معرفت

پایان فضیلت «نقد تفکر اخلاقی جوامع نوین»

محمدعلی شمالی
حمید شهریاری

اشاره

نظر به اهمیت کتاب "پایان فضیلت" بر آن شدیم تا چکیده ای از محتوای آن را در ضمن چند شماره مجله در اختیار خوانندگان گرامی قرار دهیم. آنچه در پی می آید معرفی کتاب، هم راه با خلاصه فصل اوّل می باشد که توسط مترجمین کتاب تنظیم شده است.

مقدمه

نویسنده کتاب آقای السدیر مکنتایر از فیلسوفان اخلاق معاصر و به نام در انگلستان و امریکا می باشد. ایشان علاوه بر تدریس در مراکز علمی و دانشگاه های این دو کشور دارای تألیفات متعددی نیز هستند. از جمله تألیفات ایشان عبارتند از: «روایتی کوتاه از تاریخ فلسفه اخلاق» «دین زدایی و تحوعل اخلاقی» «رویارویی با خودانگاره های عصر حاضر» و «کدامین عدالت؟ کدامین عقلانیت؟». ایشان هم چنین عضو هیئت تحریریه مجله «ایمان و فلسفه» وابسته به انجمن فیلسوفان مسیحی در امریکا می باشد.

کتاب حاضر در واقع بخشی از یک زنجیره متصل و هدف مند در باب فلسفه اخلاق بوده که تکمیل کننده سه تألیف نخست ایشان در نقد تفکر اخلاقی حاکم در غرب و به طور مشخص جوامع پس از عصر معروف به «روشن گری» می باشد. علاوه بر این، کتاب حاضر زمینه ساز کتاب «کدامین عدالت؟ کدامین عقلانیت» می باشد زیرا مؤلف پس از نقد فرهنگ اخلاقی موجود، در کتاب اخیر به تبیین آراء خویش در فلسفه اخلاق می پردازد و در واقع این جنبه ایجابی و اثباتی کار ایشان است که مسبوق به آن جنبه سلبی و نقادانه می باشد. نقد ایشان از تفکر اخلاقی موجود دارای دو بعد متمایز می باشد: بعد نخست جنبه روش شناختی دارد؛ یعنی این که روش رایج در بررسی مفاهیم و اندیشه های اخلاقی از دیدگاه مؤلف بسیار انتزاعی، یک سونگرانه و به طور کلی ناقص می باشد. همان گونه که در مقدمه کتاب «پایان فضیلت» آمده است ایشان از مستقل و منعزل دانستن فلسفه اخلاقی بسیار ناخرسند بوده و نسبت به ضرورت توجه به تاریخ و انسان شناسی برای دریافت صحیح از اخلاق و تنوع موجود در اندیشه ها، باورها و کردارهای اخلاقی اعتقاد راسخ دارد. این پندار که فیلسوف اخلاق تنها با تأمل نموند در گفته ها و اعمال خود و اطرافیانش بدون در نظر گرفتن واقعیات تاریخی می تواند به بررسی مفاهیم اخلاقی بپردازد، از نظر ایشان بیهوده و بی ثمر است. روش متداول در آکسفورد از این عیب رنج می برد و مؤلف با مهاجرت به امریکا دریافته است که در آنجا نیز وضع بهتر از این نمی باشد. نتیجه این مبنای روش شناختی و به طور کلی این نوع نگرش به مسائل فلسفی اخلاق آن است که کتاب حاضر علاوه بر جنبه های فلسفی از جهت بیان و تحلیل مسائل تاریخی نیز اهمیت دارد. ذکر این نکته نیز لازم است که مخاطبان اصلی این کتاب اساتید و دانشجویان فلسفه اخلاق می باشند و کتاب در بستری آشنا و مأنوس با فلسفه اخلاق تکوّن یافته است. از این رو کسانی که دارای آشنایی اجمالی با فلسفه اخلاق باشند، امکان بهره مندی از تحلیل های فلسفی و تاریخی این کتاب را خواهند داشت. علاوه بر آن که تا حد زیادی می توانند از آراء جدید نیز اطلاع یافته و اطلاعات خود را به روز کنند.

