بررسى جامعه ‏شناختى كاركرد مساجد بر پويايى فرهنگ اسلامى

سال بيست و سوم ـ شماره 199 (ويژه جامعه‏ شناسى)

جابر ميرزاپورى :  دانشجوى دكترى جامعه‏ شناسى دانشگاه آزاد اسلامى واحد علوم و تحقيقات تهران.  mirzapouri_j@yahoo.com
غلامعلى اسماعيلى كريزى :  عضو هيئت علمى دانشگاه آزاد اسلامى دامغان.

دريافت: 2/3/92               پذيرش: 23/11/92
چكيده
هدف از اين پژوهش، بررسى كاركرد مساجد در شكل‏دهى، تقويت، تحول و پويايى فرهنگ اسلامى است. از روش اسنادى و تك‏نگارى و تكنيك پرسش‏نامه باز، مصاحبه، مشاهده مشاركتى و فيش‏بردارى براى جمع‏آورى داده‏ها استفاده شده است. رويكرد و الگوى نظرى تحقيق بر اساس نظريات كاركردى دوركيم، مرتون و پارسونز بنا شده است كه مساجد را واجد كاركرد آشكار و پنهان در چهار بُعد اجتماعى، فرهنگى، سياسى و اقتصادى در نظر گرفته است. تجزيه و تحليل داده‏ها توسط محقق براساس شيوه استدلالى و منطقى در تطبيق يافته‏هاى تحقيق با الگوى نظرى صورت پذيرفته است. يافته‏ها و نتايج تحقيق نشان مى‏دهد كه مساجد نوعى ضرورت كاركردى براى دستيابى به اهداف جامعه اسلامى دارند و با كاركردهاى آشكار و پنهان در ابعاد اجتماعى، فرهنگى، سياسى و اقتصادى سبب تقويت، تحول و پويايى فرهنگ اسلامى مى‏گردند. همچنين مساجد در يك رابطه ديالكتيكى با كاركردهاى خود، سبب تقويت فزاينده خود و كاركردهاى خود و در نهايت، پويايى فرهنگ اسلامى خواهند شد.

كليدواژه ‏ها: مساجد، كاركرد، پويايى فرهنگى، فرهنگ اسلامى.
 

مقدّمه
نشانه هاى باستان شناختى، مبادرت ورزيدن انسان به كنش هاى دينى در گذرگاه تاريخ را چنان براى آيندگان بازگو مى نمايد كه گويى دين با روح انسان درهم تنيده گشته است. حافظه تاريخى نشان مى دهد كه انسان در راه سعادت خويش معبودى را براى پاسخ گويى به ابهامات درونى خويش مى پرستيد. فراتر از احساس و اهداف فردى دين داران، مذهب به عنوان يك عنصر فرهنگى در تقويت همبستگى اجتماعى نقش بسزايى را ايفا كرده است. دين براساس مجموعه اى از باورها، آموزه ها، نمادها، هنجارها و سازمان ها، وابستگى و تعاملات نيرومندى با هريك از وجوه فرهنگى، سياسى و اقتصادى ايجاد مى نمايد (جلالى مقدم، 1387، ص 11). محتواى آموزشى، ابزار و نهادهاى ناقل مفاهيم مذهبى، متولى احقاق اهداف دينى در جامعه هستند. پرستشگاه به عنوان يك نماد و مكان مقدس، زمينه و بسترهاى مناسبى را براى تحقق اهداف مذهبى فراهم مى آورد. بر پايه تأكيدات قرآن كريم، كه پرستش را فلسفه خلقت معرفى مى نمايد (ذاريات: 56)، مسجد به عنوان مهم ترين نماد دين در اسلام محسوب مى گردد.
