهه، مطرح شود که قرآن کریم، در آیه «... ورفعنا بعضهم فوق بعض درجات... » (زخرف: 32) صریحا برای برخی از انسان ها مقام برتری را لحاظ کرده است که این، می تواند ادعای قائلین به تفاوت روانی نژادها را تأیید کند و در نتیجه، این گروه برتر، می توانند دیگران را که از آن ها مقام پایین تری دارند تسخیر کرده و از آن ها بهره کشی کنند؛ پس همین آیه ها، دلالت بر عدم عدالت اجتماعی می کنند؛ زیرا طبیعی است که این تمایز بنیادی میان انسان ها از سوی خداوند، در نهایت به چنین نتیجه ای ختم می شود. در پاسخ به این شبهه، باید گفت که این، در صورتی است که عدالت، به معنای مساوات باشد، در حالی که حقیقت عدالت، آن است که هرچیز، در یک سازمان، در محل خود، قرار داده شود. آیا وجود سلسله مراتب در یک لشکر یا یک سازمان اداری و یا یک کشور، دلیل بر وجود ظلم در آن دستگاه است؟ ممکن است عده ای در مقام شعار، کلمه مساورات را بدون توجه به مفهوم واقعی آن، در همه جا به کار گیرند، در حالی که در عمل، نظم، بدون این گونه تفاوت ها، هرگز امکان پذیر نیست، اما وجود این تفاوت ها نباید بهانه ای براث استثمار انسان، به وسیله انسان دیگر تلقی شود، بلکه همه باید آزاد باشند تا نیروهای خلّاق خود را به کارگرفته و نبوغ خود را شکوفا سازند و از نتایج فعالیت های خود، بی کم و کاست بهره مند شوند.

ممکن است این سؤال، به ذهن آید که وجود این تفاوت ها برای چیست؟ برای رسیدن به پاسخ این سؤال، باید به چند نکته توجه داشت.

نکته اول: بخشی از تفاوت های جسمی و روحی مردم، معلول اختلافات طبقاتی و مظالم اجتماعی و یا سهل انگاری های فردی است که هیچ گونه ارتباطی به دستگاه آفرینش ندارد و با از بین رفتن نظام طبقاتی و تعمیم عدالت اجتماعی، از میان خواهند رفت و هیچ گاه اسلام و قرآن بر این گونه تفاوت ها صحه نگذاشته است.

نکته دوم: بخشی دیگر از این تفاوت ها، طبیعی و لازمه آفرینش انسان است؛ یعنی اگر جامعه، از عدالت اجتماعی کامل هم برخوردار باشد، باز افرادش تفاوت هایی خواهند داشت و ممکن نیست که مانند مصنوعات یک واحد تولیدی، کاملاً هم شکل و یکسان باشند. مواهب الهی و استعدادهای جسمی و روحی انسان ها آن چنان تقسیم شده اند که هر فرد، قسمتی از آن را داراست؛ یعنی کم تر کسی پیدا می شود که همه این مواهب را یک جا داشته باشد، بلکه یک فرد از نیروی بدنی کافی و دیگری از استعداد ریاضی، ذوق شعری، عشق به تجارت، هوش سرشار برای کشاورزی و یا استعداد ویژه دیگری برخوردار است. مهم این است که جامعه یا خود اشخاص، این استعدادها را کشف کنند و آن ها را در محیط سالمی پرورش دهند تا هر انسانی بتواند نقاط قوت خویش را آشکار ساخته و از آن بهره برداری کند.

