معرفت

سال بیست و یکم ـ شماره 181 ـ دى 1391، 91ـ107

سیف اله فضل الهى^*

چکیده

این تحقیق به شناسایى علل کم توجهى و راهکارهاى ترویج پوشش اسلامى دانشجویان دختر دانشگاه ها براساس دیدگاه آنان مى پردازد. روش تحقیق توصیفى ـ پیمایشى، و جامعه آمارى دانشجویان دختر دانشگاه هاى قم، و نمونه آمارى 262 نفر از آنان بود که مطابق جدول مورگان و کرجسى به شیوه تصادفى طبقه اى و ساده انتخاب شدند. ابزار گردآورى اطلاعات، دو پرسشنامه محقق ساخته (18 گویه در طیف لیکرت با پایایى 78/0 و 17 راهکار از نوع آرایش رتبه اى با پایایى 89/0) مطابق آلفاى کرانباخ بود.

در تحلیل اطلاعات نشان داد: عوامل فرهنگى ـ اعتقادى در کم توجهى دانشجویان دختر به پوشش اسلامى تأثیر مثبت و معنادارى دارند. عوامل زیستى ـ روانى، فرهنگى ـ اجتماعى و سیاسى ـ اجتماعى على رغم کسب نمره بالاتر از حد متوسط مورد انتظار، نقش مثبت و معنادارى ندارند. شدت تأثیر عوامل مختلف در کم توجهى به پوشش اسلامى در بین دانشجویان معنادار نمى باشد. برنامه ریزى براى پوشش خلأ فرهنگى و تربیتى بین مدارس و دانشگاه ها، تنویر اذهان عمومى و به ویژه دانشجویان دختر نسبت به پیامدهاى جبران ناپذیر بدحجابى و ارتقاء و تقویت روحیه دینى براى پاى بندى به ارزش هاى اجتماعى به ترتیب از اولویت دارترین راهکارها براى ترویج پوشش اسلامى در بین دانشجویان دختر دانشگاه ها هستند.

کلیدواژه ها: پوشش اسلامى، دانشجویان دختر، دانشگاه ها، راهکارهاى ترویج، علل کم توجهى.

* استادیار دانشگاه آزاد اسلامى واحد قم.                                                               fazlollahigh@yahoo.com

دریافت: 14/8/90 پذیرش: 28/10/91.

مقدّمه

حجاب یکى از مهم ترین و متمایزترین ارزش هاى فرهنگى و اجتماعى، جوامع اسلامى، به ویژه ایران اسلامى است. نهادینه شدن این ارزش، بخصوص در میان نسل جوان و آینده ساز که به واسطه گسترش فناورى اطلاعات و ارتباطات با انبوه هجمه هاى تبلیغاتى براى کمرنگ شدن آن روبه روست، مستلزم واکاوى اصولى، واقع بینانه و عینى ریشه هاى کم توجهى به رعایت پوشش اسلامى در محیط هاى دانشگاهى، بخصوص در بین دانشجویان دختر است. بدین ترتیب، مى توان براى توسعه، تکوین و ترویج دانش هاى بنیادین، و تبیین درست فلسفه وجودى، ماهیت، نقش و تأثیرات فردى و اجتماعى آن، برنامه ریزى جامع و کاملى براى پوشش همه ابعاد فرهنگ و ساختارهاى آن (دانش ها، ارزش ها، نمادها) فراهم ساخت. این امر خود، نیازمند طرح تدابیرى مناسب براى انجام وظایف درست و پیوسته خانواده ها، نهادهاى فرهنگى و تربیتى جامعه از جمله مدارس، دانشگاه ها، صداوسیما، سازمان هاى تبلیغاتى و... در تبیین اندیشه هاى بنیادین فرهنگى و کمک به شناخت فرهنگ و ارزش ها، ارزشگذارى و پاسداشت آنها در فرایند حفظ هویت ملى و مذهبى و توسعه آن، در فرایند تکامل زندگى اجتماعى است. بدین سان، نهادهاى اجتماعى به ویژه دانشگاه ها که رسالتى جز توسعه فرهنگى به عنوان مهم ترین رکن توسعه همه جانبه و پایدار براى داشتن انسان هاى سالم از نظر جسمانى و روانى و ماهر، براى ارتقاى شیوه زندگى ندارند، باید بتوانند با ترویج هرچه بیشتر آموزه هاى دینى و فراگیرکردن امور فرهنگى و گسترش دامنه شمول آن و جذب و تأثیرگذارى هرچه بیشتر بر مخاطبان را از مهم ترین دغدغه مجموعه دست اندرکاران و فعالان حوزه هاى فرهنگ و اندیشه قلمداد کرده، از عوامل آسیب زا در حوزه شخصیت اخلاقى و ایمان مذهبى جوانان، بخصوص قشر اندیشمند و فرهیخته دانشجو جلوگیرى، و بر کارآمد شدن روش هاى ارائه برنامه هاى فرهنگى در دانشگاه ها در راستاى تحکیم ارزش ها و باورهاى فرهنگى متأثر از فلسفه اجتماعى و با هدف اسلامى کردن دانشگاه ها براى تحقق دغدغه هاى فوق بیفزایند. بدین سان مى توان فرهنگ واقعى و اصیل اسلامى را از طریق سازوکارهاى مناسب دانش و الگوهاى رفتارى مدیران، استادان، کارکنان و مخاطبان نهادینه ساخت و در فرایند اجتماعى شدن آن را در خدمت تربیت انسان هاى سالم، ماهر، متخصص، توانمند و بومى شده قرار دارد.

ازآنجایى که دانشگاه ها به عنوان مهم ترین مراکز تولید علم و ترویج فرهنگ محسوب مى شوند، از مهم ترین ارکان توسعه فرهنگى هر جامعه اى به شمار مى روند. دانشگاه ها باید بتوانند با ایجاد محیطى مبتنى بر فرهنگ و ارزش هاى اسلامى زمینه را براى تولید علم، توسعه سبک و روش هاى زندگى و تعمیم آن در بین اقشار گوناگون و تحقق اهداف متعالى آن مهیا سازند؛ امرى که به نظر مى رسد تحت الشعاع عوامل مختلف، هنوز با ایده آل خود فاصله زیادى دارد و مستلزم واکاوى عوامل و ریشه هاى کم توجهى دانشجویان دختر و آسیب شناسى واقع بینانه در راستاى برنامه ریزى اصولى و عملى و دسترسى به راهکارهاى مناسب ترویج پوشش اسلامى در دانشگاه هاست.

پیشینه تحقیق

بررسى پیشینه تحقیق نشان مى دهد که تحقیق کاملاً منطبق با موضوع بسیار محدود است. در عین حال، تعداد محدودى از مطالعات انجام شده، که تاحدودى به موضوع مربوط مى شد، جمع آورى گردید که در زیر بدان اشاره مى شود.

احمدى (1384) در تحقیقى در مورد بررسى عفاف در قرآن و حدیث راهکارهاى عملى رسیدن به عفاف را به سه دسته وراثت، محیط و اراده تقسیم کرده، درباره هریک با استمداد از قرآن و روایات بحث کرده و در نهایت، به اختصار آثار فردى و اجتماعى عفاف را بیان داشته است.

عظیمیان و بهشتى (1388) در بررسى فلسفه حجاب در اسلام و آثار تربیتى آن، روش هاى درونى کردن حجاب را در ارتقا و تقویت ایمان به خدا، اطلاع رسانى در زمینه حجاب و آثار مثبت آن، معرفى الگوهاى والاى حجاب و... دانسته اند.