در اجتماعات رسمى مذهبى، غالبا شعائر در مكان هاى خاصى انجام مى شود (اسكات و هال، 1382، ص 12). وجود معابد و پرستشگاه ها از ضروريات اوليه و زمينه اى اديان محسوب مى گردد. اماكن مقدس به عنوان تنها جايگاه معتبر دينى، فرصتى را براى ارضاى حس پرستش در اختيار انسان قرار مى دهد. اديان مكان هايى را براى رفع چنين نيازهاى ضرورى جهت پرستش تعيين و تقديس نموده اند، آتشكده هاى زرتشت، كليساى مسيحيان و مساجد در اسلام، نمونه هايى از مكان هاى مقدس محسوب مى شوند. ازاين رو، ضرورت كاركردى اماكن مقدس در جوامع دينى، منجر به شكل گيرى و تكامل پرستشگاه ها شده است. احداث مساجد و سير تكاملى آن در طول تاريخ به دست معصومان، متوليان دين، حاكمان با كمك حمايت هاى توده اى مردم، بيانگر اهميت وجود اين مكان مقدس در جامعه است. اهميت بعد عبادى در دين دارى (بعد كه ناظر بر كليه اعمالى است كه انسان در آن لحظه خداوند را مخاطب خود قرار مى دهد، مانند نماز و نيايش) و نقش مؤثر مساجد در جوامع اسلامى، تحقيقات مرتبط به آن را ضرورت مى بخشد.
ميزان كاركردى نمادها و اماكن مذهبى در هر گروه اجتماعى، بستگى به شرايط و اقتضائات محيط اجتماعى آن گروه يا سازمان اجتماعى دارد. به اقتضاى اينكه هر نهاد يا گروه اجتماعى براى چه اهدافى از مذهب بهره مى برد، مسجد كاركردهاى متفاوتى را ارائه مى نمايد. عملكردهاى مساجد در جوامع اسلامى يك مورد مطالعاتى مناسبى را براى كشف، تقويت و اصلاح كاركردها در جهت تطبيق اهداف جوامع پيشنهاد مى نمايد. مساجد يكى از مكان هاى تجمع مسلمانان براى انجام فعاليت هاى فرهنگى است. غالبا نماز جماعت محورى براى اجراى شعائر و فعاليت هاى فرهنگى محسوب مى گردد، ولى مهم ترين فعاليت هاى اجرايى مساجد عبارتند از برگزارى نماز جماعت، سخنرانى ها و آگاه سازى هاى سياسى، اخلاقى، اعتقادى و آموزشى (احكام)، همايش هاى فرهنگى ـ مذهبى، عزادارى ها، جشن هاى ملى و مذهبى، جمع آورى كمك هاى نقدى براى اقشار گوناگون و... .
هدف نوشتار حاضر، شناخت و تحليل كاركردى عملكرد مساجد در راستاى احقاق اهداف فرهنگى جامعه است. براى رسيدن به اين هدف، اين مسئله مطرح مى گردد كه كاركرد فعاليت هاى مساجد در شكل دهى، تحول و پويايى فرهنگ اسلامى چيست؟ براى پاسخ گويى به اين سؤال بايد به چند سؤال فرعى نيز پاسخ داد: ابعاد كاركردى عملكردهاى مساجد كدام است؟ هريك از اين ابعاد از چه طريقى به نيازهاى فرهنگى جامعه پاسخ مى دهند؟ رابطه اين كاركردها با يكديگر و در نهايت بعد فرهنگى چيست؟
بارزترين نوآورى نوشتار حاضر به موضوع و نگرش جديد به جايگاه مسجد در جوامع اسلامى برمى گردد. تاكنون هيچ مقاله اى با چنين رويكردى مسجد را مورد واكاوى قرار نداده است. نوآورى ديگر اين نوشتار به اتخاذ الگوى نظرى پارسونز در بررسى موضوع برمى گردد، رويكردى كه مى تواند تبيين كاركردى مساجد در پويايى فرهنگ اسلامى را تا حد قابل اتكايى به صورت جامع و ديالكتيكى ارتقا بخشد.
بررسى پيشينه و منابع پژوهشى نشان مى دهد كه با توجه به اهميت مسجد به عنوان يك نهاد دينى در جامعه و توانمندى رويكرد علم جامعه شناسى در بررسى موضوع، پژوهشگران كمترى با رويكرد جامعه شناختى كاركرد مساجد در جامعه را مورد واكاوى قرار داده اند. كتاب پرستشگاه در عهد سنت و تجدد (باقى، 1381) با جمع آورى مقالاتى مرتبط با موضوع مسجد توانسته گامى مثبت در توسعه پژوهش هاى مرتبط با عملكرد مساجد داشته باشد. مقاله «مسجد و مدرنيته: مرورى تحليلى و جامعه شناختى به گفتمان هاى مسجد در ايران» (فاضلى، 1387) نوشته نعمت اللّه فاضلى با هدف شناخت جامعه شناسانه مسجد با تكيه بر شناخت گفتمان هاى مسجد در ايران دوره معاصر تدوين شده است.
