سخن نخستین
Article data in English (انگلیسی)
سخن آغازین
تعلیم و تربیت ارزش ها
تعلیم و تربیت ارزش ها1 به مثابه یکى از گرایش هاى مهم و اساسى رشته تعلیم و تربیت، در دو دهه اخیرجایگاه برجسته اى را در میان سایر گرایش هاى رایج در دانشکده هاى تعلیم و تربیت دانشگاه هاى غرب به خود اختصاص داده است. با بهره بردارى از این گرایش ـ بستگى به مبانى، اصول و رویکردهاى جارى در تعلیم و تربیت ارزش ها ـ مى توان بسیارى از ارزش ها را معرفى، تبیین، فرهنگ سازى، جهانى سازى و درونى و نهادینه کرد. تعلیم و تربیت ارزش ها در غرب، تحت تأثیر حاکمیت لیبرال ـ دموکراسى بر فضاى فرهنگ و اندیشه غرب، از این فضا تأثیر پذیرفته، دستاویزى براى جهانى سازى ارزش هاى غربى قرار گرفته است. در ایران براى نخستین بار در سال تحصیلى 89ـ88، گروه علوم تربیتى مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى قدس سره قم، با بهره مندى از دیدگاه ها و تجربه هاى سه نفر از اعضاى هیئت علمى خود، دارندگان دکتراى فلسفه تعلیم و تربیت در گرایش تعلیم و تربیت ارزش ها از دانشگاه مک گیل کانادا، اقدام به طراحى و راه اندازى گرایش مزبور در مقطع ارشد نمود. هم اکنون دانش پژوهان و فراگیران این گرایش به تحقیق، تنظیم و تدوین پایان نامه هاى خود در زمینه تعلیم و تربیت ارزش ها اشتغال دارند. علاوه بر این، قرار است یک همایش ملى با عنوان «تعلیم و تربیت ارزش ها» به میزبانى مؤسسه فوق با مشارکت تعدادى دیگر از مراکز حوزوى و دانشگاهى بیست و سوم آذرماه سال جارى برگزار گردد.
به مفاد تعلیم و تربیت ارزشها این خود ارزش ها هستند که در مرتبه نخست موضوع محورى تعلیم و تربیت قرار مى گیرند و نه انسان هاى ارزش مدار تربیت یافته بر مدار ارزش ها. در واقع، تربیت انسان هاى ارزش باور و ارزش مدار نسبت به پرورش خود ارزش ها جنبه ثانوى داشته، برایند تعلیم و تربیت ارزش ها محسوب مى گردند. بدین ترتیب، تربیت با همه هنر و سازوکارش مشتمل بر تبیین، توجیه، افزایش، ترویج، توسعه، پروراندن و... به کار ارزش ها مى آید و ارزش ها با همه پراکندگى و گوناگونى خود، موضوع محورى تعلیم و تربیت قرار مى گیرند.
به بیانى که گذشت، یک مقایسه اجمالى و کوتاه میان تعلیم و تربیت ارزش ها با سایر گرایش هاى تربیتى ما را با منظور و مفاد تعلیم و تربیت ارزش ها بهتر و بیشتر آشنا مى گرداند. در تربیت دینى و اخلاقى به عنوان نمونه، بیشتر بر تربیت یافتگان به تربیت اخلاقى و دینى تأکید شده است تا آموزش و پرورش خود ارزش ها. در واقع، منظور اصلى از تربیت در این گونه موارد، تربیت افراد متخلق و متدین است تا پرورش ارزش هاى اخلاقى و دینى. به عبارت دیگر، در تربیت اخلاقى و دینى توجه به صورت استقلالى معطوف به فراگیران و متربیان اخلاق و دین است و توجه به ارزش هاى اخلاقى و دینى امرى ثانوى و تبعى به شمار مى رود. در حالى که در تعلیم و تربیت ارزش ها تمرکز اصلى و استقلالى بر خود ارزش ها استوار است و توجه به فراگیران و متربیان امرى ثانوى و تبعى به حساب مى آید.
