معرفت

اعزام طلاب به خارج;
دستاوردها و پیامده

در گفت و گو با: قسمت دوم حجج اسلام و المسلمین دکتر شاملى و دکتر زارعان و دکتر رهنمایى

معرفت: وضعیت فرهنگى، اخلاقى و اجتماعى جامعه غرب را چگونه توصیف مى کنید.

دکتر شاملى: برخى از محققان عقیده دارند که پاى بندى به مسائل دینى در اروپا بیش از امریکاست. روح ماده گرایى و سلطه طلبى و تحکّم در امریکا موجب شده که فاصله انسان ها از دین بیش تر شود. در فصلى از یک کتاب، که درباره آموزش و پرورش ارزش ها بود، محققى که در زمینه نظام پاى بندى دانش آموزان دوره دبیرستان براى شرکت در مراسم صبحگاهى، تحقیقى انجام داده بود، او به این نتیجه منتهى شده بود که معمولاً میزان پاى بندى دانش آموزان شهر ول انگلستان و مسؤولان مدارس آن ها بیش تر از دیگر موارد مشابه در آمریکااست و این مى تواند در میزان ضمانت معنوى آینده آنان مؤثر باشد.

اما به طور کلى، وضعیت اخلاقى و اجتماعى کنونى مغرب زمین، چه اروپا و چه امریکا، صرف نظر از تفاوت هاى جزئى، برایندى از جریانات بزرگ ترى است که رگه هاى کلى فرهنگ غرب را تشکیل مى دهد اگر امروزه نقاط ضعفى را در فرهنگ غربى مى بینیم و هراس داریم از این که جوانانمان به آن ها آلوده شوند و مورد تهاجم فرهنگى قرار گیرند به دلیل آن است که عناصر فرهنگى آن ها را مخالف با برداشت هاى دینى و ارزش هاى خودمان مى دانیم; زیرا وضعیت اخلاق اجتماعى کنونى غرب بر اساس یک سلسله سیلاب هاى فرهنگى مثل سکولاریسم، ماتریالیسم و مدرنیسم بریده از هرگونه سنّت تلقى مى شود و به هر چه که نو است روى مى آورند و قدیمى را رها مى کنند اگر چه ارزش هاى دینى باشد. این خواست آن هاست که متجدند و نو باشند و تحوّل اجتماعى پیدا کنند. بخشى از این تحول اجتماعى مربوط به سنّت است که مى خواهند آن را کنار بگذارند. حرف هایى که به خصوص ماکس وبر درباره «مدرنیته» دارد، این است که یک جامعه براى شکوفایى در بعد صنعتى و فنى نیاز دارد که از سنّت ها و ارزش هاى سنّتى، اگر چه در قالب دین باشد، فاصله بگیرد و به همین دلیل، معمولاً در آثار ماکس وبر، مدرنیسم مقابل اصلاح گرایى دینى (Religions pretestantisn) قرار دارد و پروتستان بودن (protestanism) لازمه لاینفک مدرنیسم است; یعنى: اگر جامعه اى بخواهد توسعه پیدا نماید باید از حالت کاتولیک بیرون بیاید و تحول پیدا کند. بنابراین، این گونه زمینه هاى عمومى، وضعیت اخلاقى کنونى غرب را به وجود آورده است که امروزه ما از آن هراس داریم; چرا که این فضا مثلاً، منجر به عدم ثبات خانواده یا از بین رفتن قداست آن یا پیدایش مفهوم «خانواده سیال» شده است. این ها آثار عمومى اخلاقى در مغرب زمین است که از قداست بخشیدن به آزادى، فردگرایى مطلق و مانند آن ریشه مى گیرد.

شاید تعجب کنید از این که آن ها مى گویند: شما یک طرفه پیش داورى مى کنید; چرا مى گویید: مغرب زمین از مسائل اخلاقى بیرون است؟ آن ها در مدارسشان درسى دارند تحت عنوان (Moral Education) (= آموزش و پرورش اخلاقى). آن ها هم براى خود نظام اخلاقى خاص دارند، اما نظامى منقطع از وحى که تلاش آن فقط براى پرورش «شهروند سازگار» است. شهروند سازگار باید خود را با شرایط تحوّل جامعه وفق بدهد با کنار گذاشتن بسیارى از چیزهایى که ما آن ها را «ارزش» تلقّى مى کنیم. از این رو، بزهکارى در نوجوانان و بى خانمان بودن (homelessness) آن ها بروز آثار اجتماعى فردگرایى مطلق، فردى سازى دین، سکولاریسم و ماتریالیسم است. البته مثل هر جامعه دیگرى، آن ها یک آثار عمومى اجتماعى مثبت هم دارند که قضاوت کننده منصف در قضاوت ها بر آن تأکید مى کند، با وجود این که به دلیل تفاوت در نظام ارزشى، طبیعتاً یک سلسله مسائلى وجود دارد که ما آن ها را ارزش مى دانیم و آن ها نمى دانند; مثلاً، عفاف در فرهنگ دینى ما یک ارزش است، ولى براى آن ها ارتباط دختر و پسر یک مسأله عادى است و این برمى گردد به نظام ارزشى اى که ما پذیرفته ایم و باید «خوب» و «بد» و «بایدها» و «نبایدها» را تعریف کنیم.

ولى در عین حال، نکات مثبتى دارند که آن نکات مثبت ـ مجموعاً ـ دست به دست هم مى دهند و شهروند سازگار را درست مى کنند مثلاً، نظم کارى و وقت شناسى خصیصه اى است که در آن ها وجود دارد. ما هم در فرهنگ دینى مان داریم، ولى به دلایلى، این مفهوم را به کار نگرفته ایم، اما آن ها به این مسأله پاى بند هستند; در اداره، در دانشگاه، هر جا که هستید، مى بینید همه چیز طبق روال عادى خودش پیش مى رود یا احترام به مقررات عمومى و اجتماعى در آن جا مشهود است. البته تفاوتى که وجود دارد این است که پاى بندى به قانون در یک جا به دلیل شناخت شهروند است از این که قانون به رضایت خداوند و تکامل فرد باز مى گردد و در یک جا به دلیل ترس از پیگرد قانونى آن است.