مقاله «مسجد و فرايندهاى فرهنگى قدرت در نظام جمهورى اسلامى ايران» (نظرى على و حسن پور،1391)، مسجدراكانون شكل گيرى تظاهرات واعتراضات مردمى معرفى كرده است.اين مقاله سعى داردتامسجدراكانون مشروعيت بخشى قدرت درنظام جمهورى اسلامى ايران معرفى كند.

تعاريف
تعريف كاركرد
كاركرد مجموعه فعاليت هايى است كه در جهت برآوردن يك يا چند نياز نظام انجام مى گيرد (ريتزر، 1387، ص 131). فونكسيون عبارت از كاركردى است كه هر پديده در نظام اجتماعى دارد (توسلى، 1384، ص 217). بنا بر ديدگاه فونكسيوناليستى، همه پديده هاى اجتماعى براى پاسخ گويى به نياز يك جامعه شكل گرفته اند. بر اساس اين ديدگاه، بقاى نهادهاى اجتماعى به شرط كارايى آنها در يك جامعه است و در صورت عدم كارايى و رفع نياز از بين خواهند رفت. منظور از تبيين فونكسيونى، تجزيه و تحليل پديدارهاى اجتماعى در رابطه با نتايج آنها در كل نظام اجتماعى است (اديبى و انصارى، 1383، ص 77). تبيين كاركردى، يعنى تعيين اينكه آيا ميان واقعيت مورد بررسى و نيازهاى عمومى ارگانيسم اجتماعى انطباقى وجود دارد و اين تطبيق چه چيزى را شامل مى شود. تحليل كاركردى آشكار مى سازد كه يك پديده اجتماعى مورد بررسى چه تأثيراتى بر عملكرد كلى نظام يا اجزاى سازنده آن مى گذارد (كوزر، 1382، ص 202ـ203).

تعريف فرهنگِ اسلامى
فرهنگ در لغت به معناى علم، ادب، معرفت، تعليم و تربيت (عميد، 1364، ص 951) و مجموعه اى از آداب و رسوم، علوم، معارف و هنرهاى يك قوم آمده است (معين، 1371، ص 2583). تايلور فرهنگ را مجموعه پيچيده اى از معارف، معتقدات، هنرها، صنايع، فنون، قوانين، سنن و سرانجام، تمام عادات، رفتار و ضوابطى كه فرد به عنوان عضوى از جامعه اى كه فرامى گيرد و در برابر آن جامعه وظايف و تعهداتى را به عهده دارد (عربيان، 1380، ص 61)، تعريف مى نمايد. رويكرد كاركردى، فرهنگ را ابزارى براى زيستن و رسيدن به اهداف تلقى مى نمايد، به گونه اى كه زندگى اجتماعى انسان بدون فرهنگ امكان پذير نيست. اگر فرهنگ اسلامى به كليه عناصر مادى و غيرمادى مبتنى بر آموزه هاى اسلامى كه منطبق با شرايط تاريخى ـ اجتماعى جوامع شكل گرفته اند تعريف شود، مسجد به عنوان يك عنصر مادى فرهنگ اسلامى محسوب مى گردد. از ديدگاه كاركردى، جوامع اسلامى براى رسيدن به اهداف خود نيازمند خرده نظام فرهنگى و عناصر مادى آن مانند مسجد هستند.

تعريف پويايى فرهنگى
بى اهميتى و بى توجهى به فرهنگ زمينه ساز توقف و عدم پيشرفت فرهنگى و در نهايت، ايستايى آن است. فرهنگ هاى ايستا انسان را به حداقل هاى زيستى ـ روانى و سكون ترغيب مى نمايند. اين نوع فرهنگ ها، پويايى و فناورى و ابداع را نمى پذيرند و مولد نشاط و موفقيت در زندگى فرهنگى و اجتماعى نيستند. چنين ويژگى هايى زمينه رسوخ ضدفرهنگ ها و انحراف را فراهم مى نمايند (صالحى اميرى، 1387، ص 13). حد نهايى ايستايى جامعه، تحجر فرهنگى است كه همه اركان حيات آن بر محور تجربيات آزموده، انباشته و به ميراث برده نياكان تنظيم مى گردد و هرگونه نوآورى را طرد مى نمايد (ساروخانى، 1370، ص 456). ايستايى يك فرهنگ و عدم پاسخ گويى نيازهاى برخاسته از تغييرات يك جامعه، زمينه زوال و طردِ از اجتماع را براى آن فرهنگ فراهم مى نمايد.