در قلمرو تعلیم و تربیت ارزش ها مى خواهیم بدانیم به عنوان مثال ارزش هاى مثبتى چون ولایت مدارى، عدالت، کرامت، حیا، عفت، تقوا، توکل، شکر، صبر و نظایر آن چیستند و چگونه باید مورد تجزیه و تحلیل، بازپرورى و ارزش گذارى قرار گیرند تا به آسانى از ارزش هاى منفى و یا ضدارزش ها بازشناسى شوند؟ متقابلاً مى خواهیم دریابیم ارزش هایى چون هواپرستى، ظلم، پستى، پرده درى، پلشتى، ناپاکى، خودمحورى، ناسپاسى، بى قرارى و نظایر آن چیستند و چگونه باید تعریف و ارزش گذارى شوند تا به آسانى از ارزش هاى مثبت متمایز گردند؟ در این صورت، پژوهشگر و نظریه پرداز بیشتر درصدد مطالعه و بررسى و شناسایى شاخص ها و موازین بازشناسى و شناساندن ارزش هاى مثبت و منفى است تا بررسى احوال فراگیران و متربیان.
در قرآن و روایات، همان گونه که از ویژگى هاى تربیت یافتگان ارزش مدار و مؤمنان پایبند به ارزش ها سخن به میان آمده است، در رابطه با خود ارزش ها نیز، ضمن تأکید بر معرفى و پرورش آنها، گزاره ها و سفارش هایى وارد شده که بیانگر اهمیت فراوانى است که مکتب تربیتى اسلام براى آموزش و پرورش خود ارزش ها، صرف نظر از ارزش مداران در نظر گرفته است. به عنوان نمونه، به مواردى از ارزشگذارى هاى قرآن به بیان زیر توجه فرمایید:
ـ «الْحَقُّ مِن رَّبِّکَ فَلاَ تَکُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِینَ» (بقره: 147)؛ حق از جانب پروردگار تو مى باشد، مبادا از تردیدکنندگان در حق باشى.
ـ «وَقُلْ جَاء الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِلُ إِنَّ الْبَاطِلَ کَانَ زَهُوقا» (اسراء: 81)؛ و بگو حق آمد و باطل نابود شد که باطل نابودشدنى است.
ـ «وَلِبَاسُ التَّقْوَىَ ذَلِکَ خَیْرٌ» (اعراف: 26)؛ پوشش تقوا و رستگارى همان بهترین است.
ـ «إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنکَرِ وَلَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُ» (عنکبوت: 45)؛ به درستى که نماز انسان را از زشتى ها و اعمال ناشایست بازمى دارد و هر آینه یاد خدا برتر و بزرگتر است.
ـ «قُلْ... أَمْ هَلْ تَسْتَوِی الظُّلُمَاتُ وَالنُّورُ» (رعد: 16)؛ بگو... آیا تاریکى ها و روشنایى با یکدیگر برابرند؟
ـ «إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ» (لقمان: 13)؛ به درستى که شرک ظلم بزرگى است.
ـ «أَلَمْ تَرَ کَیْفَ ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً کَلِمَةً طَیِّبَةً کَشَجَرةٍ طَیِّبَةٍ» (ابراهیم: 24)؛ آیا ندیدى خداوند چگونه گفتار پاکیزه را به درخت پاکیزه تشبیه فرموده؟
ـ «وَمَثلُ کَلِمَةٍ خَبِیثَةٍ کَشَجَرَةٍ خَبِیثَةٍ» (ابراهیم: 26)؛ سخن آلوده و زشت به درختى ماند که بر روى زمین روییده و قرار و ثباتى ندارد.
در این موارد و نظایر آن، قرآن نظر ما را به ساحت و تبیین گروهى از ارزش هاى کلیدى همچون: حق و باطل، تقوا و پلشتى، عبادت و عصیان، نور و تاریکى، توحید و شرک، گفتار پاکیزه و گفتار زشت و... جلب مى کند. التزام و پایبندى به هریک از این ارزش هاى کلیدى، نه تنها به هویت و رفتار ما شکل و رنگ و رو مى بخشد، بل سرنوشت و فرجام ما را رقم مى زند.