ما در کشور کانادا این را به خوبى مى دیدیم که همه شهروندان ـ شاید این مبالغه باشد، بلکه هشتاد، نود درصد ـ افراد به مقررات راهنمایى و رانندگى پاى بند بودند، ولى کسانى که آن جا تحقیق مى کردند یا شاهد عینى بودند، مى گفتند: این پاى بندى به آن دلیل نیست که از لحاظ انسانى به تربیت کاملى رسیده اند، بلکه مسأله  «شهروند سازگار» آن ها را ناچار مى کند که اگر مى خواهند زندگى بى دغدغه اى داشته باشند، باید این کار را بکنند. اگر زمانى احساس کنند که پیگرد قانونى وجود ندارد، بلافاصله کل نظم ـ که به نظر مى رسد محال است از هم بپاشد ـ از بین مى رود.

جالب است که یکى از ایرانیان مقیم آن جا مى گفت: در یکى از خیابان هاى معروف شهر مونترال یک روز پلیس اعتصاب کرد. آن روز مردم تمام مغازه هاى آن خیابان را غارت کردند. پس این تفاوت جوهرى به وجود «اسلام» مربوط مى شود; اگر انگیزه الهى در کار نباشد به واسطه کوچک ترین چیزى، جامعه از هم مى پاشد; زیرا ترس از پیگرد قانونى منشأ نظم و احترام بوده است و اگر پیگرد قانونى را برداریم، نظمى نمى ماند.

ولى در اسلام، گذشته از جنبه پیگرد قانونى، انگیزه و نیّت اطاعت از قوانین الهى نیز مطرح است.

نکته مثبت دیگرى که در جنبه اجتماعى آن جا وجود دارد و متأسفانه ما نداریم با این که اصالتاً در فرهنگ اسلامى بوده ایم، مسأله سازمانى است که اخیراً تحت عنوان «رفاه اجتماعى» (Welfare) به وجود آمده به دلیل این که شیرازه اصلى نظمى که در آن جا وجود دارد تأمین کننده همان روابط بالا و پایینى (سرمایه دار و کارگر) است، باید این دو به کارشان اعتقاد داشته باشند و براى این که این شیرازه از هم نپاشد دولت نهادهایى به نام نهاد «رفاه اجتماعى» بوجود آورده است تا افراد بیکار و فقیر را زیر پوشش رسمى قرار دهد. بنابراین انگیزه این سازمان آن است که شیرازه عمومى موجود حفظ شود، وگرنه سرمایه دار نمى تواند زندگى کند. اما در دین ما، با وجود توصیه هاى فراوانى که بر خدمت به ایتام و صدقات و رسیدگى به این گونه مسائل وجود دارد، این مسائل نهادینه نشده و اگر شده است، در حالت ضعیفى قرار دارد. اگر نهادهایى مثل «کمیته امداد امام خمینى(رحمه الله)» به شکل گسترده ترى عمل کنند مى توانیم بگوییم در ارزش هاى دینى مان به صورتى عمل کرده ایم.

یکى دیگر از مظاهر اجتماعى درآن جا مسأله مصرف گرایى است; افراد به رغم نظم و ترتیب، باید به فرهنگ صرف مصرف عادت کنند، وگرنه شیرازه نظم در مورد کسى که قناعت مى کند یا کالاهاى مکررى را مصرف مى کند، از هم مى پاشد و دچار بحران بزرگ اجتماعى و اخلاقى مى شود.

متأسفانه امروزه در غرب، بعضى از نمودهاى فحشا و منکرات نهادینه شده و این چیزى است که بزرگان ما و کسانى که دل سوز رشد نوجوانان ما هستند از آن هراس دارند. بحث تهاجم فرهنگى از این نظر مطرح مى شود، نه به عنوان نادیده انگارى جنبه هاى مثبت زندگى آن ها.

پیدایش برخى از مراکزى که فقط جوانان در روزهاى تعطیل خواستار آن هستند، پیدایش هم جنس بازى و از این قبیل موارد که به تدریج، نهادینه هم مى شوند ـ یعنى: قانوناً افراد در استفاده از آن ها مجاز خواهند بود; چون در شهردارى ثبت مى کنند و حق امتیاز مى دهند، افراد هم در آن جا بزه کارى و جرم مى کنند تا نمود عینى درسطح خیابان نداشته باشدـ چیزى است که اگر به آن بى توجهى کنیم ـ خداى ناکردهـ روزى جامعه  ما به آن مبتلا مى شود.

در وراى همه این ها و نقاط ضعف و قوّت در مسائل اجتماعى، تأکید ما بر آن نظام ارزشى است که در وراى این نمودهاى عینى رفتارى وجود دارد که واقعاً ما در نظام ارزشى مان، چه چیزهایى را خوب مى دانیم و چه چیزى را بد. اگر عفت براى ما یک مسأله ارزشى نباشد، دیگر بالاتر از سیاهى چه رنگى است؟ وقتى سیاهى را سفید تلقى کنید طبیعى است که همه چیز سفید است و بسیارى از کارهاى زشت به عنوان «جرم نهادینه» درمى آید.

این ها مسائلى است که در ارزیابى فرهنگ غرب، باید به آن توجه کرد.

دکتر رهنمایى: در زمینه وضعیت فرهنگى و اخلاقى نظام غرب، تا حدى «استدراج» حاکم بوده است; به این معنا که زمانى کاملاً موقعیت به عکس چیزى بوده که الان هست و افراد به مقررات دینى و اخلاقى پاى بندى داشته اند. به عنوان نمونه، اگر حتى معمارى دهه اول قرن بیستم را در کشورهاى غربى ببینید، به وضوع مشهود است که در معمارى ها تکیه بر گنجاندن یک عنصر دینى بوده. سبک معمارى کلیساها هم با بیمارستان ها و محافل علمى تفاوتى ندارد. اما صرف نظر از این که ما باید در مقام قضاوت، نسبت به اخلاق رایج درغرب از دو جنبه نگاه کنیم: یک جنبه روبنایى و یک جنبه زیربنایى، اگر نظمى وجود دارد، باید ببینیم زیربناى آن چیست. جناب دکتر شاملى به این موضوع اشاره کردند. یا اگر تعهد کارى مى بینیم، زیر بناى کار چیست؟ آیا تعهد انسانى است یا ماشینى؟ فن آورى چنان غلبه کرده که همه تعهدات، ماشینى است، نه انسانى. بنابراین، اگر نظارت برداشته شود، همه این تعهّدات سست مى شود.