فرهنگ پويا برخلاف فرهنگ ايستا، انسان و جامعه را به سوى پيشرفت در عرصه هاى مختلف هدايت مى نمايد. در مقابل فرهنگ ايستا كه به سبب توليد سنن و رسوم غير منعطف، انسان و جامعه را به سوى انحطاط رهسپار مى نمايد، فرهنگ پويا توانايى توازن و انطباق رفع نيازهاى جوامع را با اقتضائات محيطى داراست (صالحى اميرى، 1387، ص 14). اين نوع فرهنگ با حفظ ارزش هاى خود، به اقتضاى زمانى و محدوديت هاى مكانى در يك محيط اجتماعى تطبيق مى يابد (باقى نصرآبادى و ديگران، 1389، ص 64ـ66). غالب فرهنگ ها سعى در دگرگونى و تحول براى تطبيق پذيرى با محيط اجتماعى خود را دارند (كوئن، 1372، ص 6). پويايى فرهنگى به ميزان پاسخ گويى محتواى فرهنگ به اقتضائات و عوامل خارجى (مانند رسانه هاى جمعى نوين)، جغرافيا (مانند طوفان، زلزله، افزايش دما و...)، تغييرات جمعيتى و رهبرى شاخص بندى مى شود (باقى نصرآبادى و ديگران، 1389، ص 64ـ66). فرهنگ اسلامى توانايى تطبيق پذيرى با اقتضائات و نيازمندى هاى اجتماعى را داراست.

روش تحقيق
متناسب با موضوع، سؤالات تحقيق و نيز رويكرد نظرى كاركردگرايى كه به دنبال تبيين و تحليل فرايندهاى علّى نيست، از روش توصيفى براى تجزيه و تحليل داده هاى جمع آورى شده استفاده شده است. روش توصيفى، فرايندهاى كشف داده ها و تحليل آنها در جهت تشريح و توصيف پديده هاست كه چرايى و چگونگى شكل گيرى و تغيير پديده هاى اجتماعى را بررسى نخواهد كرد. محقق با اتخاذ اين رويكرد روش شناختى قصدى براى علت يابى و چرايى كاركردِ مساجد نخواهد داشت. جمع آورى داده ها از طريق روش تك نگارى در مسجد جامع شهرستان چالوس، امكان شناخت كاركرد امروز مساجدِ جامعه ايران (بدون ادعاى تعميم پذيرى نتايج تحقيق) را فراهم كرده است. ازاين رو، در اين تحقيق از تلفيق روش كتابخانه اى و تك نگارى براى جمع آورى داده ها استفاده شده است.
روش تك نگارى امكان مطالعه و شناخت دقيق يك امر اجتماعى، گروه يا سازمان معين را براى رسيدن به يك سرى قواعد كلى كه احتمالاً در موارد مشابه ديگر نيز برقرار است، فراهم خواهد كرد. مونوگرافى، مطالعه همه جانبه ابعاد عينى و ذهنى يك امر اجتماعى است كه در خلال آن، همه اضلاع يك كل و همه ابعاد يك پديده سنجيده مى شود (ساروخانى، 1385، ص 318ـ319). مونوگرافى پژوهشى پذيرا و منفعل است كه محقق بدون دست كارى در متغيرهاى تحقيق و با مشاهده مستمر و منظم پديده، داده هاى تحقيق را جمع آورى مى كند. اين روش با به كارگيرى روش هاى مشاهده مشاركتى، تاميت (Totality) و مطالعه طولى (Longitudinal Studies) يكى از عميق ترين مطالعات اجتماعى محسوب مى شود (همان، ص 321ـ322).