ماهینى و خسروپناه (1388) در مقاله اى تحت عنوان «راهکارهاى ترویج پوشش اسلامى در بین دختران دانشجو»، مهم ترین علل کم توجهى یا بى توجهى به مقوله حجاب را در چهار دسته عوامل فرهنگى و اعتقادى، بیولوژیکى و روانى، اجتماعى و سیاسى بیان کردند و به ارائه راهکارهایى در جهت ترویج پوشش اسلامى پرداخته اند.

فضل الهى و ملکى توانا (1390ب) در مقاله «فرهنگ حجاب: راهکارهاى تحکیم و اولویت بندى آن با تأکید بر نمونه گیرى محدود از دانش آموزان دختر دبیرستانى» نشان دادند: عملى ترین راهکارها براى تحکیم حجاب، به ترتیب اهمیت و اولویت عبارت اند از: نمایش برنامه هاى جذاب رادیو ـ تلویزیونى، تبیین آثار مخرب بدحجابى در جامعه، معرفى و ترویج آیات قرآنى پیرامون پوشش اسلامى، برچیدن مقررات خشک و برخورد قهرى با دانش آموزان بدحجاب مدارس، تبیین آثار و فواید رعایت حجاب در کنار تجلیل از دانش آموزان محجبه، ترویج فرهنگ صحیح امر به معروف و نهى از منکر به همراه برگزارى جلسات پرسش و پاسخ در مدارس و معرفى الگوهاى انسانى موفق در زمینه حجاب.

اسدزاده و همکاران (1390) در مقاله «بررسى معیارهاى حجاب (در سه بعد ارزشى، فردى، اجتماعى) در بین دانشجویان المپیاد ورزشى دختر دانشگاه پیام نور کل کشور در خراسان جنوبى» نشان دادند که بین معیارهاى ارزشى، فردى، اجتماعى و شناختى دانشجویان دختر ورزشکار، با حجاب آنها رابطه مثبت و معنادارى وجود دارد. همچنین بین امنیت اجتماعى، اسنادهاى بیرونى و تربیت خانوادگى، با حجاب دانشجویان ورزشکار رابطه مثبت و معنادارى وجود دارد. بنابراین، هرچه والدین و دولتمردان معیارهاى مذکور را قوى تر کنند، میزان حجاب دانشجویان ارتقا خواهد یافت و ارتقا حجاب موجب امنیت اجتماعى بالاتر خواهد شد؛ و هرچه والدین در تربیت فرزندان دختر مؤثرتر عمل کنند، فرزندان ایشان از حجاب مناسب تر برخوردار خواهند بود.

فضل الهى و ملکى توانا (1390الف) در ریشه یابى علل کم توجهى به پوشش اسلامى در بین دانشجویان دختر دانشگاه ها نشان دادند: مهم ترین عوامل تأثیرگذار در کم توجهى دختران دانشجو به پوشش اسلامى، دوستان و همسالان، ضعف اعتقادات و رسانه هاى خارجى هستند.

جهانگیرى و شجاعى (1390) در مقاله اى تحت عنوان «بررسى رابطه بین میزان باور به حجاب و خودپنداره در میان دانشجویان علمى کاربردى شهرستان بجنورد» نشان دادند: بین خودپنداره و تصور دانشجویان نسبت به خود و میزان باور به حجاب آنها رابطه معنادارى وجود دارد؛ هرچه دانشجویان خودپنداره بالاترى داشته باشند و تصور مثبت ترى نسبت به خود داشته باشند، میزان باور به حجاب در آنها نیز بالاتر خواهد بود.

روش تحقیق

روش تحقیق از نظر اهداف کاربردى و از لحاظ شیوه جمع آورى اطلاعات، توصیفى ـ پیمایشى است. جامعه آمارى شامل کل دانشجویان دختر دانشگاه هاى استان قم در نیم سال دوم سال تحصیلى 89ـ90 بودند که از بین آنان نمونه اى به تعداد 360 نفر به شیوه تصادفى طبقه اى و ساده انتخاب گردید. پس از جمع آورى اطلاعات در نهایت، تعداد 262 پرسش نامه مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. ابزار جمع آورى اطلاعات دو پرسش نامه محقق ساخته؛ اولى براى ریشه یابى علل کم توجهى به پوشش اسلامى که حاوى 18 گویه با طیف 5 درجه اى لیکرت بود. پایایى سؤالات بر اساس آلفاى کرانباخ معادل 78/0 محاسبه گردید. دومى براى شناسایى و اولویت بندى راهکارهاى ترویج پوشش اسلامى در بین دانشجویان دختر، حاوى 17 گویه از نوع آرایش رتبه اى با پایایى 89/0 براساس آلفاى کرانباخ بود که از بین 25 راهکار از طریق مشاوره با صاحب نظران انتخاب شده بودند. براى تجزیه و تحلیل اطلاعات، علاوه بر روش هاى آمار توصیفى از جمله جدول، میانگین، انحراف معیار، واریانس، ضریب پراکندگى و آمار استنباطى در حد آزمون بى پارامترى خى دو (مجذور کاى) و آزمون Zبراى مقایسه یک میانگین با یک عدد ثابت و آزمون تحلیل واریانس یک راهه (F) براى تصمیم گیرى در مورد رد یا قبولى فرضیه ها استفاده شده است.

فرضیه ها

1. عوامل فرهنگى و اعتقادى در کم توجهى به پوشش اسلامى در بین دانشجویان دختر دانشگاه ها، تأثیر مثبت و معنادارى دارند.

2. عوامل زیستى ـ روانى در کم توجهى به پوشش اسلامى در بین دانشجویان دختر دانشگاه ها، تأثیر مثبت و معنادارى دارند.

3. عوامل فرهنگى و تربیتى در کم توجهى به پوشش اسلامى در بین دانشجویان دختر دانشگاه ها، تأثیر مثبت و معنادارى دارند.

4. عوامل سیاسى و اجتماعى در کم توجهى به پوشش اسلامى در بین دانشجویان دختر دانشگاه ها، تأثیر مثبت و معنادارى دارند.

5. میزان تأثیرعوامل گوناگون فرهنگى ـ اعتقادى،فرهنگى ـ تربیتى، زیستى ـ روانى وسیاسى ـ اجتماعى در کم توجهى به حجاب دانشجویان دختر دانشگاه ها متفاوت است.

1. حجاب در قرآن

تاریخ حجاب به آفرینش اولین موجودات روى زمین یعنى آدم و حوا بازمى گردد. فرازونشیب هاى بى شمار تاریخ نتوانسته است آن را محو کند. قرآن مى فرماید: «اى فرزندان آدم! براى شما لباس فرو فرستادیم که اندام شما را مى پوشاند و مایه زیست شماست و لباس تقواى بهتر است، این آیات خداست. باشد که متذکر شده پند گیرید.» (اعراف: 26) این آیه بیانگر اهمیت لباس و پوشش و ستر و ساتر از نظر قرآن است. طبق نص صریح قرآن کریم، حجاب بر زن واجب است، بخصوص لزوم پوشیدگى زن در برابر مرد بیگانه، یکى از مسائل مهم اسلامى است که باید مورد توجه قرار گیرد.