نمونه اى عرض مى کنم: یکى  از دوستان از قول یکى از ایرانیان، که قریب بیست سال است در کانادا به شغل کفّاشى مشغول است، مى گفت: دوستى داشتم یهودى تبار، اهل لهستان که از زمان جنگ جهانى دوم (سال 1948) به کانادا پناهنده شده است و در مونترال زندگى مى کند. آن دوست یهودى مى گفت: یک روز تابستانى روى تپه دیدنى، که مابین دو قسمت شهر قرار داشت و تفریح گاه مردم بود، رفته بودم. پس از قدرى قدم زدن، چون گرم بود مجبور شدم کت ام را درآورم. آن را روى دستم گذاشتم. چون پیراهنم آستین کوتاه بود دستم نمایان شده بود. ناگهان دیدم که پلیس اسب سوار ـ چون ماشین در آن جا تردّد نمى کند ـ آمد و گفت: کت ات را بپوش. گفتم: گرم است. گفت: قانون اجازه نمى دهد که در انظار عمومى، با پیراهن نیمه آستین حاضر شوى. مرا مجبور کرد که کت ام را بپوشم. پس از گذشت دو دهه. اکنون چه تحولاتى و در چه جهت هایى در آن جا رخ داده است؟! عامل این ها چه بوده است؟

این یک زنگ بیدار باش براى جامعه ماست. مدتى پیش به نمایشگاه کتاب رفته بودم. سال 1371 هم به این نمایشگاه رفته بودم. آن موقع در جلسه افتتاحیه نمایشگاه خانم ها روسرى به سر داشتند و به ندرت، بعضى ها یک تار مویى از سرشان پیدا بود. اما امسال دیدم استدراج به آهستگى جلو آمده است. به همین دلیل، قرآن مى فرماید: «لا تتبعوا خُطواتِ الشیطان» ( : ); از گام هاى شیطان پیروى نکنید. شیطان یک دفعه جلو نمى رود، گام به گام و به آهستگى انسان را به دنبال خود مى کشد. خانم هاى جوان با آن وضعیت کذایى و با آن نوع حجاب، همان خانم هایى بودند که چند سال قبل به شدت، خود را مى پوشاندند قدم به قدم رو به انحراف کشیده مى شویم. بنابراین، دهه شصت و نود با این که فاصله چندانى با هم نداردن، اصلاً با هم قابل مقایسه نیستند و انگار دنیاى دیگرى است.

دکتر شاملى: در نمایشگاه کتاب تهران امسال، به یکى از دوستان گفتم: احساس مى کنم در شهر مونترال هستم; به دلیل وضعیت نابهنجار خانم ها. براى من، که یک ماه و نیم بود که از آن محیط آمده بودم، وقتى از شهر قم خارج شدم و به نمایشگاه رفتم کاملاً این احساس به وجود آمده بود که در شهر مونترال هستم. تعداد اندکى از زنان نصاب حجاب اسلامى را داشتند.

هدفم از بیان کردن وضعیت اخلاقى ـ فرهنگى موجود همین بود که بگویم: این ها به جایى مى رسند که به تدریج، بزهکارى نهادینه مى شود; نه تنها ضد ارزش نیست، بلکه به صورت یک نهاد درمى آید. یعنى همان گونه که بانک و مدرسه داریم، جایى هم براى بزهکارى خواهیم داشت!

در سفرى که امسال عده اى از شیعیان تانزانیایى الاصل، که بعضاً در شهرهاى امریکا زندگى مى کردند، به ایران داشتند، از حوزه علمیه قم نیز دیدار کردند و سپس به مشهد مشرّف شدند. من هم همراه این عده بودم. به فرودگاه مشهد که رسیدیم، یکى از آنان به من گفت: آقاى شاملى، این خانم ها با این وضع، که روسرى شان چندین سانت عقب رفته و مویشان پیداست، مسیحى اند؟ گفتم: نه، مسلمان اند. گفت: اگر واقعاً ناراحت هستند، حجابشان را بردارند. گفتم: خجالت مى کشند، اگر برایشان مقدور بود، برمى داشتند. این که انسان به نظام ارزشى خود و باورهاى دینى اش بى توجهى کند و بخواهد آنچه را در غرب وجود دارد به غلط، الگو قرار دهد، از جمله مظاهر رشد و شکوفایى این افراد است که خود را در قیافه و شکل این طور نشان دهد، ولى در کار و علم و کوشش، پنجاه سال عقب تر باشد. نتیجه این مى شود که کسى که خودش در غرب زندگى کرده و وارد کشور ما مى شود حجابش کامل است و از ما مى پرسد: این خانم ها مسیحى اند؟ این روند، در نهایت، به جایى مى رسد که ـ خداى ناکرده ـ در جامعه ما هم گناه نهادینه مى شود.

معرفت: تأثیرى که طلاب اعزامى مى توانند در آینده در حوزه علمیه داشته باشند به نظر شما بیش تر در چه زمینه هایى است؟

دکتر زارعان: حدود و نحوه تأثیر طلاب اعزامى به مراکز علمى خارج از کشور را شاید بتوان در آئینه اهداف کلى حوزه بررسى نمود. این اجمالاً بدین معنى است که اگر هدف حوزه را باقى ماندن بر همان شیوه سنتى در ابعاد آموزش و پژوهش و تبلیغ بدانیم، قضیه متفاوت خواهد بود. یعنى اگر هدف اصلى فعالیت حول یک سرى مسائل خاص سنتى باشد و هم و غم حوزه حفظ شکل حاضر آن باشد، درد اطراف، خود را نداشته باشد; به مشکلات خارج حوزه نیندیشد و به مسائلى که در دنیاى اسلام مى گذرد توجه نکند، یعنى ولو در سطح فردى غم و غصه اى در این زمینه باشد، اما در سطح کلان براى آن ها برنامه دراز مدتى نباشد، چنانچه الان هم ـ آنچنان که باید و شاید ـ نیست، نحوه این تأثیر متفاوت خواهد بود در جوّ حاضر هنوز براى بسیارى از عزیزان حوزوى روشن نیست که چرا حوزه بایستى طلاب امام زمان (عج) را به دیار کفر بفرستد و با طرح این سؤال که آیا، برویم اسلام را از آن جا یاد بگیریم حتى حاضر به مطالعه و پیگیرى جریان اعزام اخیر نیستند و حاضرند به بسیارى از شایعات نسنجیده دوست و دشمن گوش فرا دهند اما کلمه اى از خود دست اندرکاران این اعزام نپرسند. در چنین جوّى اولین تأثیر را خود امر اعزام مى گذارد که به هر حال این سؤال را مطرح مى سازد و رفته رفته بر روشن شدن آن مى افزاید. به هر حال اولین مسئولیت طلاب اعزامى و دوستان ایشان که در این راستا هم عقیده اند، تبیین این نکته است که چرا این امر صورت گرفت، آیا نیازى به پیگیرى آن هست؟ نتایج آن چه بود؟ و از این قبیل نکات. صرف نظر از این نکته، طلاب اعزامى، با آشنائى که با سیستم تحقیقاتى غرب پیدا کرده اند نیز مى توانند نقش مؤثرى در فضاى آموزشى و پژوهشى حوزه حتى با هدف بالا داشته باشند. جالب است بدانید که در حال حاضر حتى در زمینه فقه و اصول فقه اهل تسنن و تشیع (که آن ها را احتمالاً رشته هاى انحصارى حوزه ها مى دانیم) آن چنان مطالعات عمیق و گسترده اى در دانشگاه هاى غربى و توسط غیر مسلمانان صورت گرفته که شاید بسیارى از زوایاى آن براى ما مخفى مانده باشد. شاید هضم این مطلب براى بسیارى از حوزویان مشکل باشد اما راه ساده قضاوت مراجعه مستقیم به مراکز مطالعات اسلامى غرب و مشاهده امر از نزدیک مى باشد. به هر حال، این مسائل تا زمانى است و براى کسانى است که هدف حوزه را امر یاد شده بدانند.