بعد دوم، جنبه محتوایی دارد؛ یعنی این که به دنبال به کارگیری روش صحیح در مطالعات و بررسی های اخلاقی می توان و باید به نتایجی متفاوت با نتایج دیگر فیلسوفان اخلاق عصر جدید دست یافت. مؤلف با بیان تمثیلی گویا در فصل نخست کتاب، چنین بیان می کند که جوامع نوین دچار یک بلا و فاجعه اخلاقی گشته اند. ظواهر اخلاقی حفظ شده، زبان اخلاقی باقی مانده و گزاره های اخلاقی بر زبان ها جاری می گردد ولی محتوا و معنا از دست رفته است. نقطه عطف این دگرگونی، عصر به اصطلاح «روشنگری» است. در جوامع نوین، تباهی به گونه ای است که روابط صحیح انسانی که به گفته مؤلّف منشأ پیدایش و به تعبیری خاستگاه اخلاق می باشد، از بین رفته است. فقدان قدرت تشخیص حقایق و ارزش های اخلاقی که منجر به نزاع ها و اختلاف نظرهای پایان ناپذیر در مسائلی هم چون سقط جنین گشته است، ناشی از تغییر وضع جوامع نوین است. طرح این سؤال که چگونه احکام اخلاقی را می توان توجیه کرد تنها در جامعه ای می تواند بروز کند و یا قوّت یابد که مبانی اخلاقی از قبل در آن ها ضعیف شده باشد. این امری بود که در عصر روشنگری تحقق یافت و در واقع کانت بیانگر افکار رایج در این دوران در قالب فلسفی است و از این جهت اهمیّت می یابد.

مذهب عاطفه گروی نیز در همین راستا تکوّن می یابد و به دلیل هماهنگی با روحیات زمانه رواج می یابد. پیروان این مکتب اخلاقی معتقدند که گزاره های اخلاقی تنها بیانگر احساسات و عواطف ما می باشند. اگر شخصی می گوید: «راستگویی خوب است» یعنی من چنین احساس می کنم که از آن خوشم می آید؛ و اگر کسی می گوید: «سقط جنین بد است» یعنی من چنین احساس می کنم که از آن بدم می آید. بعدها دامنه این مذهب به زیبایی شناسی و فلسفه اجتماعی نیز کشیده شد.

بنابر مذهب اصالت عواطف، گزاره های اخلاقی صدق و کذب پذیر نیستند زیرا که اصولاً در مقام حکایت از واقعیت نمی باشند. در جامعه آراء اخلاقی متفاوتی می تواند وجود داشته باشد زیرا احساسات و عواطف اشخاص متفاوت است و راهی برای اثبات درستی یک موضع خاص اخلاقی وجود ندارد. حداکثر کار ممکن این است که انسان طرف مقابل را با ایجاد احساسی مشابه با خویش همنوا سازد یعنی به گونه ای او را متقاعد سازد که او نیز به نحوی مشابه احساس زشتی یا زیبایی نسبت به آن فعل اخلاقی پیدا کند.

در قرن هیجدهم هیوم عناصری از عاطفه گروی را در ضمن ساختار گسترده و در کلیت نظریه اخلاقی خویش مطرح کرد. ولی تنها در قرن حاضر است که عاطفه گروی به مثابه نظریه ای مستقل و به شکل یک مکتب ظاهر گشته است. از نظر مؤلف عاطفه گروی در واقع پاسخی است به مجموعه ای از نظریات که در خلال سال های 1903تا 1939در غرب، به خصوص انگلستان، پدید آمده بود. زبان اخلاق در انگلستان پس از سال 1903به گونه ای بود که عاطفه گرایان می گفتند یعنی بیان احساسات و عواطف. از این رو هرچند عاطفه گروی به طور عام در باب معنای گزاره های اخلاقی درست نیست ولی به عنوان نظریه ای در باب زبان اخلاقی رایج در انگلستان بعد از سال 1903و به طور کلی جوامع نوین صحیح و معتبر است. به هر حال، مهم ترین تبیین کننده و مدافع عاطفه گروی سی. ال. استیونسن است. او با انتشار کتاب «اخلاق و زبان» در سال 1945 قوی ترین بیان از عاطفه گروی را ارائه کرد. پس از استیونسن به تدریج از اهمیت این مذهب اخلاقی کاسته شد و متفکران با آن به مخالفت برخاستند. با این وجود معمولاً کتاب های فلسفه اخلاق چند فصل را به بحث و بررسی پیرامون آن اختصاص می دهند.