«حجاب» واژه عربى با معانى متعدد از جمله، پوشش، وسیله پوشش، و نامى است براى آنچه بدان خود را مى پوشانند. (ابن منظور، 1419ق، ج 1، ص 289) از حجاب به پرده، ستر، نقابى که زنان چهره خود را بدان بپوشانند، روى بند، برقع و چادر نام برده شده است. شاید پوشش زن را به اعتبار پشت پرده واقع شدن حجاب نامیده اند. اما به طور مسلم، امروزه به ویژه در معناى مصطلح، فقط به معناى پوشش مخصوص زنان به کار مى رود. از این رو، در سخنان فقها، مفسران متأخر و نویسندگان معاصر، به جاى واژه «ستر» یا «پوشش زنان» از واژه «حجاب» استفاده مى شود. (مطهرى، 1380، ص 72)

در قرآن براى وجوب حجاب، حفظ عفت و پاسدارى از حریم آن، بیش از ده آیه وجود دارد. در هفت آیه قرآن مجید، از واژه «حجاب» نام برده شده که یک مورد آن، مربوط به پوشش زنان است. (احزاب: 53) در آیات دیگرى نیز مستقیم و یا غیرمستقیم درباره پوشش بحث شده است. در اینجا به چند نمونه از این آیات اشاره مى شود. در آیه 31 سوره «نور»، به عنوان نخستین آیه اى که به صراحت بر وجوب حجاب تأکید دارد، مى خوانیم: «اى پیامبر به زنان باایمان بگو چشم هاى خود را از نگاه هوس آلود فرو خوابانند و دامان خویش را (از گناه) حفظ کنند و زینت خود را جز آن مقدارى که ظاهر است آشکار ننمایند و روسرى هاى خود را بر سینه افکنند (تا گردن و سینه با آن پوشانده شود) و زینت خود را آشکار نسازند.

دومین آیه اى که بر وجوب حجاب براى زنان در برابر نامحرمان تأکید مى کند، آیه 59 سوره «احزاب» است: «اى پیامبر، به همسران و دخترانت و زنان باایمان بگو روسرى هاى بلند خود را بر خویش خود فرو افکنند.»

2. اهداف حجاب در اسلام

1. کمک به بهداشت روانى جامعه، از طریق توسعه کامیابى هاى جنسى در محیط خانواده و همسران مشروع و پیشگیرى از بروز فساد در خانواده و اجتماع.

2. احساس شادمانى و رضایت درونى ناشى از اطاعت فرامین الهى. (اکبرى، 1377، ص 97)

3. مصونیت، آرامش و امنیت زن، تحکیم روابط بین اعضاى خانواده و برقرارى صمیمیت کامل بین آنان. (قائمى، 1373، ص 390)

4. حفظ و استیفاى نیروى کار و فعالیت جامعه از طریق محدود کردن التذاذهاى بصرى، لمسى و... به محیط خانوادگى و در قالب ازدواج مشروع و فراهم کردن زمینه حضور زنان در جامعه. (عظیمیان و بهشتى، 1388)

5. حفظ احترام و ارزش فردى و صیانت از جایگاه و ارتقا ارزش زن در برابر مرد و جلوگیرى از ابتذال او. (مطهرى، 1380، ص 72)

6. تعدیل و غرایز جنسى زن و مرد، از طریق کنترل نگاه ها. (نور: 30و31)

7. ثبات و سلامت اخلاق جامعه و حفظ آزادى زن از جمله آزادى در راهکار، تحصیل، رشد و پیشرفت. (فضل الهى و ملکى توانا، 1390ب، ص 58)

8. حفظ استقلال سیاسى، فکرى، فرهنگى و دینى. (عظیمیان و بهشتى، 1388)

3. الگوى مناسب پوشش اسلامى

مسئله پوشش زنان در احکام و تعالیم دین اسلام از اهمیت بسزایى برخوردار است. به طور کلى، معیارهاى مطلوب پوشش زن مسلمان در اسلام را مى توان در واژه «حجاب» خلاصه کرد. امروزه به زنى که در انجام وظایف شرعى خود کوتاهى کرده و پوشش اسلامى را رعایت نکند، بدحجاب یا بى حجاب گویند. واژه حجاب، در لغت به معناى پرده افکندن و حائل قرار دادن میان دو چیز است و امروزه به پوشش ظاهرى زنان اطلاق مى شود. (مطهرى، 1380، ص 63) البته در آیات و روایات به معناى نخست اشاره شده و واژه «حجاب» در معناى دوم به کار نرفته است. در داستان حضرت سلیمان، غروب خورشید این گونه توصیف مى شود: «حتى توارث بالحجاب»؛ یعنى تا آن وقتى که خورشید در پشت پرده مخفى شد. (ص: 32) همچنین در سوره احزاب آمده است: «اگر از آنها متاع و کالاى موردنیاز مطالبه کنید از پشت پرده از آنها بخواهید.» (احزاب: 54)

علاوه بر معناى لغوى و اصطلاحى «حجاب»، تعابیر گوناگونى نسبت به آن بیان شده است که به اختصار به برخى از آنها اشاره مى شود.

الف. عفاف ذهن: نپروراندن ذهنیت گناه و معصیت در ذهن و پرهیز از فکر و خیالات باطل، از توصیه هاى اسلام است؛ چراکه زمینه ساز سقوط انسان در ورطه گناه و ارتباط نامشروع، ذهنیت سازى آن است.

ب. عفاف نگاه: از دستورات مؤکد اسلام، رعایت نگاه و پرهیز از نظر کردن به نامحرم است؛ چراکه نگاه به نامحرم بیشترین تأثیر منفى را بر دل مى گذارد. با توجه به اهمیت مسئله، خداوند مى فرماید: «به مؤمنان بگو چشم هاى خود را (از نگاه به نامحرمان) فرو گیرند و دامان خود را حفظ کنند، این کار براى آنها پاکیزه تر است و خداوند از آنچه انجام مى دهند آگاه است.» (نور: 30) همچنین در حدیثى پیامبر صلى الله علیه و آله فرمودند: «نگاه به نامحرم همچون تیرى است که شیطان به قلب انسان مى زند.» (مجلسى، 1360، ج 4، ص 311)

ج. عفاف گفتار: فقهاى اسلامى تأکید دارند که براى زن جایز نیست صداى خود را به گونه اى خوش آهنگ، نازک و ملایم جلوه دهد که موجب تحریک نامحرم شود. علاوه بر این، در برخورد با نامحرم از بیان کلمات و الفاظ احساسى و تحریک کننده بپرهیزد و در گفتار جدیت نشان دهد تا افراد ضعیف الایمان و بیماردل سوءاستفاده نکنند. با توجه به اهمیت مسئله، قرآن کریم خطاب به همسران پیامبر صلى الله علیه و آله فرمودند: «با صداى نرم، به گونه هوس انگیز سخن نگویید که افراد بیماردل در شما طمع نکنند، بلکه به خوبى و شایسته سخن بگویید.» (احزاب: 32)

د. عفاف در تعاملات رفتارى: اسلام هرگونه ارتباط و برخورد حسى میان زن و مرد اجنبى را حرام کرده است. از این رو، مرد نمى تواند با هیچ عضوى از اعضاى خود، با عضوى از اندام بدن زن نامحرم تماس حاصل نماید. امام صادق علیه السلام مى فرمایند: «هیچ کس نیست مگر اینکه دچار بهره اى از گناه زنا مى شود. زناى چشم ها نگاه به نامحرم است و زناى دهان، بوسیدن نامشروع و زناى دست ها تماس دست ها با بدن نامحرم است.» (حرّعاملى، 1419ق، ج 14، ص 138)

ه. عفاف در رفتار و معاشرت: زن مسلمان، علاوه بر پوشش ظاهرى، باید در نوع حرکات، برخوردها و حتى راه رفتن نیز زمینه سوءاستفاده افراد اجنبى و هوسباز را از میان ببرد. برخوردهاى سنگین توأم با متانت، شرم و حیا، تواضع و وقار، کم گویى و پرهیز از گشاده رویى مفرط، برخوردهاى جلف، معاشرت دوستانه و اختلاط با مرد بیگانه، بر یک زن مسلمان لازم است. قرآن مى فرماید: «نباید زنان هنگام راه رفتن پاى خود را بر زمین بکوبند تا زینت پنهانشان دانسته شود.» (نور: 31)