اما اگر مسئولیت حوزه علمیه و نهاد روحانیت را مسئولیتى بس وسیع تر و گسترده تر بدانیم قضیه چیز دیگرى خواهد بود. اگر مسئولیت حوزه اولاً ارتقاء سطح علمى و معنوى افراد و اعضاء خود و ثانیاً پاسخ گویى به معضلات جهان اسلام در تمامى زمینه هاى فقهى فلسفى قرآنى اعتقادى اجتماعى تاریخى اقتصادى سیاسى فرهنگى و غیره باشد و حوزه خود را موظف بداند که نه تنها مرکزى جهت با پاسخ گویى به این مشکلات باشد که خود منبع ابتکارات و خلاقیت ها و نو اندیشى و طرح هاى نو در زمینه هاى مذکور باشد، اعزام چند طلبه به خارج کشور جهت آشنایى با فرهنگ غرب و فعالیت هاى علمى ایشان نه تنها امرى مفید به نظر مى رسد که ضرورى خواهد بود و تازه باید نشست و بحث کرد که آیا این اعزام محدود و چند نفره کافى است و آیا لازم نیست در هر یک از رشته هاى ذکر شده، به ویژه در علوم انسانى چند ده نفر متخصص داشته باشیم که از سویى به مبانى اسلامى آشنا باشند و از سوى دیگر منابع غربى را بشناسند و قادر باشند ایده هاى وارداتى در فرهنگ ما را از ناب آن تشخیص دهند. در اینجا تأثیر این اعزام و تأثیر طلاب اعزامى روشن مى گردد که نقش آن ها در زمینه علمى تخصصى ایشان تنها یکى از وظایفى است که باید انجام دهند. شاید عده اى از عزیزان این نکات را یک سرى شعارهاى تکرارى غیر ضرورى بدانند و مدعى شوند که حوزه وظیفه خود را در حد میسور به خوبى انجام داده است، که باید عرض کنم اگر هدف حوزه آن باشد که عرض کردم، دیگر نمى توان به یک سرى علوم سنتى که در حد خود و در جاى خود ارزشمند و ضرورى است بسنده کنیم. امروز کافى است حملات دشمنان اسلام را در لباس مسلمان و غیر مسلمان، در لباس غربى یا روشنفکر و دلسوز و امثال آن در میادین فرهنگى، در کتب، مقالات روزنامه ها، سایت هاى اینترنت و... مرورى اجمالى داشته باشیم و ضعف خود را در این جهت به سادگى دریابیم. ما هنوز حتى نتوانسته ایم محبوبترین چهره قرن حاضر، که همه چیز را از او داریم، یعنى امام عزیزمان و افکار و اندیشه هاى او را به دنیا بشناسانیم، چه رسد به این که در زمینه هاى علمى و اخلاقى و دینى ملجأ و پناه دوستان و سنگر مستحکم و نفوذناپذیر در مقابل دشمنان و منافقین دو چهره این میدان باشیم. در اینجا نقش اعزام و آشنائى با دنیاى خارج و تخصص در زمینه هاى مختلف علمى و فراگیرى روش هاى جدید آموزشى و پژوهشى در جهت پیشبرد اهداف مقدس جامعه روشن مى شود و امیدواریم رفته رفته راه خود را باز نموده، دوستان به چشم دلسوزى به آن بنگرند و این امر را برادرانه، پدرانه و صمیمانه استقبال و مطالعه کنند، برادران خود را در این امر راهنمائى نمایند و با همکارى و صمیمیت ان شاءالله همگان از مزایاى آن بهره مند شویم.

معرفت: در مراکز آکادمیک غربى چه زمینه هایى براى تبلیغ اسلام و انقلاب اسلامى وجود دارد؟

دکتر رهنمایى: عمده فعالیت هاى جانبى که در مراکز آکادمیک غرب توسط دانشجویان مسلمان انجام مى پذیرد از نوع علمى ـ فرهنگى است. ولى این امر موجب نمى گردد که هیچ اقدامى در ارتباط; تبلیغات دینى و احیاناً معرفى چهره ناب انقلاب اسلامى نتوان برداشت. اصولاً زمینه براى فعالیت هاى صرفاً تبلیغى در دو زمینه فراهم بود.

1ـ زمینه گروهى و عمومى; هرگونه تشکیلات اسلامى مربوط به دانشجویان مسلمان ایرانى و غیر ایرانى، شیعه و سنّى در صورتى که مجوز قانونى از طرف دانشگاه دریافت مى داشت و به ثبت دفتر امور دانشجویى دانشگاه مى رسید اجازه مى یافت تا از امکانات دانشگاه در مسیر اهداف دینى فرهنگى، و ملّى (البته نه سیاسى) گروه خود استفاده کند و حتى بر دعوت از استادان و دانشجویان دیگر از سایر نقاط جهان براى شرکت در مجالس و سمینارها و کنفرانس هایى که برگزار مى کند اهتمام ورزد. وجود زمینه حشر و نشرى که دانشجویان مسلمان با دوستان و استادان دانشگاهى خود دارند مى تواند بستر مناسبى براى ترویج و تبلیغ ارزش هاى اسلامى باشد. چنین فعالیت هایى در دانشگاه ها حکم یک سرى فعالیت هاى درون گروهى ملّى و یا فرهنگى ـ دینى را دارد و تا آن گاه که با نظام و اصول و ضوابط کلى حاکم بر دانشگاه ها منافات نداشته باشد و در اصطکاک قرار نگیرد اشکالى متوجه آن ها نمى باشد. دانشجویان مسلمان و متعهد ایرانى مى توانند بسته به توان خویش از این فرصت براى ترویج اسلام و معرفى مبانى انقلاب اسلامى استفاده کنند و براى آن برنامه ریزى داشته باشند.