در رهنمودهاى رسیده از معصومان علیهم السلام نیز مى توان به موارد فراوانى اشاره کرد که بیشترین توجه معطوف ساحت و چیستى ارزش ها شده است. نمونه هایى از این رهنمودها به شرح زیر مى باشند:
ـ پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله فرمودند: «انما بعثت لأتمم مکارم الأخلاق»؛2 همانا من به رسالت برانگیخته شدم تا ارزش هاى اخلاقى را به اکمال و اتمام رسانم. در بیان حضرت ختمى مرتبت از خود ارزش ها و نه ملتزمان به ارزش ها سخن به میان آمده است. روشن است گسترش و اتمام و اکمال مکارم اخلاق به مثابه یکى از فعالیت هاى تربیتى قلمداد مى گردد.
ـ امیرالمؤمنین على علیه السلام فرمودند: «إعرف الحق تعرف اهله و اعرف الباطل تعرف اهله»؛3 حق را بشناس اهلش را خواهى شناخت، و باطل را بشناس اهلش را خواهى شناخت. در بیان حضرت از حق و باطل به مثابه دو ارزش متباین صحبت به میان آمده است و نه از هواداران و طرفداران حق و باطل. در این تصویر نیز حق و باطل دو ارزشى هستند که موضوع آموزش و پرورش قرار مى گیرند.
ـ عدالت نیز به مثابه یک ارزش متعالى از زبان امیرالمؤمنین علیه السلام این گونه تعریف و برداشت شده است: «العدل یضع الأمور مواضعها»؛ عدل امور را در جاى خودش قرار مى دهد. این تعریف و تبیین هم خود ارزش عدالت را موضوع سخن و تجزیه و تحلیل قرار داده است.
ـ امام رضا علیه السلام فرمودند: «فإنّ الناس لو عرفوا محاسن کلامنا لاتبعونا»؛ به درستى چنانچه مردم زیبایى هاى کلام ما را بشناسند، از ما پیروى خواهند کرد. در این کلام نورانى نیز آنچه موضوع بررسى و تبیین قرار مى گیرد زیبایى هاى گفتار معصومان علیهم السلام است، پیش از آنکه به پیروان و ملتزمان به این ارزش ها پرداخته شود.
اینها و نمونه هاى فراوان دیگرى از این دست بیانگر اهمیت و ارزشى هستند که در راستاى آموزش و پرورش ارزش ها مورد توجه و امعان نظر قرار مى گیرد. روند پرورش ارزش هاى مثبت (فضیلت ها) مى تواند به گونه اى باشد که پیرو آن شخصیت هاى بهنجار شیفته ارزش ها شوند و به جانب آنها گرایش پیدا کنند. از سوى دیگر، روند بازشناسى و تبیین ارزش هاى منفى (رذیلت ها) مى تواند به گونه اى باشد که پیرو آن شخصیت هاى بهنجار نسبت به آنها بیزارى بجویند و تمایلى به دریافت و التزام عملى به آنها نداشته باشند.
در پایان یادآور مى شود نظر به اینکه این شماره از نشریه علمى ـ ترویجى «معرفت» در آستانه برگزارى همایش «تعلیم و تربیت ارزش ها» منتشر مى گردد، تعدادى از مقالات پذیرفته شده همایش در این شماره به چاپ رسیده اند. امید مى رود مقبول نظر پژوهشگران گرامى و خوانندگان ارجمند و مورد بهره بردارى آن بزرگواران واقع شود.
مدیر مسئول
پی نوشت ها:
1. values education.
2ـ فضلبن حسن طبرسى، مجمعالبیان، ج 9، ص 500.
3ـ نهجالبلاغه، صبحى صالح، کلمات قصار 477.