و. عفاف در زینت: زن مسلمان باید علاوه بر پوشش اعضا و اندام خود، هر نوع زیور و زینت را از معرض دید نامحرمان پنهان سازد و از هرگونه آرایش و خودنمایى در برابر افراد بیگانه بپرهیزند تا زمینه جلب توجه و تحریک آنان فراهم نشود. با توجه به اهمیت مسئله در قرآن آمده است: «(اى رسول ما) زنان مؤمنه را بگو تا چشم ها و فروج و اندامشان را محفوظ دارند و زینت و آرایش خود را جز آنچه قهرا ظاهر مى شود، در برابر بیگانه آشکار نسازند.» (احزاب: 32)

ى. عفاف در پوشش: بى تردید حکم وجوب حجاب زن در برابر نامحرم، یکى از احکام مسلم اسلام است. در قرآن کریم، روایات و احکام فقهى به این مسئله و کیفیت آن اشاره شده است. از این رو، علاوه بر تعابیر ذکرشده در مقوله حجاب، زن مسلمان مهم تر از همه باید حدود شرعى را در پوشش ظاهرى خود رعایت کند و اندام بدن را از معرض دید دیگران پنهان سازد.

به طور کلى، تمامى مباحث مطرح شده در باب حجاب و پوشش اسلامى زنان، به دو محور اساسى بازمى گردد: نخست، رعایت حد پوشش به معناى حفظ عورت و دیگرى پرهیز از خودآرایى نامشروع است.

اسلام از زنان خواسته است که حدود پوشش اسلامى را به منظور حفظ عورت خود رعایت کنند. با توجه به روایات و تفاسیر آیات قرآن کریم، عورت زن، تمامى اعضاى بدن او، بجز قرص صورت و دو کف دست مى باشد. از این رو، الگوى پوششى مورداستفاده زنان باید به گونه اى باشد که بتواند این حدود را تأمین کند. قرآن کریم مى فرماید: «به زنان مؤمنه بگو چشم هاى خود را فروبندند و عورت هاى خود را پوشیده نگاه دارند و زینت هاى خود را جز آن مقدارى که ظاهر است آشکار ننمایند.» (نور: 31)

در مسئله دوم، ضمن تأکید بر آراستگى و خودآرایى مشروع زنان در برابر محارم، به ویژه همسر، اسلام از آنان خواسته است تا از خودآرایى نامشروع در برابر نامحرمان و در محیط اجتماع بپرهیزند و زیور و زینت خود را جز در برابر محارم آشکار نکنند و از هر عاملى که موجب تحریک و جلب توجه نامحرمان شود دورى کنند. مظاهر خودآرایى زنان عبارت اند از:

الف. زیورآلات زنانه، اعم از گردنبند، گوشواره، خلخال، بازوبند، دست برنجى، تاج و... «زینت هاى خود را (از جمله زیورآلات) آن مقدارى که آشکار است، ظاهر ننمایند.» (نور: 31)

ب. آرایش نمودن، سر، صورت، دست ها و پاها و... اعم از سرمه زدن، رنگ مو، آرایش صورت، خضاب کردن دست، ابرو گرفتن، لاک زدن ناخن ها و... «و هرگز مانند دوره جاهلیت نخستین آرایش و خودآرایى نکنید.» (احزاب: 32)

ج. استعمال عطر: پیامبر صلى الله علیه و آله فرمودند: «زنى که خود را براى دیگران خوشبو کند، او خود آتش است و ننگ محسوب مى شود.» (میرزایى، 1387، ص 36)

د. پوشیدن لباس هاى فاخر، زننده و زینتى که موجب جلب توجه شود. پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله فرمودند: «واى بر زنان از دو سرخى طلا و جامه زیبا (که هر دو زینت بوده و موجب فتنه هستند.»

علاوه بر معیارها و احکام مطرح شده در حدود پوشش اسلامى، برخى از مصادیق پوشش زنان در قالب آیات و روایات بیان شده است. از آن جمله مى توان به «جلباب»، «خمار» و «سراویل» اشاره کرد. در سوره نور از زنان خواسته شده است که از پوشش «خمار» به درستى استفاده کنند: «روسرى هاى خود را بر سینه خود افکنند (تا گردن و سینه با آن پوشیده شود).» (نور: 31)

همچنین در سوره احزاب، شکل دیگرى از پوشش به زنان معرفى شده است: «یعنى جلباب هاى خود را بر خویش افکنند.» «جلباب» در این آیه بنابر تفاسیر، نوعى مقنعه است که از روسرى بزرگتر و از چادر کوچک تر مى باشد و سر و سینه زن را با پوشش وسیع خود مى پوشاند. (ابن منظور، 1419ق، ج 2، ص 317)

به طور کلى، الگوهاى پوشش اسلامى زنان به سه بخش تقسیم مى شوند:

الف. قالب ها و الگوهاى متعارف و مشترک پوشش ظاهرى زنان.

ب. الگوها و طرح هاى متنوع و متغیر که در قالب الگوهاى مشترک به کار گرفته مى شوند.

ج. الگوها و طرح هایى که در شرایط خاص محیطى به کار گرفته مى شوند.

قالب هاوالگوهاى مشترک پوشش ظاهرى زنان، با توجه به هویت فرهنگى جامعه ماکاملاً تعریف شده اند و مصادیق آن محدوداست.استفاده ازآنهادرنقاط شهرى ومناطق غیربومى متداول مى باشد. این الگوها عبارت اند از: 1. چادر؛ 2.مانتو؛3.مقنعه؛4.روسرى؛5. شلوار؛6. جوراب؛ 7. کفش.

در این تحقیق، الگوى قابل قبول پوشش اسلامى براى دانشجویان دختر، مفاد ابلاغى دانشگاه آزاد اسلامى از طریق معاونت فرهنگى است که در راستاى اعتلاى اخلاق و معنویت و لزوم سالم سازى فضاهاى آموزشى و به منظور تحکیم ارزش هاى والاى اسلامى، ایجاد نظم و انضباط در دانشگاه و حفظ قداست این محیط مقدس، براساس مصوبات شوراى فرهنگى دانشگاه و مطابق استراتژى هاى مصوب وزارت علوم و تحقیقات در سال 1389 به دانشگاه هاى آزاد اسلامى سراسر کشور ابلاغ شده است.

عوامل کم توجهى به پوشش اسلامى

على رغم تأثیر عوامل گوناگونى در کم توجهى به پوشش اسلامى، به چند مورد اشاره مى گردد.

1. مخالفت با احساس نوعى اجبار در رعایت حجاب و پوشش اسلامى. (رجبى، 1387، ص 166)

2. عدم شناخت نسبت به فلسفه حجاب و تحکیم نیافتن باورهاى دینى و ارزش هاى اسلامى. (فضل الهى و ملکى توانا، 1390ب، ص 58)

3. ضعف عملکرد دستگاه هاى فرهنگ ساز جامعه در ترویج فرهنگ و ارزش هاى اسلامى در بین اقشار گوناگون، به ویژه نسل جوان.

4. اظهار مخالفت با جامعه و حاکمیت سیاسى و اجتماعى. (ماهینى و خسروپناه، 1388)

5. تأثیرپذیرى از دوستان و همسالان در محیط هاى آموزشى و تربیتى، به ویژه در سنین نوجوانى و جوانى. (شرف الدین، 1386)

6. القائات سوءرسانه ها و بنگاه هاى تبلیغاتى غرب، به ویژه شبکه هاى خارجى براى ترویج فرهنگ غربى و سست کردن پایه هاى اعتقادى نسل جوان.