2ـ زمینه فردى و خاص; حضور فرداً فرد دانشجویان مسلمان متعهد به خصوص و حضور دانش پژوهان و طلاب حوزه علمیه به طور اخص در کلاس هاى درس، سمینارها، و کنفرانس هاى علمى عامل مناسبى براى ترویج فرهنگ اسلام و ارائه دیده ها و نظرات اسلامى در هر زمنیه خاص از علوم انسانى مى باشد. امروزه استقبال دانشگاهیان و محققین علوم انسانى از گفته ها و نوشته هاى مربوط به مبانى، اصول و آراء اسلامى، با توجه به مطرح بودن اسلام نه تنها به عنوان دین بارز بلکه به عنوان نسخه اى از حکومت و قدرت سیاسى، شایان توجه است. به عنوان نمونه، در کنفرانس سالانه «جامعه تعلم و تربیت تطبیقى و بین المللى» سال 1998 که در شهر بافلو آمریکا به مدت سه روز (22 ـ 18 مارس 1998) برگزار گردید دو میزگرد در دو روز متناوب به مباحث و سمینارهاى مربوط به تعلیم و تربیت اسلامى اختصاص یافت و با استقبال قابل توجهى روبرو گردید. در این میزگردها آقایان دکتر شاملى، دکتر زارعان و بنده و جمعى دیگر مقالات خود را در زمینه هاى گوناگون تعلیم وتربیت اسلامى ارائه دادیم و مطالب خویش را در معرض نقد و بررسى حاضرین و ناظرین میزگرد قرار دادیم. اسم این نوع فعالیت علمى را نمى توان تبلیغ به مفهوم کلمه گذاشت اما مى شود اذعان داشت که اتفاق طرح نظرات و مبانى اسلامى در این گونه فرصت ها و موقعیت هاى آکادمیک مى تواند بستر مناسبى براى تفهیم و احیاناً القاء ارزش هاى فرهنگى دین اسلام باشد.

معرفت: حضور طلاب حوزه علمیه در دانشگاه هاى غرب از نظر تبلیغى و معرفى چهره انقلاب اسلامى را چگونه ارزیابى مى کنید؟

دکتر شاملى: چنانچه عرض شد، هدف اولیه گروه اعزامى، تکمیل دوره کارشناسى ارشد و دکترا بود و این مهم دوستان را بر آن مى داشت که بیش ترین تلاش و انرژى خود را صرف امر تحصیل نمایند. بنابراین، پرداختن به سایر جوانب بیش تر فرعى یا حاشیه اى بود. اما از آنجا که طلبه و روحانى در هر کجا که باشد، از زىّ طلبگى خود خارج نمى شود و کار روحانى گریش را فراموش نمى کند، دوستان اعزامى سعى مى کردند حضور خود در محیط دانشگاه را از نظر تبلیغى هدفمند سازند. گذشته از تلاش هاى علمى در راستاى تبلیغ اسلام و معرفى ارزش هاى انقلاب اسلامى، شخصیت معنوى و فرهنگى این دوستان، گویاى نمونه بارزى از یک شهروند جامعه اسلامى انقلابى ایران بود که شخصیتش حوزه و پرورش حوزوى را تداعى مى نمود.

جالب این که چون دوره فوق لیسانس برادران گروه اعزامى در مؤسسه مطالعات اسلامى دانشگاه مک گیل سپرى شد، حضور علمى و حتى فیزیکى دوستان در تأمین هدف فوق نقش مهمى داشت. نمونه هایى از این نقش عبارتند از:

الف ـ به نظر من، روند مطالعات و تحقیقات در زمینه اسلام چه در مؤسسه فوق و چه در سایر مراکز دانشگاهى اروپا و آمریکا صبغه اسلام اهل سنت دارد. منابع تحقیق، شخصیت هاى اسلامى مورد مطالعه، ارتباط با کشورها و دانشگاه هاى مسلمان، تبادل استاد و دانشجو و... اغلب منحصر در اسلام اهل سنت است. تفکر شیعى یا به کلى مورد غفلت بوده و یا به صورت رگه هاى بسیار کمرنگ در برخى از مراکز اسلام شناسى غرب، آن هم به دنبال ظهور آثار قلمى مستشرقینى همانند پروفسور هانرى کوربن و شخصیت هاى پس از وى زمینه ظهور یافته است. البته، جریانات بعضاً شتابدارى از تفکر تشیع غیر امامى (تشیع اسماعیلى، و برخى از نحله هاى عرفانى همانند نقشبندیه که خود را به شیعه علویه منسوب مى دانند) توانسته اند در این یا آن دانشگاه جاى پایى باز کنند، اما این ها هیچ یک نماینده تفکر شیعى امامى نیستند.

دوستان اعزامى از بدو ورود با شرکت در واحدهاى درسى مؤسسه مطالعات اسلامى که ناگزیر از گذراندن آنها بودند، نماینده تفکر تشیع امامى بودند. مشارکت فعّال در بحث هاى هر کلاس، مشارکت در تجمع هاى عمومى دانشکده ارائه مقالات گوناگون که گرچه همگى پیش نیاز گذراندن واحدهاى درسى متفاوت بودند، هر یک بیانگر نمونه اى از تفکر تشیع امامى در زمینه اى خاص بود. رونداین جریان منتهى به ارائه تزهاى فوق لیسانس در تبیین اندیشه هاى فلسفه صدرایى بود که براى اولین بار عرضه مى شد و مى توانست یادگارى علمى از فرزندان حوزه در مغرب زمین باشد. به شهادت یکى از اساتید مؤسسه مطالعات اسلامى مک گیل، این اولین بار بود که تفکر صدرایى به این صورت گسترده و در قالبى آکادمیک مورد مطالعه قرار مى گرفت. درجه ممتازى برخى از این پایان نامه ها، بیانگر توان علمى ـ تحقیقى فرزندان حوزه در ارائه آثار آکادمیک آن هم به زبان غیر بومى بود.