از سال 1980 مذهب عاطفه گروی تقریباً به طور کامل مردود شناخته شد و بیش تر فیلسوفان اخلاق بر این باورند که به قضایای اخلاقی می توان صواب و خطابودن را نسبت داد. در اینجا است که مجددا این سؤال اهمیّت می یابد که «معیار صواب و خطابودن چیست؟»؛ و این همان بحثی است که دامنه های وسیع و تاریخی طولانی در فلسفه اخلاق دارد. امروزه در میان فیلسوفان اخلاقی انگلیسی زبان دو مکتب از رواج بسیاری برخوردار است. وظیفه گروی و سودگروی. وظیفه گرایان معتقدند که خوبی یک فعل، هیچ ارتباطی با نتایج و پیامدهای آن ندارد و هر فعل را باید به خودی خود سنجید. مانند آنچه که کانت با اعتقاد به اوامر قطعی بیان می نمود. در مقابل، غایت گرایان معتقدند که باید به نتایج و پیامدهای هر فعل توجه کرد. غایت گرایان در تعیین نوع غایتی که باید مدّنظر داشت با یکدیگر اختلاف نظر دارند. سودگرایان آن دسته از غایت گرایانند که غایت فعل اخلاقی را «بیش ترین خیر برای بیش ترین تعداد از انسان ها» می دانند. فیلسوف معروف انگلیسی جرمی بنتام (174.1832) بنیانگذار سودگروی معتقد بود که غایت هر انسانی به دست آوردن لذّات و اجتناب از آلام است و از دیدگاه اخلاقی، غایت زندگی را «بیش ترین خیر برای بیش ترین تعداد از انسان ها» می دانست.

با انتشار چاپ اول کتاب «پایان فضیلت» در سال 1981 مخالفت جدّی مؤلّف با دو مکتب وظیفه گروی و سودگروی آشکار گردد. هم اکنون نیز بحث های جدّی و دامنه داری میان او و پیروان مکتب وظیفه گروی جریان دارد. از امتیازات چاپ دوّم این کتاب این است که در فصل پایانی آن به این بحث ها تا حدّی اشاره شده است و نقدهای رسیده در مورد چاپ اول کتاب نیز بررسی شده است.

جالب توجه است که پایان فصل هیجدهم کتاب «پایان فضیلت» که در واقع پایان کتاب مطابق چاپ اول آن می باشد، مقایسه ای میان غرب معاصر و امپراطوری روم در آخرین روزهای حیاتش می باشد. مؤلف پس از بیان شباهت میان این دو به گفته های خویش چنین پایان می بخشد:

«اما در این زمان بربرها در پشت مرزها به انتظار نایستاده اند؛ آن ها مدّت زمانی است که بر ما حاکم گشته اند و بخشی از مصیب ما همین ناآگاهی نسبت به این واقعیت است. ما نه در انتظار یک گادت بلکه در انتظار یک بند یکت قدّیس البته با تفاوت های بسیار هستیم».

انتقادات جدّی مؤلّف از تفکّرات اخلاقی حاکم بر غرب و هم چنین ساستمداران حاکم بر جوامع غربی هم راه با تحلیل او از سیر تحولات اخلاقی موجب گردید تا کتاب «پایان فضیلت» مورد توجه بسیاری از اندیشمندان و صاحب نظران قرار گیرد و موافقین و مخالفین به بحث درباره آن بپردازند.

نظر به اهمیّت علمی و اجتماعی کتاب پایان فضیلت به ترجمه آن اقدام نمودیم و امیدوارم که در آینده، برخی عزیزان دست اندرکار امر ترجمه به جای اکتفا نمودن به ترجمه آثاری که در ستیز با مبانی فکری و ارزشی جامعه می باشد آثار دیگر جریان های فکری را نیز مورد توجه قرار دهند. این اعتدال و همه سونگری زمینه رشد و تعالی علم و معرفت را فراهم می سازد. گام دیگر، که این تلاش مترجمین زمینه ساز آن خواهد بود، برخورد نقّادانه توأم با ابتکار و خلاقیت در بررسی مسائل فکری است که جامه ای است زیبنده قامت رعنای تفکر عمیق و غنی اسلامی ایرانی. اینک توجه خوانندگام حترم را به چکیده ای از فصول نوزده گانه کتاب جلب می نماییم:

فصل اوّل: یک فرض نگران کننده

فرض کنید علوم طبیعی در اثر فاجعه ای آسیب می بیند. عموم مردم، دانشمندان را در مورد بلایای زیست محیطی مقصّر می دانند. شورش های گسترده ای روی می دهد، آزمایشگاه ها به آتش کشیده می شود، فیزیک دانان و سایر علمای طبیعی به دار آویخته می شوند، کتاب ها و آلات علمی از بین می رود. سرانجام یک جنبش سیاسی «بی خبر از همه چیز» به قدرت می رسد و با حبس و اعدام بقیه دانشمندان، موفق به براندازی تدریس علوم در مدارس و دانشگاه ها می گردد. سپس عکس العملی در مقابل این جنبش ویرانگر پدید می آید و مردمان روشن ضمیر درصدد احیاء علم برمی آیند. اما، تا حدّ زیادی گشته را فراموش کرده اند. تمامی آنچه در دست دارند، اجزایی است پراکنده؛ اطلاعاتی در مورد آزمایش های علمی به دور از زمینه های نظری که به آن ها معنی می بخشد، اجزائی از نظریه ها گسسته از سایر اجزاء، ابزارهایی که نحوه کاربردشان فراموش شده است، نیم فصل هایی از کتب و صفحاتی از مقالات که به دلیل پارگی یا سوختگی قابل خواندن نیست.

بزرگ سالان درباره نظریه نسبیّت، نظریه تکامل و مانند آن به بحث و محاجّه می پردازند ولی شناخت ناقصی از هر یک دارا هستند. کودکان قسمت های به جا مانده از جدول تناوبی عناصر را حفظ می کنند و بعضی از اصول اقلیدسی را چون اوراد از حفظ می خوانند. تقریبا هیچ کس تشخیص نمی دهد که این ها به معنای واقعی کلمه علوم طبیعی نیستند. در چنین فرهنگی، اشخاص اصطلاحاتی چون نوترون، جرم، وزن مخصوص و وزن اتمی را به نحو منظم و غالباً مرتبط با یکدیگر به کار می برند که کمابیش شبیه نحوه به کارگیری این اصطلاحات قبل از بروز فاجعه است. این جهان فرضی را می توان چنین توصیف نمود: "جهانی که در آن زبان علوم طبیعی و یا لااقل بخش هایی از آن به طور مستمر ولی بسیار نابسامان به کار می رود. "

این نکته حائز اهمیت است که اگر در آن جهان فرضی فلسفه تحلیلی وجود می داشت، هرگز نمی توانست این نابسامانی را آشکار سازد، زیرا شیوه های فنی فلسفه تحلیلی اساسا توصیفی است، یعنی توصیف زبان موجود. یک فیلسوف تحلیلی می توانست به همان نحوی که امروزه ساختارهای مفهومی علوم طبیعی را تبیین می کند، ساختارهای مفهومی آن چیزهایی را که در آن جهان فرضی گفتار و تفکر علمی تلّقی می گردد، تبیین کند. پدیدارشناسی و اگزیستانسیالیسم نیز قادر به تشخیص هیچ خطایی نخواهند بود. تمام ساختارهای قصدیّت می تواند هم چون حال باقی بماند. وظیفه فراهم آوردن اساس معرفت شناختی برای این اشباح علوم برحسب پدیدارشناسی می تواند با وظیفه کنونی متفاوت نباشد. هوسرل یا کواین در گم راهی باشند. اما غرض از این تصویر خالی چیست؟