7. اظهار نوعى ترقى اجتماعى، وضعیت اقتصادى، تحصیلى، شغلى و فرهنگى خانواده از طریق کم توجهى به رعایت پوشش اسلامى. (فضل الهى و ملکى توانا، 1390ب، ص 58)

8. ضعف عملکرد سازمان هاى تربیتى، مانند نظام آموزش و پرورش در تربیت دینى و تحکیم پایه هاى دینى جوانان در سنین تعلیم و تربیتى.

9. میل به خودنمایى، تزیین، تجمل، خودآرایى براى جلب توجه، به رخ کشیدن زیبایى ها، برانگیختن احساسات مثبت دیگران،تحسین وتمجید،لذت جویى،میل به تظاهرات جنسى، و جلب جنس مخالف به عنوان ویژگى هاى زیستى و روانى و طبیعى. (ماهینى و خسروپناه، 1388)

10. بى تفاوتى نسبت به فرهنگ بومى، ملى و نوعى خودباختگى و تأثیرپذیرى از فرهنگ بیگانه و فاصله گرفتن از ارزش هاى دینى.

11. ضعف اعتقادات مذهبى و ایمانى.

12. ناآگاهى از فواید و آثار مثبت حجاب و پیامدهاى فردى و اجتماعى آن.

راهکارهاى ترویج پوشش اسلامى

1. فرهنگ سازى: اسلام دینى فرهنگى است، و پیشگیرى از طریق فرهنگ سازى را مقدم بر درمان مى داند. فرهنگ سازى بیشتر با فعالیت هاى آموزشى، تبلیغى و هدایت در فضاى جامعه همراه است، به گونه اى که افراد اولاً، با آگاهى و شناخت دست به انتخاب رفتارها و نگرش ها و توانش ها بزنند. ثانیا، به صورت طبیعى و خودجوش به رعایت ارزش هاى انتخاب شده و با رغبت به عنوان یک ارزش اسلامى و اجتماعى در تمام ارکان زندگى به اجرا بگذارند. با توجه به جایگاه حجاب و فرهنگ حجاب در جامعه اسلامى، لازم است از راهکارهاى مناسب تربیتى، بخصوص در محیط هاى مولد فرهنگ و علم، در بین اقشار روشنفکر و دانشگاهى براى ترویج حجاب و پوشش اسلامى استفاده کرد.

2. احیاى فرهنگ اسلامى: فرهنگ سازى مفیدترین و کم هزینه ترین راه براى اجتناب از رذایل اخلاقى، و مناسب ترین راه براى تقویت باورها و ارزش هاى اخلاقى و دینى نسل هاى آینده است. امرى که در مراکز تعلیم و تربیت به صورت مستقیم در حال انجام است. احیاى ارزش هاى اصیل اسلامى و فراخوانى زن مسلمان به تعقل و دریافتن ارزش ها و آفرینش روح تعبد و تعهد نسبت به این مسئله نقش مهمى در این زمینه دارد. فرهنگ معمولاً داراى سه لایه است: الف. دانش هاى بنیادین؛ ب. ارزش ها؛ ج. نمادها. (الوانى و هاشمیان، 1388) داشتن دانش بنیادین، ارزش ها را شکل مى دهد و در واقع، نمادها برون دادهاى لایه هاى قبلى هستند. در ترویج فرهنگ و برنامه ریزى ارزش ها باید هر سه لایه در کنار یکدیگر اتفاق بیفتند.

3. تبدیل شدن فرهنگ سازى به یک باور عمیق در بین سیاست گذاران و برنامه ریزان.

4. اصلاح و توسعه فعالیت هاى فرهنگى ـ تربیتى رسانه ها: گاهى رسانه ها از جمله رادیو، تلویزیون، سینما، مطبوعات و رسانه هاى تبلیغى، برنامه هایى ارائه مى نمایند که على رغم پى گیرى اهداف فرهنگى و ارزشى جامعه، در ظاهر در محتوا با اهداف خود در تعارض عمل مى کنند. نهادهاى فرهنگى یاید با تربیت هنرمندان متعهد و معتقد و طراحى و تدوین متون هنرى و تبلیغى برخوردار از محتواى غنى ارزشى و اسلامى، از ظرفیت بالاى خود در حفظ، توسعه و تحکیم آن بکوشند.

5. الگوسازى و معرفى الگوهاى انسانى موفق و ملتزم به رعایت ارزش هاى اجتماعى و اخلاقى: در شکل گیرى و تکامل شخصیت، نقش الگوها بسیار حیاتى است. مهم ترین نوع یادگیرى در انسان، یادگیرى مشاهده اى یا همان تقلید و سرمشق گیرى است. از زمانى که انسان قدرت درک پیدا مى کند و در تعامل با محیط اجتماعى قرار مى گیرد، مایل به الگوبردارى و همانندسازى با افراد مورد علاقه خود است. در دین اسلام، هم متابعت از اسوه حسنه مورد تأکید قرار گرفته است. از سوى دیگر، در سنین اولیه میزان تأثیرپذیرى انسان از تجارب عینى و واقعى، مانند اشیاى حقیقى، ایفاى نقش، خیمه شب بازى، بازسازى موقعیت بیشتر است. هرچه انسان بزرگتر مى شود، ابزارهاى سمعى و بصرى و نمادها جایگزین مى شوند. (احدیان، 1373، ص 67) مسئله الگو در اخلاق اسلامى و روان شناسى نیز جایگاه مهمى دارد. از این رو، قرآن کریم زنان شایسته همچون آسیه همسر فرعون و حضرت مریم را معرفى و از آنان تجلیل مى کند. به نظر مى رسد الگوها و معرفى مناسب آنها مى واند ضریب تأثیرپذیرى دختران را افزایش دهد.

6. ایجاد شناخت و آگاهى در بانوان نسبت به فلسفه حجاب: هرچند ایمان گرایى در انسان، خواه و ناخواه او را به سمت انجام تکالیف و مسئولیت هاى دینى هدایت مى کند، اما یکى از پایه هاى ایمان دینى در افراد، داشتن شناخت و آگاهى درست است. در بحث پوشش اسلامى، اگر زنان مسلمان با فواید و فلسفه وضع این قانون الهى آشنا شوند، حتى اگر مقید به رعایت کردن آن نباشند، احتمال تغییر رفتار در آینده براى آنان وجود دارد.

7. آگاهى بخشى نسبت به پیامدهاى منفى بدحجابى: توجه نکردن به آثار و کارکردهاى منفى فردى و اجتماعى عدم رعایت حجاب، نقش بسیار مهمى در سرپیچى از آن دارد. بنابراین، آگاهى عموم مردم، بخصوص بانوان مسلمان نسبت به پیامدهاى جبران ناپذیر بى حجابى مى تواند به آگاهى افراد غیرمقید به انجام وظایف الهى منجر شود.

8. ترویج روحیه عفاف و حیا: ترویج فرهنگ عفاف و حیا در جامعه مى تواند بانوان را به سمت پوشش مناسب سوق دهد. هرچند این دو، صددرصد لازم و ملزوم یکدیگر نیستند؛ چه بسا فردى واقعا پاکدامن باشد، اما به دلایل گوناگون داراى پوشش مناسب شرعى نباشد. البته عکس قضیه نیز صادق است. اما مسلما رعایت عفاف و حیا در فرد مى تواند او را به سمت حفظ ارزش هاى دینى و از جمله پوشش اسلامى سوق دهد.