ب ـ در کنار این نقش، جالب بودکه طلاب اعزامى فرصت یافتند تا با اندیشه هاى اندیشمندان اهل سنت در کلام، عرفان نظرى، تفسیر، اصول فقه، و تاریخ آشنایى و تضارب فکرى یابند. از این رهگذر یک سنت علمى ـ تحقیقى سلف صالح شیعى امامى همانند آنچه شیخ الطائفه(رحمه الله) در کتاب خلاف و علامه حلى(رحمه الله) در مختلف و مرحوم آیة الله بروجردى در حوزه بحث فقهى خود پى گیرى نمودند، احیا گردید.

جـ تلاش علمى برادران اعزامى در دوره کارشناسى ارشد بعضاً چنان مقبول افتاد که دانشگاه بینگ هامتون آمریکا پیشنهاد چاپ آنها را نمود و برخى هم اکنون زیر چاپ است.

د ـ طلاب اعزامى همچنین فرصت یافتند که در کنفرانس هاى بین المللى اسلامى که در کانادا یا آمریکا برپا مى شد، حضور یابند. این حضور نه تنها فرصتى براى ارائه یک مقاله اسلامى شیعى بود که در راستاى آن شرکت کننده مى توانست با شخصیت هاى سرشناس و کارآمد مطالعات اسلامى آشنایى پیدا کرده و باب همکارى هاى تازه تر علمى را بگشاید. دستاورد مبارک دیگر این حضور در کنفرانس ها، کسب تجربه در ارائه اندیشه هاى امامى ـ شیعى در مجامع بین المللى و پاسدارى از سنگرهاى اعتقادى به زبان تفاهم و تبادل بود.

هـ ـ از دیگر دستاوردهاى حضور طلاب اعزامى در دانشگاه هاى غرب را مى توان آشنایى این برادران با جبهه هاى تازه تر مورد دستبرد و تهاجم در فرهنگ و اعتقاد اسلامى دانست. این آشنایى، گروه اعزامى را بر آن مى داشت که خود را براى دفاع در حوزه هاى تازه تر معرفى اسلام آماده سازند.

مسائلى همانند اسلام و مدرنیزم، اسلام و مرزهاى آزادى فردى و اجتماعى اسلام و تکثرگرایى اعتقادى، اسلام و تأثر از زمینه هاى سیاسى، اجتماعى، اقتصادى و فرهنگى، اسلام و واحدسازى جهانى یا اندیشه دهکده جهانى تنهاچند نمونه از انبوه این مسائل است.

گرچه این مسایل یا همانند آن در درون جوامع مسلمان نیز مطرح بوده و هست، اما رویکرد بحث، حساسیت ها و نتایج حاصل از آن متفاوت است. چرا که در غرب این مسائل سمبل مطالعه اسلام از بیرون و در جوامع مسلمان سمبل مطالعه اسلام از درون (با فرض اعتقاد به حقانیت اسلام) انجام مى گیرد.

و ـ از دیگر برکات حضور برادران اعزامى در دانشگاه هاى غرب، نقش نافذ این برادران در تصحیح پیشداورى ها و ذهنیت هاى غیر منصفانه دانشجویان و اساتید دانشگاه ها بود که عموماً دستاورد خبرپراکنى رسانه هاى گروهى و منابع اطلاع رسانى مُغْرِض بود. کانال هاى اطلاعاتى در فضاهاى علمى غرب عموماً رسانه هاى گروهى صهیونیستى که از اسلام و انقلاب به تنگ آمده اند یا مستشرقین خریدارى شده که سر در سفره صهیونیست ها و سلطه طلبان دارند و گاهى نیز زبان خصومت آلود ایرانیان فرارى، سلطنت طلب ها، منافقین است. گذشته از آنچه در روزنامه ها، رادیو و تلویزیون و اینترنت عرضه مى شود، ذهنیت برخى از دانشجوایان و اساتید دانشگاه به اسلام، انقلاب و دانشجویى که از ایران اعزام شده خوشبین نیست. به خاطر دارم که در جلسات اولیه دفاع از طرح پیشنهادى پایان نامه دوره دکترى چندین بار من و دو دوست دیگرم (آقایان دکتر رهنما و دکتر زارعان) متهم بودیم که در بحث هاى خود مدافعانه یا توجیه گرانه برخورد مى کنیم، اما استمرار بر متانت و صداقت در بحث، آنان را به این باور رساند که واقعاً چیزهایى هم هست که آنها نمى دانند یا مواردى به آن ها مغرضانه منتقل شده است. البته، ناگفته هم نماند که رویکرد یک معتقد به اسلام با محققى که اسلام را پدیدارگرایانه مطالعه مى کند، متفاوت خواهد بود. واصلاً به گفته پرفسور محمود ایوب (استاد دانشگاه دین شناسى در دانشگاه تمپل) این غیر علمى و نشدنى است که از دانشجوى مسلمان بخواهند در مطالعاتش ایمان و اعتقاد را کنار بگذارد و یا برایش فرق نکند که مطالعاتش به تضعیف یا تقویت بنیه هاى اعتقادى اش مى انجامد. هر محقق به ناچار با ساختار فکرى و شخصیتى خاصى در بحث وارد مى شود و برایش بویژه مهم است که سرنوشت سازه هاى اعتقادى اش به کجا مى انجامد.

ز ـ در پایان شایسته است به عنوان حق شناسى از نقش تبلیغى شگرف برخى از دوستان اعزامى یاد کنم که گرچه نه درمحیط دانشگاهى اما در سطحى وسیع تر حاضر شدند که دوران غربت خود را طولانى تر کنند و مسئولیت اداره مراکز بزرگ اسلامى در شهرهاى مختلف آمریکا را بدوش گیرند. در کنار ادامه تحصیل در دوره دکترا، سه تن از عزیزان ما در شهرهاى نیویورک، هیوستن، و واشنگتن به انجام وظیفه تبلیغ و اداره مراکز اسلامى مشغولند و برخى موفق بوده اند حوزه هاى علمیه دینى تأسیس و اداره کنند. اینها تنها مرورى گذرا بر برخى از دستاوردهاى تبلیغى گروه اعزامى بود.