نکته سوم: نباید از نظر دور داشت که یک جامعه، همانند پیکر یک انسان، نیاز به بافت ها، استخوان و سلول های گوناگون دارد؛ یعنی باید از سلول های گوناگون که یکی وظیفه تفکر و برخی مشاهده، شنیدن، سخن گفتن و مانند آن را بر عهده دارند، تشکیل شده باشد؛ البته این، بدان معنا نیست که برخی از اعضای پیکر اجتماع در محرومیت به سر برند و یا خدمات آن ها ناچیز شمرده شده و تحقیر گردند؛ همان گونه که سلول های بدن با تمام تفاوتی که دارند، همگی باید از غذا، هوا و سایر نیازمندی های مربوطه به مقدار کافی و لازم برخوردار شوند. به عبارت دیگر، تفاوت ساختمان روحی و جسمی در آن قسمت هایی که طبیعی است، نه ظالمانه و تحمیلی، مقتضای حکمت پروردگار است و عدالت، هیچ گاه نمی تواند از حکمت جدا باشد. به عنوان مثال، اگر تمام سلول های بدن آدمی، یکنواخت آفریده می شد، دور از حکمت بود و در نتیجه، عدالت به معنای قراردادن هر چیز در محل مناسب خود نیز، در آن وجود نداشت. توجه به اندام یک گیاه نیز، می تواند بیانگر خوبی برای این مطلب باشد. ریشه های محکم، ساقه، شاخه ها، برگ ها، شکوفه ها و گلبرگ هایی که هر یک، از دیگری از ظرافت و لطافت بیش تری برخوردار است، دست به دست هم داده و یک بوته گل زیبا را شکل داده اند و سلول های هر بخش، به تفاوت مأموریت هایشان کاملا مختلف و استعدادهایشان به تناسب وظایفشان متفاوت است.

از مباحث گذشته روشن شد که قرآن کریم، به تفاوت های فردی موجود میان آدمیان اشاره فرموده و حکمت خود این تفاوت ها را نیز مطرح کرده است. در دو آیه مذکور، این گونه تفاوت درجات میان آدمیان را به منظور تعاون و همکاری اجتماعی انسان و نیز، عاملی برای آزمایش انسان عنوان کرده است. اگر هیچ تفاوتی، چه از نظر ارثی و چه از نظر محیطی و اجتماعی، میان افراد بشر نبود، دیگر آزمایش و امتحان انسان ها از سوی خداوند، معنا نداشت.

«گوهرکس طبق روش (و خلق و خوی) خود عمل می کند». (اسراء: 84) در کتاب مفردات راغب آمده است که «شاکله» در اصل، از ماده «شکل» به معنای مهار کردن حیوان است و «شکال» به خود مهار می گویند. در تفسیر مجمع البیان، دو معنا برای آن ذکر شده است، یکی طبیعت و خلق و دیگری طریقه و مذهب و سنت.

صاحب المیزان می فرماید: کتاب مفردات «شاکله» را به خلق و خو معنا کرده است؛ زیرا آدمی را محدود و مقیّد می کند و نمی گذارد در آنچه می خواهد آزاد باشد و او را وادار می سازد تا به مقتضای آن اخلاق، رفتار کند.

پس، از آن جا که اخلاقیات و عادات هر انسانی او را به روش خاصی مقید می کند، به آن شاکله می گویند و به همین دلیل است که مرحوم طبرسی، آن را هم به خلقیات و هم به طریق و راه معنا کرده است؛ زیرا هر یک از این امور، به گونه ای انسان را از نظر عمل مقید می سازد. بدین ترتیب «شاکله» هرگز، به معنای طبیعت ذاتی نیست، بلکه به هرگونه عادت روشی که به انسان جهت دهد، «شاکله» می گویند. بنابراین، عادات و سنتی که انسان بر اثر تکرار یک عمل اختیاری کسب کرده است و هم چنین، همه اعتقاداتی که با استدلال و یا از روی تعصب پذیرفته است نقش تعیین کننده داشته و شاکله محسوب می شوند. معمولا، ملکات و روحیات انسان، جنبه اختیاری دارند؛ زیرا هنگامی که انسان عملی را انجام می دهد، نخست به صورت یک عمل عادی بوده و سپس، به عادت و در نهایت، به ملکه تبدیل می شود. همین ملکات است که به اعمال انسان، شکل داده و خطمشی او را در زندگی شخصی ترسیم می کنند، در حالی که پیدایش آن ها مستند به عوامل اختیاری بوده است. در نتیجه، این آیه شریفه، تنها به تفاوت های فردی اشاره داشته و بیانگر تفاوت میان اقشار خاصی از جوامع بشری نیست و هم چنین، شاکله های متفاوت میان آدمیان را به طبیعت ذاتی بشر نسبت نمی دهد، بلکه به امور اکتسابی که به صورت عادت و ملکه درآمده اند، باز می گرداند.