10. پررنگ کردن نقش رسانه هاى جمعى: رسانه ها نقش مهمى در فرهنگ سازى دارند، آنان مى توانند به افراد جهت فکرى ببخشند. الگو تعیین کنند، نگرش مردم را تغییر دهند. فرهنگ سنتى یک قوم را از بین ببرند، و فرهنگ خودساخته اى را جایگزین کنند. از طریق رسانه ها و هنر، مى توان ارزش هاى یک جامعه را کم رنگ کرد.

یافته ها

براساس جدول 1، بیشترین میانگین (54/3) مربوط به گویه «ضعف اعتقادات مذهبى» و پس از آن، گویه «بى تفاوتى نسبت به فرهنگ ملى خود (خودباختگى)»، با میانگین (173/3) مى باشد. گویه «ناآگاهى از فواید و آثار مثبت پوشش اسلامى» با میانگین (136/3) در جایگاه سوم قرار دارد. همچنین همه گویه ها داراى نمره بیشتر از حد متوسط موردانتظار (3) دارند. تجزیه و تحلیل استنباطى داده ها بر اساس آزمون خى دو، نشان مى دهد، چون خى دو محاسبه شده (687/24)، از خى دو جدول در سطح اطمینان 99/0 و 01/0 =4= df(28/13) بزرگتر است، پس فرضیه صفر رد مى شود. با توجه به معنادار بودن تفاوت میانگین فراوانى هاى قابل مشاهده و مورد انتظار، با اطمینان 99/0 مى توان نتیجه گرفت: عوامل فرهنگى و اعتقادى در کم توجهى به پوشش اسلامى در بین دانشجویان دختر دانشگاه ها، تأثیر مثبت و معنادارى دارند.

مطابق داده هاى جدول (2)، بیشترین میانگین (279/3) مربوط به گویه «احساس نیاز به جلوه گرى و دلربایى براى جلب توجه دیگران» است. پس از آن، گویه «عدم رعایت حجاب، وسیله مناسبى براى جلب جنس مخالف» با میانگین (159/3) و در نهایت، گویه «کم توجهى به حجاب وسیله اى براى لذت جویى و میل به تظاهرات جنسى در سنین جوانى» با میانگین (777/2) در جایگاه دوم و سوم قرار گرفته اند. تحلیل داده ها گویایى این است که گویه هاى اول و سوم، میانگین بیشتر از حد متوسط موردانتظار به دست آورده اند و در کم توجهى به پوشش اسلامى دانشجویان دختر دانشگاه ها نقش مؤثرى دارند، ولى گویه دوم میانگین کمتر از حد متوسط موردانتظار دارد و تأثیر چندانى در کم توجهى به حجاب دانشجویان ندارد. براساس آزمون خى دو، چون خى دوى محاسبه شده (312/4) از خى دوى جدول در سطح اطمینان 99/0 و 01/0 و a=و df=4(28/13) کوچکتر است، پس فرضیه صفر تأیید مى شود. با توجه به معنادار نبودن تفاوت فراوانى هاى قابل مشاهده و مورد انتظار، با اطمینان 99/0 مى توان گفت: عوامل زیستى و روانى على رغم کسب نمره میانگین بیشتر از حد متوسط مورد انتظار، در کم توجهى به پوشش اسلامى در بین دانشجویان دختر دانشگاه ها تأثیر مثبت و معنادارى ندارد.

مطابق داده ها، بیشترین میانگین (6/3) مربوط به گویه «بخش عمده اى از کم توجهى به حجاب در دختران دانشجو، تأثیرپذیرى از دوستان همسالان در محیط دانشگاه ها» است. پس از آن، گویه «ریشه کم توجهى به حجاب در تأثیرپذیرى از رسانه هاى جمعى، و به ویژه برنامه هاى شبکه هاى خارجى»، با میانگین (27/3) در جایگاه دوم قرار دارد. هر دو گویه، نمره بیشترى نسبت به حد متوسط مورد انتظار کسب کرده اند. سایر گویه ها، نمره کمتر از حد متوسط مورد انتظار (3) به دست آورده اند که نشان مى دهد از نظر دانشجویان تأثیر چندانى در کم توجهى به حجاب دانشجویان دختر دانشگاه ها ندارند. گویه «کم توجهى به حجاب، وسیله اى براى نشان دادن وضعیت فرهنگى و تحصیلى اعضاى خانواده به دیگران»، با میانگین (79/2) در رتبه سوم و گویه «کم توجهى به حجاب، نشانگر نوعى نگرش والدین آنها نسبت به حجاب آنها» نیز با میانگین (74/2) در جایگاه چهارم قرار گرفته است. سایر گویه ها نیز در جدول به روشنى بیان شده اند.

بدین ترتیب، مهم ترین و مؤثرترین عامل اجتماعى و تربیتى در کم توجهى به حجاب دختران دانشجو، تأثیرپذیرى و نوعى همنوایى با همسالان در محیط دانشگاه ها و تأثیرپذیرى از رسانه هاى خارجى است. در مقابل، کم اثرترین عامل اجتماعى و تربیتى، استفاده از کم توجهى به حجاب، به عنوان ابزارى براى معرفى وضعیت شغلى والدین خود به دیگران است. تجزیه و تحلیل میانگین داده ها بر اساس آزمون مجذور کاى (خى دو) نشان مى دهد، چون خى دو محاسبه شده، از خى دو جدول در سطح اطمینان 99/0 و 01/0 و a= و df=4کوچکتر است. فرضیه صفر تأیید مى شود. با توجه به معنادار نبودن میانگین ها، با اطمینان 99/0 مى توان گفت: عوامل فرهنگى ـ اجتماعى در کم توجهى به پوشش اسلامى در بین دانشجویان دختر دانشگاه ها تأثیر مثبت و معنادارى ندارد.

اطلاعات جدول گویاى این است که بیشترین میانگین (18/3) مربوط به گویه «بى توجهى دانشجویان دختر به حجاب، نوعى اظهار مخالفت با برخوردهاى قهرى در دانشگاه ها» است. پس از آن گویه «کم توجهى به حجاب، نوعى تظاهر به ترقى اجتماعى» است. گویه «عدم رعایت حجاب، نوعى اظهار مخالفت با حاکمیت سیاسى و دینى جامعه در دانشگاه ها»، به ترتیب با میانگین (06/3) در جایگاه دوم قرار دارند. همچنین گویه «بى توجهى به حجاب، نوعى بى اعتنایى به ارزش هاى پذیرفته شده نزد مذهب گرایان حاکم»، با میانگین (93/2) و گویه «کم توجهى به حجاب، نشان دادن نوعى مخالفت با جامعه و طرز تفکر خاصى» با میانگین (88/2)، به ترتیب در جایگاه چهارم و پنجم قرار دارند. از سوى دیگر، على رغم اینکه میانگین کل پاسخ ها (02/3)، از میانگین مورد انتظار بزرگتر است، اما گویه هاى شماره 1و3 کمتر از حد متوسط مورد انتظار قرار گرفته اند. تجزیه و تحلیل داده ها، بر اساس آزمون مجذور کاى (خى دو) بیانگر این است که چون خى دو محاسبه شده (488/9) از خى دو جدول در سطح اطمینان 99/0 و 01/0 و a=و df=4(28/13)، کوچکتر است، پس فرضیه صفر تأیید مى شود. با توجه به معنادار نبودن تفاوت فراوانى هاى قابل مشاهده و مورد انتظار، با اطمینان 099/ مى توان گفت: عوامل سیاسى ـ اجتماعى در کم توجهى به پوشش اسلامى در بین دانشجویان دختر دانشگاه ها تأثیر مثبت و معنادارى ندارد.