معرفت: نقش حضور طلاب اعزامى در میان ایرانیان مقیم و یا شیعیان سایر کشورها مستقر در کانادا چیست؟

دکتر زارعان: هدف اصلى اعزام دانش پژوهان مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى(رحمه الله) به دانشگاه هاى غرب تحصیل در زمینه هاى مورد نیاز و بازگشت به حوزه جهت تقویت و خودکفایى حوزه در ابعاد آموزش تحقیقاتى حوزه بوده است، که در نکات قبلى تا حدودى به نقش این اعزام و حدود تأثیرات آن اشاره نمودم. اما به هر حال امر تحصیل، على رغم فشردگى آن، منافات با این نداشت که در کنار درس و به مناسبت هایى که پیش مى آمد، طلاب اعزامى نقش تبلیغى خود را نیز ایفا کنند. آنچه که به این امر ضرورت مى بخشید و طلاب را وادار مى نمود على رغم فشار کارى و برنامه ریزى هاى تحصیلى دانشگاه از فرصت هائى محدود استفاده نموده و به امر تبلیغ بپردازند نیاز شدید معنوى مسلمانان و شیعیان خارج از کشور و به ویژه ایرانیان مقیم کانادا و آمریکا بود. بخشى از جمع ایرانى آن دیار را دوستان بسیار خوب و صمیمى دانشجو و خانواده هاى محترم ایشان تشکیل مى داد که تجربه بودنِ با ایشانو رفت و آمدهاى دوستانه و برپایى جلسات فرهنگى و مذهبى از شیرین ترین تجربیات و خاطرات ما در آن جا را تشکیل مى دهد. بنده شخصاً افتخار این را دارم و شاید دوستان دیگر نیز این احساس را داشته باشند که در طى سال هاى اقامت در مونترال دوستان بسیار خوبى را یافتیم که آشنایى آن ها براى ما توفیقى از سوى خداى منان بود. جداى از این جمع دانشجویى، ایرانیان مقیم وضعیت رضایت بخشى از جهت بعد مذهبى و دینى نداشته و ندارند. دلائل این امر فراوان است که از جمله مى توان بر بى توجهى مسئولین امر در رابطه با تبلیغات خارج از کشور اشاره داشت و در جاى دیگرى باید به این بحث مفصل پرداخت. راه حل این ضعف نیز امر پیچیده اى نمى نماید، وجود روحانیون متعهد، فاضل، مردمى، و آشناى به فرهنگ آن جا ـ که تنها وظیفه آن ها ارشاد و تبلیغ و هماهنگ ساختن فعالیت هاى فرهنگى و مذهبى باشد ـ و پشتیبانى مادى و معنوى مراکز اسلامى در آن جا کلید حل قضیه است. در بسیارى از موارد خود ایرانیان علاقمند نیز قدم جلو نهاده و در این راستا فداکارى مى کنند. اما به هر حال این یک طرح ایده آلى است که از محیط تصمیم گیرى ما خارج است و امیدواریم مسئولین امر نه تنها در اندیشه آن باشند که در مقام عمل نیز اقدام شایسته اى انجام دهند. طلاب اعزامى، على رغم تحصیلات خویش و روزشمارى براى بازگشت هر چه سریع تر به ایران، این نیاز را مى دیدند و لذا خود را موظف مى شمردند که در حد میسور انجام وظیفه کنند. به همین دلیل به مناسبت هاى مذهبى و علمى همچون ایام محرم و صفر، لیالى قدر نیمه شعبان و یا جشن هاى بیست و دوم بهمن و یا مناسبت هاى سیاسى همچون روز قدس و... جهت برپایى مراسم مناسب و ایراد سخنرانى اعلام آمادگى مى نمودند که از شهرهاى مختلف نیز دعوت به حضور در این مراسم مى شدند. برخى از دانش پژوهان نیز با ایثار و فداکارى خویش جلسات بیش ترى همچون جلسات هفتگى با ایرانیان مقیم داشته و یا با مسافرت هاى هفتگى به شهرهاى کانادا از کوچکترین فرصتى که به دست مى داد براى این امر استفاده مى کردند، گرچه همواره دغدغه درس خویش را نیز داشته اند; البته سه نفر از عزیزان اعزامى نیز مسئولیت اداره سه مرکز اسلامى در آمریکا را به عهده گرفتند که همزمان با ادامه تحصیل این بار را نیز به دوش کشند که توفیق همه ایشان را از خداى بزرگ خواستاریم و امیدواریم هر چه زودتر ایشان را در جمع خودمان در اینجا دوباره داشته باشیم.

معرفت: ارزیابى شما از حضور طلاب اعزامى درجمع دانشجویان ایرانى، بویژه در راستاى تحقق عینى همکارى و وحدت حوزه و دانشگاه چیست؟

دکتر شاملى: مقوله وحدت یا همکارى حوزه و دانشگاه مى تواند از منظرهاى گوناگونى مورد مطالعه قرار گیرد. به نظر من، سه محور در این مقوله قابل تأمل است:

الف ـ همسوسازى نیروهاى حوزه و دانشگاه در خدمت به کشور و انقلاب;

ب ـ از میان برداشتن موانع همگرایى و همدلى و پیدا کردن زبان تفاهم و همیارى;

ج ـ کشف زمینه هاى وحدت براى تسهیل همیارى هاى آینده که مى تواند در پیشبرد کشور و تضمین آینده انقلاب مؤثر باشد. این مهم، نیازمند بازشناسى قابلیت ها، توانائى ها و زمینه هاى افتراق یا همگرایى است.

با توجه به مقوله هاى فوق، بد نیست زمینه هاى عینى وحدت و همکارى را در محیط کوچک زندگى موقت دانشجویى خود در شهر مونترال باهم مرور کنیم.

پس از ورود به شهر مونترال دریافتیم که جمع دانشجویان محترم ایرانى بورسیه در این شهر، جمعى مهربان، صمیمى و پر جاذبه است. اکثر دانشجویان به همراه خانواده هاى خود در مراسم و جلسات عمومى گرد مى آمدند که این گردهمایى پشتوانه معنوى زندگى دانشجو و خانواده اش در غربت جغرافیایى و معنوى بود. دوستان طلبه همدوش برادران دانشجو به این جمع پیوستند و نه تنها خود از برکات معنوى وروحى این جمع بهره جستند، که به اقتضاى وظیفه روحانى گرى به ایفاى نقش تبلیغى و ارشادى پرداختند.