فرضیه ای که مایل به طرح آن هستم عبارت است از این که در جهان واقعی که ما ساکنیم، زبان اخلاق درست به همان حدّ دچار نابسامانی است که زبان علوم طبیعی در آن جهان خیالی. اگر این نظر درست باشد، آنچه ما در اختیار داریم قسمت های پراکنده ای است از یک شاکله مفهومی بدون قرائن و زمینه های لازم برای دریافت معانی. در واقع، ما دارای اشباحی از اخلاقیم و اصطلاحات اخلاقی را به کار می گیریم. و اگر نگوییم کاملا، لااقل تا حدّ زیادی درک نظر و عملی خود را در اخلاق از دست داده ایم. چگونه چنین چیزی ممکن است؟ توانایی ما در به کارگیری زبان اخلاقی، در راه یابی و هدایت نمودن به وسیله استدلال های اخلاقی و در تعریف رفتار متقابل با دیگران بر اساس اخلاق، آن قدر در نظر ما روشن و مستحکم است که به هیچ وجه نمی توان از آن دست کشید. تحلیل فلسفی نیز به حال ما سودمند نخواهد بود. در این جهان واقعی فلسفه های حاکم کنونی یعنی فلسفه تحلیلی و پدیدارشناسی همان قدر در نشان دادن نابسامانی ها در عمل و تفکر اخلاقی عاجزند که در تحلیل حوادث آن جهان فرضی و خیالی. البته دست ما کاملا خیالی نیست زیرا شرط لازم برای فهمیدن نابسامانی در این جهان واقعی همانند آن جهان فرضی این است که تاریخ آن را بفهمیم. ما نیازمند به تاریخی ارزیابانه مشتمل بر معیارهای ارزشی هستیم تا در پرتو آن شکست و کامیابی، سامان مندی و نابسامانی معلوم گردد. این همان چیزی است که هگل آن را تاریخ فلسفی نامیده است و کالینگوود تمامی مکتوبات تاریخی موفق را آن گونه می داند. متأسفانه در فرهنگ ما تاریخ، به معنای تاریخ مدرسی است که کم تر از دو قرن سابقه دارد. حال اگر فرض کنیم که آن فاجعه عظیم اخلاقی مدت ها قبل از پیدایش تاریخ مدرسی صورت پذیرفته باشد در این صورت روشن است که تاریخ مدرسی نیز در پیش فرض های ارزشی خویش تحت تأثیر آن فاجعه قرار گرفته و دچار نابسامانی شده است به طوری که از دیدگاه خنثی و بی طرفانه ای می بایست به حوادث نگاه کند و تا حدّ وسیعی نابسامانی های اخلاقی را نادیده باقی بگذارد. تمامی آنچه تاریخ نگاران بنابر معیارها و قواعد خویش می توانند دریابند، تنها جایگزینی نظام های اخلاقی است مانند آن که اخلاق ویکتوریایی قرن نوزدهم جایگزین لذّت گروی قرن هیجدهم گردید که آن نیز به نوبه خود جانشین پارساگرایی قرن هفده بود. پس تاریخ از آن نوع که در میان ما متداول است نمی تواند نفیا و اثباتاً در مورد این تحوّل و فاجعه قضاوت نماید. ولی اگر تاریخی نقّادانه هم راه با معیارهایی برای ارزیابی اوج و حضیض، ظهور و افول و مانند آن در اختیار می داشتیم، می توانست بسیار ره گشا باشد.

ادامه دارد

• پى نوشت ها

1. کتاب ((After Virtueاز انتشارات دانشگاه نتردام می باشد. چاپ اول کتاب در سال 1981و چاپ دوم کتاب در سال 1984انجام پذیرفت. این کتاب در دست ترجمه بوده و به یاری خداوند به زودی در اختیار ارباب معرفت قرار خواهد گرفت.

2. Alasdair Macintyre

3. (1966) A Short History of Ethics

4. (1967) Secularization and moral change

5. (1971) Against the Self- Images of the Age

6. Whose justice, Which Rationality

7. Faith and Philosophy

8. The Society of Christian Phillosophers

9. (enlightenment)جنبش فلسفی قرن 18که به بررسی نقّادانه نهادها و آموزه های پذیرفته شده از دیدگاهی عقل گرایانه می پرداخت.

10. Anthropology

11. (modern societies)مراد جوامع بعد از رنسانس می باشد.

12. justification

13. emotivism

14. C. L. Stevenson

15. Ethics and Language

16. deontology

17. Utilliarianism

18. Categotical imperative

19. teleologists

20. Jermy Bentham

21. batbarians

22. Godot

23. St. Benedict

24. (Know-Nothing) عنوان یک گروه سیاسی یا هر یک از اعضای آن که در فاصله 1853تا 1856میلادی در ایالات متحده دارای نفوذ بود و خواهان اداره کشور توسط شهروندان بومی و زاده ایالات متحده بود. علت این نام گذاری اظهار بی اطلاعی اعضای آن نسبت به فعالیت های گروه ذکر شده است (فرهنگ و بستر و... )

25. intentionality

26. Husserl

27. Marleau - Ponty

28. Strawson

29. Quine

30. Colingwood

31. academic history

32. (Victorian)مربوطه به دوره ملکه ویکتوریا یعنی از سال 1837تا 1901میلادی.

33. hedonism

34. (Puritaism)مرام گروهی از پروتستان ها در انگلستان و مهاجرنشین های امریکا در قرن 16و 17میلادی که خواهان کاهش مراسم و عبادات و پرداختن بیش تر به امور اخلاقی بودند.