در آیه های دیگری که به تفاوت میان افراد انسان اشاره می کنند، به برخی از حکمت های این تفاوت ها تصریح شده است؛ مانند این آیه که می فرماید: «ای مردم، ما شما را از یک مرد و زن آفریدیم و تیرها و قبیله ها قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید، ولی گرامی ترین شما نزد خداوند، با تقواترین شماست. خداوند دانا و خبیر است». (حجرات: 13) در این آیه، تمام جامعه انسانی، مورد خطاب قرار گرفته و مهم ترین اصلی را که ضامن نظم و ثبات است، بیان کرده و میزان واقعی ارزش های انسانی را در برابر ارزش های دروغین، مشخص می سازد. منظور از آفرینش مردم، از یک مرد و زن، همان بازگشت نسب انسان ها به حضرت آدم و حوا است. بنابراین، چون همه، از ریشهد واحدی هستند، معنا ندارد که از نظر نسب و قبیله، بر یکدیگر افتخار کنند و اگر خداوند برای هر قبیله و طایفه، ویژگی هایی آفریده است. این برای حفظ نظم زندگی اجتماعی مردم است؛ زیرا که این تفاوت ها سبب شناسایی است و بدون شناسایی افراد، نظم، در جامعه حکم فرما نمی شود؛ چرا که اگر همه، یکسان و شبیه یکدیگر باشند، هرج و مرج عظیمی سراسر جامعه را فرا می گیرد.

قرآن کریم بعد از آن که بزرگترین مایه مباهات و مفاخره عصر جاهلی، یعنی نسب و قبیله را ردّ می کند، به سراغ معیار واقعی ارزشی رفته و می فرماید: «گرامی ترین شما نزد خداوند، با تقواترین شماست». (حجرات: 13) بدین ترتیب، بر تمام امتیازات ظاهری و مادی، خط بطلان کشیده و اصالت و واقعیت را به مسأله تقوی و پرهیزکاری داده و می فرماید که برای تقرب به خدا و نزدیکی به ساحت قدس او هیچ امتیازی به جز تقوی، مؤثر نیست.

آنچه که قابل توجه بیش تری است، این است که قرآن، در محیطی ظهور کرد که ارزش قبیله و نژاد، از همه ارزش ها مهم تر بود، اما اسلام، این بت ساختگی را در هم شکست و انسان را از اسارت خون، قبیله، رنگ، نژاد و مال و مقام آزاد ساخت. در شأن نزول هایی که برای این آیه، ذکر شده است، نکاتی دیده می شود که از عمق این دستور اسلامی حکایت می کند. از جمله، در تفسیر روح البیان، تفسیر قرطبی و در تفسیر نمونه، ذیل همین آیه آمده است که بعد از فتح مکه، پیغمبر اکرم(ص) دستور داد که اذان بگویند. بلال، بر پشت بام کعبه رفت و اذان گفت. عتّاب بن اسید که از آزادشدگان بود گفت: شکر می کنم خدا را که پدرم از دنیا رفت و چنین روزی را ندید و حارث بن هشام نیز گفت: آیا رسول اللّه(ص) غیر از این کلاغ سیاه، کسی را پیدا نکرد. در این هنگام بود که آیه فوق نازل شد و معیار ارزش واقعی انسان را بیان فرمود.

شأن نزول دیگری نیز، در منابع مذکور آمده است که آن نیز بیانگر این مطلب است. بعضی گفته اند این آیه هنگامی نازل شد که پیامبر(ص) دستور دادند دختری را به عقد نکاح یکی از موالی درآورند (موالی به بردگان آزاد شده یا یه غیر عرب می گویند). آن ها تعجب کرده و گفتند: ای رسول خدا آیا می فرمایید که دخترانمان را به موالی بدهیم. در این هنگام بود که این آیه نازل شد و بر این افکار خرافی، خط بطلان کشید. به طور خلاصه، از آیه فوق، چنین نتیجه گیری می شود که وجود اقوام و قبیله ها بدین معنا نیست که یکی بر دیگری رجحان و برتری دارد، بلکه به همان هدف مذکور در آیه است که حکمت الهی بر آن تعلق گرفته تا این گونه تفاوت های موجود و به اصطلاح پذیرفته شده در روان شناسی، یعنی گروه های قومی را در میان آدمیان ایجاد کند، نه این که میان این گروه های قومی، خط جدایی کشیده و برخی را در امور روانی بر برخی دیگری برتری بخشد؛ البته در سرتاسر قرآن کریم، هرجا که به وجود تفاوت میان آدمیان اشاره شده است، تنها به معنای تفاوت های فردی است که به عنوان نمونه، چند آیه دیگر را ذکر می کنیم.