محقق با ابزار پرسش نامه، مصاحبه و مشاهده مشاركتى در يك مدت زمان سه ماهه سال 91 به جمع آورى مجموعه عملكردهاى مسجد جامع شهرستان چالوس پرداخته است. هدف محقق از به كارگيرى اين روش، ثبت مجموعه عملكردها براى تطبيق آنها با الگوى نظرى تحقيق بوده است. با كمك پرسش نامه و مصاحبه از ساكنان اطراف مسجد، متوليان و مراجعان براى ثبت فعاليت هاى سالانه و كاركردهاى مسجد استفاده شده است. محقق با اجراى تكنيك مشاهده مشاركتى با مراجعه مكرر به اين مسجد، سعى در ثبت عملكرد و كاركرد مسجد داشته است. تجزيه و تحليل داده ها بر اساس استدلال هاى عقلانى و منطقى از طريق تطبيق داده ها با الگوى نظرى تحقيق و گزارش آنها به صورت جداول توصيفى صورت پذيرفته است.
مبانى نظرى
رهيافت كاركردگرايى ساختارى در پى توصيف كاركردى پديده هاى اجتماعى است. آنها بر تأثير اجزاى يك نظام اجتماعى (ريتزر، 1387، ص 151ـ152) مانند ساختارها و نهادهاى اجتماعى بر كل تأكيد مى ورزند و معتقدند كه تمامى اجزاى جامعه ضرورت كاركردى دارند و علت پديد آمدن آنها نيازمندى هر جامعه به اين اجزاست (همان، ص 122ـ123). بر اساس اين رويكرد، عدم كاركرد اجزا براى كل نظام، سبب حذف آنها از كل نظام مى شود. يك نظام اجتماعى به ساختارهايى كه حاوى كاركردهاى متمايزى هستند نياز دارد؛ بر اين اساس، علت موجوديت و دوام آنها در جامعه، نيازمندى به كاركرد آنهاست (اديبى و انصارى، 1383، ص 78). اميل دوركيم در تمايز ميان مفهوم علت اجتماعى و مفهوم كاركرد اجتماعى بيان مى كند: در مفهوم علت اجتماعى بايد توجه كرد كه يك ساختار معين چگونه به وجود آمده و چرا يك چنين صورتى را به خود گرفته است. ولى در بررسى كاركردهاى اجتماعى بايد توجه كرد كه يك ساختار معين چه نيازى را براى يك نظام گسترده تر برآورده مى سازد (ريتزر، 1387، ص 122).
پارسونز چهار نظام كنش را به عنوان نوعى ابزار مفهومى و تحليلى (كه در جهان واقعى وجود ندارد) براى تحليل جهان واقعى معرفى مى كند كه عبارتند از: نظام اقتصادى، سياسى، اجتماعى و فرهنگى. ميان اين چهار نظام شبكه پيچيده اى از مبادله وجود دارد و در كنش متقابل با يكديگرند كه هريك داراى چهار تكليف ضرورى هستند:
ـ تطبيق: هر نظام بايد همراه با تغيير شكل جهان خارجى، خود را با موقعيت محيطى و نيازها تطبيق و سازگار نمايد.
ـ دستيابى به هدف: هر نظام بايد با تعيين هدف هاى اصلى و بسيج منابع براى دستيابى به آنها اقدام نمايد.
ـ يكپارچگى: هر نظام بايد با تنظيم روابط متقابل اجزاى سازنده خود و تحت نظارت درآوردن اجزاى سازنده اش، كاركرد يكپارچگى، وحدت و انسجام را شكل دهد.
ـ نگهداشت الگو و سكون: هر نظامى بايد با تجهيز كنشگران به هنجارها و ارزش هايى كه آنها را به كنش وامى دارد، انگيزش هاى افراد و الگوهاى فرهنگى آفريننده و نگهدارنده اين انگيزش ها را ايجاد، نگه دارى و تجديد كند (همان، ص 131ـ134).
جدول 1: نظام كنش پارسونز
نظام كنشابزارسطح تحليلكاركرد
اقتصادپولارگانيسم رفتارىتطبيق
سياستقدرتنظام شخصيتدستيابى به هدف
اجتماعىنفوذعرفيكپارچگى
فرهنگتعهدوالتزاماعتقادىنگهداشت الگو
مرتون بر تحليل كاركردى ـ ساختارى گروه ها، سازمان ها، جوامع و فرهنگ ها تأكيد دارد (ريتزر، 1387، ص 145ـ146). كاركردهاى آشكار و كاركردهاى پنهان از دسته بندى هاى كاركردى مرتون است. كاركرد آشكار، كاركردهايى اند كه آشكارا و با قصد قبلى انجام مى شوند، ولى كاركرد پنهان به نتايج نامرئى و آثار غيرمنتظره اى كه بدون قصد قبلى انجام مى شود، گفته مى شود (همان، ص 222). براى مثال، كاركرد آشكار برگزارى نماز جماعت در مساجد انجام تكليف دينى است و كاركرد پنهان آن ايجاد همبستگى هاى عاطفى و وحدت ميان مردم.