داده هاى جدول 5، گویایى این است که بیشترین میانگین (288/3) مربوط به عوامل فرهنگى ـ اعتقادى و پس از آن، عوامل فیریولوژى ـ روانى با میانگین (07/3) مى باشد. در پایین ترین جایگاه، عوامل فرهنگى ـ اجتماعى با میانگین (90/2) قرار دارد. همچنین از نظر انحراف معیار، کمترین انحراف (097/0) مربوط به عوامل سیاسى و اجتماعى و پس از آن عوامل فرهنگى ـ اعتقادى و نمره Zبیشترى نسبت به Zجدول در سطح اطمینان 099/ و 01/0 a=براى آزمون معنادار براى یک دانه (33/2) دارند. این امر بیانگر تأثیر بیش از حد متوسط مورد انتظار آنان، در کم توجهى به پوشش اسلامى در بین دختران دانشجو است. عوامل فیریولوژى ـ روانى و فرهنگى ـ اجتماعى تأثیر قابل قبولى در این امر ندارند. تجزیه و تحلیل استنباطى داده ها، مطابق آزمون تحلیل واریانس یک رابطه (F)، براى مقایسه نمرات مربوط به عوامل مختلف، نشان مى دهد، چون Fمحاسبه شده (445/1) از Fجدول در سطح اطمینان 99/0 و 01/0 df=3.14 a=کوچکتر است، پس فرضیه صفر تأیید مى شود. با توجه به معنادار نبودن تفاوت میانگین ها، با اطمینان 099/ مى توان نتیجه گرفت: میزان تأثیر عوامل مختلف فرهنگى ـ اعتقادى، فرهنگى ـ اجتماعى، زیستى ـ روانى و سیاسى ـ اجتماعى در کم توجهى به حجاب دانشجویان دختر دانشگاه ها متفاوت نیست.

مطابق اطلاعات جدول (7)، اولاً، میانگین نمرات همه راهکارها (به استثناى راهکارهاى شماره 4، 5، 11و15) سایر راهکارها نمره بالاتر از حد متوسط مورد انتظار کسب کرده اند. ثانیا، بر اساس آزمون Z، براى مقایسه یک میانگین با یک عدد ثابت، چون Zمحاسبه شده براى اکثر مؤلفه ها از Zجدول در سطح اطمینان 095/ و 05/0 a=، (645/1) بزرگتر است، بنابراین تفاوت بین میانگین نمرات به دست آمده معنادار بوده و با اطمینان 95/0 مى توان گفت: راهکارهاى تعیین شده از نگاه دانشجویان، راهکارهاى مطلوبى براى ترویج پوشش اسلامى در بین دانشجویان دختر دانشگاه ها هستند. به استثناء راهکارهاى شماره 4، یعنى «ساماندهى و غنى سازى محتواى دروس معارف اسلامى در جهت تقویت هویت دینى» و راهکار ق «معرفى اسوه هاى موفق و برتر علمى از زنان باحجاب» و راهکار 11 یعنى «برخورد قهرى با بدحجابى توسط دستگاه هاى نظارتى»، راهکار 15 یعنى «ترویج فرهنگ امر به معروف و نهى از منکر» و سرانجام راهکار 17 یعنى «انجام تحقیقات گسترده براى آسیب شناسى در ابعاد مختلف روان شناختى، تربیتى و...» که نمره Zکمتر از Zبحرانى به دست آورده اند. این امر بیانگر این است که از دیدگاه دانشجویان این راهکارها مطلوبیت چندانى براى ترویج پوشش اسلامى ندارند. ثالثا، با اطمینان 95/0 مى توان نتیجه گرفت: رتبه بندى راهکارهاى ترویج پوشش اسلامى در بین دانشجویان دختر دانشگاه ها از دیدگاه دانشجویان دختر دانشگاه هاى قم به ترتیب اهمیت عبارت اند از:

بحث و نتیجه گیرى

بر اساس نتایج به دست آمده از این تحقیق، عوامل فرهنگى ـ اعتقادى نقش مثبت و معنادارى در کم توجهى به پوشش اسلامى دانشجویان دختر دانشگاه ها دارد که بر اساس آزمون خى دو، در سطح اطمینان 99/0 تأیید گردید. بنابراین، ضعف اعتقادات مذهبى، خودباختگى و عدم توجه به فرهنگ ملى و ناآگاهى از آثار و فواید مطلوب پوشش اسلامى، به ترتیب در کم توجهى به پوشش اسلامى مؤثرند. عوامل زیستى ـ روانى، على رغم کسب میانگین نمره بیشتر از حد متوسط موردانتظار،

نقش مثبت و معنادارى در کم توجهى به پوشش اسلامى دانشجویان دختر ندارند که با اطمینان 99/0 فرضیه صفر تأیید شد. در بین عوامل فیریولوژى ـ روانى، احساس نیاز به جلوه گرى و دلربایى براى جلب توجه دیگران و استفاده ابزارى براى جلب جنس مخالف، به ترتیب دو عامل

بسیار مؤثرى هستند که نمره بالاتر از حد مطلوب به دست آورده اند. از سوى دیگر، عوامل فرهنگى ـ اجتماعى در کم توجهى به پوشش اسلامى، نقش مثبت و معنادارى ندارد. در بین عوامل مذکور، همنوایى با دوستان و همسالان در محیط دانشگاه ها و تأثیرپذیرى از رسانه هاى جمعى، و به ویژه شبکه هاى خارجى دو عامل تأثیرگذار در این مهم شناخته شده اند. عوامل سیاسى و اجتماعى نیز نقش مثبت و معنادارى در کم توجهى دانشجویان دختر دانشگاه ها به پوشش اسلامى ندارد. از عوامل سیاسى و اجتماعى، مخالفت با برخورد قهرى دانشگاه ها با افراد بدحجاب، از مؤثرترین عوامل شناخته شده است. آزمون تحلیل واریانس یک راهه (F) نشان داد که میزان تأثیرات عوامل فرهنگى ـ اعتقادى، فرهنگى ـ اجتماعى، زیستى ـ روانى و سیاسى در کم توجهى دانشجویان دختر دانشگاه ها به حجاب و پوشش اسلامى متفاوت نیست. بنابراین، بر اساس دیدگاه دانشجویان دختر دانشگاه هاى استان قم، مهم ترین و مؤثرترین عوامل در کم توجهى به پوشش اسلامى در بین دختران دانشجو، عوامل فرهنگى و اعتقادى است. به نظر مى رسد، تبیین درست ماهیت، فلسفه وجودى و تأثیرات فردى و اجتماعى آن براى حفظ و صیانت از جایگاه و ارزش واقعى زن در اسلام و به عبارت دیگر، آموزش آن یک ضرورت فرهنگى است. مى تواند با دادن آگاهى و شناخت در تحکیم آن در بین دانشجویان مؤثر واقع شود. همچنین از دیدگاه دانشجویان دختر دانشگاه هاى قم، مؤلفه هاى زیر به ترتیب در کم توجهى به پوشش اسلامى در بین دانشجویان دختر مؤثرند: 1. تأثیرپذیرى دانشجویان دختر دانشگاه هاى از دوستان و همسالان در محیط دانشگاه ها؛ 2. ضعف اعتقادات مذهبى؛ 3. تأثیرپذیرى از رسانه هاى خارجى؛ 4. احساس نیاز به جلوه گرى و دلربایى براى جلب توجه دیگران؛ 5. مخالفت با برخورد قهرى در دانشگاه ها با افراد بدحجاب؛ 6. بى تفاوتى نسبت به فرهنگ ملى خود (خودباختگى فرهنگى)؛ 7. ناآگاهى از آثار و فواید مطلوب به پوشش اسلامى.