«و از نشانه های او، آفرینش انسان و زمین و تفاوت زبان ها و رنگ های شماست. در این، نشانه هایی است برای عالمیان». (روم: 22)

«آیا ندیدی که خدا از آسمانی آبی فرستاد و با آن، میوه هایی از زمین رویاندیم که رنگ های مختلف دارد و نیز از کوه ها، راه های سفید و سرخ، با رنگ های مختلف و سیاهی های غلیظ پدید آوردیم و هم چنین از آدمیان و جانوران و چهارپایان به رنگ های مختلف (پدید آوردیم)». (فاطر: 27)

«هرکس را بخواهیم، مرتبه ها بالا می بریم و بالاتر از هر صاحب دانشی، دانش وری هست». (یوسف: 76)

«ببین چگونه بعضی را (در دنیا به خاطر تلاششان) بر بعضی دیگر برتری بخشیده ایم... » (اسراء: 21)

در این آیه ها به وجود تفاوت های فردی در مردم، اشاره های روشنی وجود دارد. آیه های مذکور گویای این مسأله می باشند که این تفاوت ها، تنها میان افراد انسان است و هیچ اشاره ای به تفاوت گروهی با گروه دیگر، قومی با قوم دیگر و یا نژادی با نژاد دیگر ندارد، بلکه این بخش از سخن خداوند که می فرماید: «برخی از شما را بر بعضی دیگر، درجاتی برتری داریم» شامل همه انواع تفاوت های فردی، اعم از اکتسابی، ارثی، جسمانی، روانی و عقلانی و نیز تفاوت در داشتن ثروت و نفوذ اجتماعی می شود. و آن بخش که می فرماید: «تا یکدیگر را تسخیر و باهم تعاون کنند». در واقع، به تفاوت مردم از نظر تملکات، علم و شغل اشاره می کند. به عنوان مثال، برخی از صاحبان حرفه و مشاغل خاص، در خدمت یکدیگر به کار اشتغال دارند و به این ترتیب، هم کاری، تعاون و تقسیم کار در میان آحاد جامعه برقرار می شود که به نوبه خود، باعث رفع نیازمندی های مردم و فراهم آمدن کلیه خدمات لازم برای ادامه زندگی است. و این بخش از سخن خداوند متعال که، اختلاف زبان و رنگ مردم، یکی از آیات الهی است، به تأثیر هر یک از عوامل وراثتی و محیطی در تفاوت های فردی اشاره دارد. بدیهی است که اختلاف رنگ، مربوط به عوامل ارثی و اختلاف زبان ناشی از عوامل محیطی و اجتماعی و فرهنگی است. هم چنین مردم از نظر علم و حکمت باهم تفاوت هایی دارند و این، شامل تفاوت هایی در توانایی های عقلانی و هوشی آن ها می شود. این موضوع، به طور صریح، از آیه «... فوق کل ذی علم علیمٌ» قابل استفاده است.

اکنون که مسأله مورد بحث بر اساس آیه های قرآنی بررسی شد، به ذکر چند حدیث که در ذیل برخی از این آیه ها، در تفاسسر قرآن مطرح شده اند می پردازیم:

در تفسیر قرطبی آمده است که در حدیثی می خوانیم، روزی پیامبر(ص) در مکه برای مردم خطبه خوانده و فرمود: «ای مردم خداوند از شما ننگ جاهلیت و تفاخر به پدران و نیاکان را زدود؛ مردم، دو گروه بیش نیستند: نیکوکار، با تقوا و ارزشمند و یا بدکار، شقاوتمند و پست. همه مردم، فرزند آدمند و خداوند آدم را از خاک آفریده هم چنان که می فرماید: «ای مردم، ما شما را از یک مرد و زن آفریدیم و شما را تیره ها و قبیله ها قرار دادیم تا شناخته شوید؛ از همه گرامی تر نزد خدا کسی است که از همه پرهیزگارتر باشد؛ خداوند دانا و آگاه است. »

هم چنین، در تفسیر قرطبی از کتاب آداب النفوس طبری نقل شده است که پیامبر(ص) در ایام تشویق (روزهای یازده، دوازده و سیزدهم ذی الحجه) در سرزمین «منی» در حالی که بر شتری سوار بود، روبه سوی مردم کرد و فرمود:

«ای مردم، بدانید که خدا شما یکی است و پدرتان نیز یکی است، نه عرب بر عجم برتری دارد و نه عجم بر عرب، نه سیاه پوست بر گندمگون و نه گندمگون بر سیاه پوست، مگر به تقوا، آیا من دستور الهی را ابلاغ کردم؟ همه گفتند: آری؛ فرمود: این سخن را حاضران به غایبان برسانند. »

کلمه، «احمر» در این روایت، به معنای سرخ پوست نیست، بلکه مراد گندمگون است؛ زیرا افراد در آن محیط خاص، چنین رنگ پوستی داشتند و اتفاقاً، این واژه، در روایات، به خود گندم نیز، اطلاق شده است.

حدیث دیگری از حضرت رسول(ص) نقل شده است که: «خداوند به وضع خانوادگی و نسب شما و هم چنین به بدن و اموال شما نگاه نمی کند، بلکه به دل های شما نگاه می کند؛ کسی که قلب صالحی دارد، خدا به او لطف و محبت می کند. شما، همگی فرزندان آدم هستید و محبوب ترین شما نزد خدا، با تقواترین شماست». همان گونه که مشاهده فرمودید، اسلام با عصبیت جاهلی در هر شکل و صورت، مبارزه کرده است تا مسلمانان جهان و همه آدمیان را از هر نژاد و قوم و قبیله، زیر پرچم واحدی جمع نموده و به وحدت و پکپارچگی دعوت کند، نه پرچم قومیت و نژاد و نه غیر آن؛ زیرا که اسلام، هرگز این دیدگاه های محدود را نمی پذیرد و آن ها را موهوم و بی اساس می شمرد، تا آن جا که در حدیثی آمده است که پیامبر(ص) درباره تعصب جاهلی فرمود: «آن را رها کنید که چیز متنفنی است».

روایات فوق، چنان صریح و روشن به این مطلب پرداخته که نیازی به شرح و بسط ندارند، البته این قبیل احادیث که بیانگر مسأله مورد بحث هستند، بسیارند که به عنوان نمونه به چند روایت اشاره شد. آری، از نظر اسلام نه تنها مستمسکی وجود ندارد که بر اساس آن بتوان به تبعیضات ناروا میان انسان ها اقدام کرد، بلکه هرچه هست، سخن از عدالت و یکپارچگی آدمیان است و آن گاه که سخن از اختلاف است، آن گونه که مشاهده فرمودید، منظور، تفاوت های فردی است که لازمه زندگی و سیر انسان ها در عرصه حیات بشری است.

• پى نوشت ها

1. سید محمدحسین طباطبایی، المیزان، چ1، (قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، بی تا)، ج 13و14، جزء 14، ص 172.

2. همان، ج 8، 7 جزء 7، ص 288.

3. جمعی از نویسندگان، تفسیر نمونه، ج 5، (تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1370)، ص 336.

4. ر. ک. به: مجمع البیان، طبرسی، (بیروت: درالمعرفه، 1406، ج 9و10.

5. همان، جلد 4-3، ص 5.

6. المیزان، پیشین، ج 3و 4، جزء 4، ص 134.

7. تفسیر نمونه، پیشین، جلد 19، ص 380.

8. المیزان، پیشین، ج 1و 2، جزء 1، ص 115.

9. همان، ص 116.

10. همان، ص 113.

11. تفسیر نمونه، پیشین، جلد 11، ص 166.

12. همان، ج 6، ص 408.

13. طبرسی، پیشین، جلد 3و4، ص 606.

14. همان، ج 5و6، ص 673.

15. المیزان، پیشین، ج 13و14، جزء 13، ص 189.

16. شیخ اسماعیل حقی البروسوی، روح البیان، 10جلد، جلد 9، چ هفتم، (بیروت: دار احیاء التراث العربی،1405)، ص 90.

17. محمدبن احمد انصاری قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، 10جلد، ج 8، (بیروت، دارالکتب العلمیه، 1408)، جز 16،ص 222.

18. تفسیر نمونه، پیشین، جلد 22، ص 199.

19، 20 و 21. الجامع لاحکام القرآن، پیشین، ص 223.

22. سید قطب فی ظلال القرآن، 6جلد، چ 15، (بیروت: داالشرق، 1408)، ص 3348.