بر اساس نظام سيبرنتيكى پارسونز، كليه چهار نظام كنش در ارتباط و كنش متقابل با يكديگرند؛ ازاين رو، هر فعاليتى ممكن است در هريك از چهار نظام كنش داراى كاركرد باشد. مطابق با اين چارچوب نظرى، مساجد به عنوان يك نهاد اجتماعى در چهار بُعد اقتصادى، سياسى، اجتماعى و فرهنگى، كاركردهايى را در جهت پاسخ گويى به نيازهاى متناسب با اهداف يك جامعه ارائه مى نمايند. اگرچه موضوع تحقيق حاضر به بُعد (نظام) فرهنگى محدود مى شود، ولى مطابق با نظام سيبرنتيكى پارسونز، اين چهار نظام (بعد) در ارتباط با يكديگرند. تغيير و تحول در يك بعد، تحولاتى را در ابعاد ديگر ايجاد مى نمايد. بُعد فرهنگى در نظام كنش پارسونز در بالاترين سطح قرار دارد و ديگر خرده نظام هاى آن با خرده نظام فرهنگى در تأثير مستقيم (مانند خرده نظام اجتماعى) و غيرمستقيم (مانند خرده نظام هاى سياسى و اقتصادى) قرار دارند.
مجموعه اى از فعاليت هايى كه در مساجد برگزار مى شود مى تواند در يك يا چند بُعد كاركردى مؤثر واقع گردد. ازاين رو، نمى توان فعاليت هايى همچون سخنرانى سياسى، عزادارى، جشن هاى ملى و مذهبى، سخنرانى اخلاقى، اعتقادى و آموزشى (بيان احكام)، بيان خط مشى هاى سازمانى توسط فرماندهان و مسئولان و... را به يك بُعد كاركردى محدود نمود. هر فعاليتى مى تواند تلفيقى از كاركردِ خرده نظام ها را ارائه كند؛ مانند برگزارى مراسم عزادارى در مسجد كه علاوه بر كاركرد همبستگى در بُعد اجتماعى، زمينه تقويت بازتوليد و حفظ ارزش هاى مذهبى در بُعد فرهنگى را نيز فراهم خواهد كرد. برخى از فعاليت ها مى توانند با تأثيرگذارى در يك بُعد، بر ديگر ابعاد تأثير گذارند؛ مانند برگزارى سخنرانى هاى سياسى كه با تقويت منافع مشترك گروهى و معرفى گروه هاى رقيب، علاوه بر همتايى مسلمانان با نظام حاكم، مى تواند بر خرده نظام اجتماعى (همبستگى اجتماعى) نيز تأثير گذارد. مبانى نظرى تحقيق با توجه به بررسى نظريه هاى كاركردى دوركيم، پارسونز و مرتون در جدول (2) آمده است.
جدول 2: مدل نظرى تحقيق
در ذيل، هريك از ابعاد كاركردى در جدول (2) توضيح داده مى شود:
ـ بُعد كاركرد اقتصادى: كليه كاركردهايى كه مسجد با فعاليت هاى خود در زمينه هاى خدماتى، رفاهى و كمك رسانى به گروه ها، سازمان ها و اقشار اجتماعى بر جامعه اثر مى گذارد؛ مانند جمع آورى كمك هاى نقدى براى زلزله زدگان.
ـ بُعد كاركرد سياسى: كليه تأثيراتى كه مسجد با فعاليت هاى خود در حفظ يا دگرگونى مناسبات ساختارى نظام حاكم انجام مى دهد؛ مانند حفظ نظام حكومتى، همگونى موضع گيرى هاى سياسى.
ـ بُعد كاركرد اجتماعى: كليه تأثيراتى كه مسجد با فعاليت هاى خود در زمينه همبستگى، وحدت، همگونى، اجتماعى شدن، تعاون و تعليم و تربيت در افراد يك جامعه ايجاد مى كند.