در هنگامه هاى گوناگون دینى و ملى که دانشجویان و خانواده هاى آنان گردهم مى آمدند، دوستان طلبه نیز سعى در بهره گیرى و بهره دهى داشتند. مراسم دعاى کمیل، دعاى امام حسین(علیه السلام) در روز عرفه، دهه محرم، احیاى شب هاى قدر، عید نوروز، دهه فجر، رحلت حضرت امام(رحمه الله) و نظایر آن مراسمى بودند که به دوستان طلبه امکان مى داد در جمع برادران دانشجوى خود احساس نشاط و صفاى تازه اى بکنند. به شهادت بسیارى از برادران دانشجو، به برکت حضور دوستان طلبه در شهر مونترال و همدلى آنان با برادران دانشجو، فضایى معنوى همانند فضاى ایران بوجود آمده بود که نه تنها حفظ سنگرهاى اعتقادى و ایمانى را تضمین مى نمود، از رنج غربت و بریدگى از محیط ارزش ها مى کاست. برادران دانشجو و خانواده هاى محترمشان دوستان طلبه را همسنگر مى دیدند که دوش به دوش براى حفظ روح دینى جمع و روح شکیبایى در برابر مشکلات غربت در تلاش بودند.

زمینه دیگر وحدت و همکارى، تلاش دو شادوش  در فعالیت هاى انجمن اسلامى محلى دانشجویان بود. پذیرش مسؤولیت اجرایى در این انجمن و مشارکت در فعالیت هاى آن در راستاى حفظ روح جمعى و دینى نمودهاى عینى بود که روحانى و دانشجو را براى شروع تجربه همکارى و وحدت در یک محیط کوچک آماده مى کرد. همانند برادران دانشجو، طلاب اعزامى نیز در پذیرش مسئولیت هاى این انجمن در سطوح مختلف مهیا بودند. این مسئولیت ها روحانى و دانشجو را در پیچ و خم مشکلات اجرایى همکارى قرار مى داد. در آنان روح تحمل یکدیگر و احترام به شخصیت یکدیگر را تقویت مى کرد تا خود را براى همکارى در محیط هاى فراگیرتر مهیا سازند.

گذشته از انجمن اسلامى فوق که محلى بود، برخى دیگر از دانشجویان مسلمان ایرانى مؤسس انجمن اسلامى سرتاسر آمریکا و کانادا بودند که طلاب اعزامى در سطح فعالیت هاى تبلیغى و حضور در جلسات فرهنگى و دینى با آنان همکارى داشتند و این همکارى قشر وسیعى از ایرانیان متدین و پاى بند به انقلاب را از نظر فرهنگى و دینى تغذیه مى نمود.

از زمینه هاى مهم تر وحدت و همکارى، مى توان به مشارکت دوستان طلاب اعزامى و عزیزان دانشجو در جلسات دو هفته یکبار فرهنگى که از جمله فعالیت هاى انجمن اسلامى محلى بود نام برد. این جلسات معمولاً بر قرائت قرآن، ترجمه و تفسیر کوتاه یک روایت و انجام یک بحث فرهنگى که به فراخور نیازهاى فکرى جمع یا مسائل مبتلا به کشور برگزیده مى شد، مشتمل بود. انجام این بحث، دانشجو و روحانى را با هم روبرو مى ساخت. تا از نزدیک و به دور از دغدغه هاى سیاسى و اجتماعى ابعاد یک بحث فرهنگى را با هم مرور و دیوارهاى افتراق و جدایى را فرو ریزند. حضور طلاب اعزامى در جمع این اطمینان را مى داد که در انجام مباحثات فرهنگى، حوزه علمیه کوچکى همراه خود داشته باشند که آنان را در شناخت بهتر معارف دینى یارى دهد. سؤالات، مناقشات و طرح مباحث دانشجویان نیز طلاب اعزامى را از نیازها و حساسیت ها فکرى و فرهنگى مخاطب دانشگاهى خود آگاه مى ساخت. این تعامل راه تفاهم و همیارى را مى گشود.

علاوه، حضور فیزیکى این دو قشر در یک محیط کوچک آنان را کمک مى کرد که همدیگر را بهتر بشناسند، امکانات همیارى و افتراق را بازشناسى نمایند، توان ها، قابلیت ها و زمینه هایى که پس از اتمام تحصیل مى تواند این دو قشر در ایفاى نقش در داخل کشور به هم پیوند دهد، برایشان شفاف ترشود. جالب این که حتى فعالیت هاى ورزشى، اردویى و شرکت در کمپ چند روزه خانواده هاى این دو قشر را به هم پیوند مى زد و برکات همدوشى و صفاى طرفینى را از نزدیک تجربه مى نمودند.

این همه، البته با توجه به این نکته قابل فهم تر است که طلاب اعزامى در این جمع همانند برادران دانشجوى خود در درجه اول و پیش از هر چیز، نگران امر تحصیل و وظیفه دانشجویى خود بودند و در نتیجه، تلاش هاى تبلیغى آنان با کسى که صرفاً به هدف تبلیغ اعزام مى شود، متفاوت است.

جالب این که برکت معنوى حضور طلاب اعزامى منحصر به جمع عزیزان دانشجو در شهر مونترال نبود و طلاب در مقاطع مختلف دست دانشجویانى را هم که در شهرهاى نزدیک دیگر مثل اتاوا، شهر کِبِک، و شربروک، تورنتو و... را نیز مى فشردند. و دامنه این همکارى تا جایى که به امر دانشجویى و تحصیل طلاب اعزامى آسیبى نمى رساند، تدام مى یافت.

و بالاخره گفتنى است که سفارت جمهورى اسلامى ایران در اتاوا نیز طى چند سالى که طلاب در مونترال بودند، از آنان جهت اداره مراسم دینى، فرهنگى و ملى استفاده مى نمود و گذشته از دانشجویان، ایرانیان مقیم کانادا نیز بعضاً از برکت حضور این طلاب بهره مى بردند.

گاهى اتفاق مى افتاد که از طلاب اعزامى در جمع شیعیان و مسلمانان غیر ایرانى نیز دعوت به عمل مى آمد که این فعالیت ها در دانشگاه و مراکز اسلامى انجام مى شد و برکات این فعالیت ها در معرفى چهره انقلاب نمود مى کرد.

معرفت: از همه سروران عزیز، که تقبّل زحمت نمودید و در این مصاحبه شرکت کردید، سپاسگزاریم.