نتایج تحقیق بیانگر این است که برنامه ریزى براى پوشش خلأ فرهنگى و تربیتى بین مدارس و دانشگاه ها، تنویر اذهان عمومى، به ویژه دانشجویان دختر نسبت به پیامدهاى جبران ناپذیر بدحجابى، ارتقا و تقویت روحیه دینى براى پاى بندى به ارزش هاى اجتماعى و تعدیل غرایز از طریق آسان سازى فرایند ازدواج و فراهم کردن امکانات آن، به ترتیب از اولویت دارترین و مناسب ترین راهکارهایى هستند که مطابق دیدگاه دانشجویان دانشگاه هاى قم مى تواند براى درونى شدن این ارزش استفاده شوند. با تبیین آثار مخرب کم رنگ شدن و یا افزایش بدحجابى در جامعه، معرفى و تبیین آیات و احادیث مربوط به حجاب در فلسفه اسلامى، نقش اول را در تحکیم حجاب داشته باشد. برنامه ریزى درست دانشگاه ها از جمله اتخاذ روش ها و قوانین مبتنى بر اصول روان شناختى بهتر از برخوردهاى قهرى و استفاده از قوانین خشک در مقابله با بدحجابى هاى دانشجویان است.

پیشنهادها

1. به نظر مى رسد، تبیین درست و غیرسوگیرانه مسئولان و متولیان فرهنگى دانشگاه ها، از آثار و فواید رعایت پوشش اسلامى براى دانشجویان، تأثیر بهترى نسبت به برخوردهاى مختلف انضباطى و انتظامى در تحکیم و باور آنان به مسئله داشته باشد.

2. ارائه برنامه هاى تلویزیونى متنوع و مبتنى بر فرهنگ اصیل و غنى شده با محتواى ارزش هاى دینى، جلب جوانان براى استفاده، نقش بازدارنده زیادى در بدحجابى خواهد داشت.

3. انجام نیازسنجى واقعى در مورد تربیت اخلاقى جوانان، نوجوانان، کودکان براى طراحى، تولید و نمایش برنامه هاى ویژه کودکان و نوجوانان صدا و سیماى جمهورى اسلامى ایران، براى دسترسى به آموزش هاى غیرمستقیم ضرورتى اجتناب ناپذیر است.

4. برنامه ریزى و انجام تحقیقات گسترده میدانى براى آسیب شناسى مسئله حجاب از ابعاد گوناگون روان شناختى، تربیتى، در ریز موضوعات مختلف خانواده، مدرسه، رسانه ها، مؤسسات و نهادها، الگوها و... و دسترسى به راهکارهاى مناسب، عملى و مؤثر با مشارکت گروه هاى مختلف دانش آموزى و دانشجویان، نه تنها در تعمیم مسئله به جامعه تسریع کننده است، بلکه زاویه تصمیم گیرى براى بهینه سازى راهکارها را عملیاتى تر و واقعى تر مى کند. تداوم تحقیقات کتابخانه اى و مبتنى بر دیدگاه محققان راه کاملاً مؤثرى نخواهد بود.

5. تحکیم حجاب و فرهنگ و ارزش هاى آن، نیازمند آموزش مستقیم و غیرمستقیم خانواده ها، مربیان و حتى مدیران نهادهاى اجتماعى و فرهنگى است.

6. تبدیل ارزش حجاب به یک باور عمومى در بین مربیان و مسئولان نهادهاى فرهنگى ـ تربیتى و التزام عملى آنان در حفظ و صیانت واقعى و دلسوزان و مبتنى برهوش هیجانى، نه وظیفه محور، ادارى و مبتنى بر هوش ادراکى، یقینا در تحکیم حجاب بسیار مؤثر خواهد بود.

7. حجاب به عنوان یک ارزش باید از کانون خانواده و در رأس آن نقش الگویى مادر آغاز شود.

 منابع

ـ نهج الفصاحه (1387)، ترجمه على اکبر میرزایى، قم، صالحان.

ـ ابن منظور، محمدبن مکرم (1419ق)، لسان العرب، بیروت، دارالکتب العلمیه.

ـ احدیان، محمد(1373)، مقدمات تکنولوژى آموزشى، تهران، بشرى.

ـ اسدزاده، فرشته و همکاران (1390)، بررسى معیارهاى حجاب (در سه بعد ارزشى، فردى، اجتماعى) در بین دانشجویان المپیاد ورزشى دختر دانشگاه پیام نور کل کشور در خراسان جنوبى، چکیده مقالات همایش ملى عفاف، خراسان شمالى، فرماندهى انتظامى استان خراسان شمالى.

ـ اکبرى، محمدرضا (1377)، تحلیلى نو و عملى از حجاب در عصر حاضر، تهران، پیام عترت.

ـ الوانى، سیدمهدى و سیدمحمدحسین هاشمیان (1388)، ارائه مدل بومى سیاست گذارى متوازن بخش فرهنگ؛ تهران، همایش ملى توسعه و تحول در فرهنگ و هنر، سوره مهر.

ـ جهانگیرى، على و مریم شجاعى (1390)، بررسى رابطه بین میزان باور به حجاب و خودپنداره در میان دانشجویان علمى کاربردى شهرستان بجنورد، چکیده مقالات همایش ملى عفاف، خراسان شمالى، فرماندهى انتظامى استان خراسان شمالى.

ـ حرّعاملى، محمدبن حسن (1419ق)، وسائل الشیعه، قم، مؤسسة آل البیت.

ـ رجبى، عباس (1387)، حجاب و نقش آن در سلامت روان، چ چهارم، قم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى قدس سره.

ـ شرف الدین، سیدحسین، «ریشه یابى جامعه شناختى بى حجابى» (بهار و تابستان 1386)، فقه نو، سال چهاردهم، ش 51ـ52، ص 3ـ18.

ـ عظیمیان، مریم و سعید بهشتى، «بررسى فلسفه و قلمروى حجاب در اسلام و آثار تربیتى آن»، (بهار و تابستان 1388)، تربیت اسلامى، سال چهارم، ش 8، ص 75ـ103.

ـ فضل الهى، سیف اله و منصوره ملکى توانا (1390الف)، ریشه یابى علل کم توجهى به پوشش اسلامى در بین دانشجویان دختر دانشگاه ها، مجموعه مقالات پژوهشى همایش ملى عفاف، خراسان شمالى، فرماندهى انتظامى استان خراسان شمالى.

ـ فضل الهى، سیف اله و منصوره ملکى توانا، «فرهنگ حجاب: راهکارهاى تحکیم و اولویت بندى آن با تأکید بر نمونه گیرى محدود از دانش آموزان دختر دبیرستانى» (1390ب)، پژوهش و اندیشه در حوزه بصیرت و تربیت دینى، سال هشتم، ش 19، ص 85ـ104.

ـ قائمى، على (1373)، حیات زن در اندیشه اسلامى، تهران، امیرى.

ـ ماهینى، انسیه و عبدالحسین خسروپناه، «راهکارهاى ترویج پوشش اسلامى در بین دختران دانشجو» (پاییز 1388)، معرفت در دانشگاه اسلامى، سال سیزدهم، ش 43، ص 53ـ81.

ـ مجلسى، محمدباقر (1360)، بحارالانوار، تهران، اسلامیه.

ـ مطهرى، مرتضى (1380)، مسئله حجاب، تهران، صدرا.