ـ بُعد كاركرد فرهنگى: كليه تأثيراتى كه مسجد با فعاليت هاى خود، زمينه هاى حفظ عناصر فرهنگى اسلامى و ملى را موجب مى شود.
ـ كاركرد آشكار: كليه تأثيراتى كه متوليان، مجريان و برنامه ريزان صرفا براى تحقق اين اهداف به اجراى فعاليت ها در مسجد مى پردازند؛ مانند برگزارى نماز جماعت، عزادارى، سخنرانى كه با هدف آشكار انجام تكاليف دينى انجام مى گردد.
ـ كاركرد پنهان: كليه تأثيراتى كه بدون قصد و هدف ابتدايى در حين اجراى فعاليت ها و برنامه هاى هدفدار در مسجد بر برخى كاركرد خرده فرهنگ ها اثر مى گذارد؛ مانند برگزارى نماز جماعت كه زمينه هاى شكل گيرى همبستگى، وحدت و همگونى را ميان مسلمانان ايجاد مى نمايد.
منظور از جهت هاى رفت و برگشت موجود در الگوى نظرى تحقيق، وجود رابطه متقابل و ديالكتيكى ميان ابعاد كاركردى عملكردهاى مساجد است؛ اينكه تمامى خرده نظام ها در يك رابطه متقابل مداوم با يكديگر قرار دارند و كاركرد در يك بعٌد بر كاركرد ابعاد ديگر تأثير خواهد گذاشت.

الگوى نظرى تحقيق
بر اساس مباحث مطرح شده در بخش هاى پيشين و بررسى تحليلى نظريه هاى دوركيم، پارسونز و مرتون، چارچوب نظرى محقق بر اساس مبناهاى رويكردى زير شكل خواهد گرفت:
1. فرهنگ اسلامى به مجموعه اى از عناصر مادى و غيرمادى كسب شده در جامعه به اقتضائات زيستى و اجتماعى اطلاق مى گردد.
2. مساجد به عنوان يك نماد فرهنگى و مادى فرهنگِ اسلامى، زمينه ساز شكل دهى و تحول فرهنگ اسلامى است.
3. كاركردهاى اقتصادى، سياسى، اجتماعى و فرهنگى مساجد مقوم فرهنگ اسلامى هستند.
4. مساجد، به صورت آشكار و پنهان، فرهنگ اسلامى را با اقتضائات و نيازمندى هاى محيط اجتماعى تطبيق مى دهند.
5. مساجد نقش مؤثر و سازنده اى در پويايى و تحول فرهنگ اسلامى ايفا مى نمايند.
بر اين اساس، مساجد هم به طور مستقيم و هم از طريق كاركردهاى اقتصادى، سياسى، اجتماعى و فرهنگى، بر پويايى فرهنگ اسلامى تأثير خواهند گذاشت.

فرضيات تحقيق
با توجه به الگوى نظرى، فرضيه هاى تحقيق عبارتند از:
1. مساجد نوعى ضرورت كاركردى براى دستيابى به اهداف جامعه دارند.
2. مساجد با كاركرد آشكار و پنهان در ابعاد اجتماعى، فرهنگى، سياسى و اقتصادى سبب تقويت، تحول و پويايى فرهنگ اسلامى مى گردند.
3. مساجد در يك رابطه ديالكتيكى با كاركردهاى خود، سبب تقويت فزاينده فعاليت ها و كاركردها و در نهايت، پويايى فرهنگ اسلامى خواهند شد.

بررسى كاركرد مساجد در پويايى فرهنگ اسلامى
مسجد جامع چالوس با قدمتى تاريخى و بناى وسيع، داراى دو درب شمالى و جنوبى (درب اصلى) است كه به ترتيب به بازار و مركز شهر باز مى شود. يك باب منزل مسكونى و نيز حوزه علميه امام صادق عليه السلامچالوس در داخل اين مسجد قرار دارند. همچنين يك فروشگاه فرهنگى براى عرضه محصولات فرهنگى با مديريت و درآمد شخصى در حياط مسجد در حال فعاليت است. ورود و خروج مكرر شهروندان براى عبور از مركز شهر به داخل بازار از طريق حياط مسجد، فضاى نامتعارفى را ايجاد نموده است. استقرار مسجد در مركز اصلى شهر و نزديكى به مهم ترين مراكز ادارى و تجارى از موارد قابل توجه است. مديريت مسجد توسط هيأت امنا صورت مى پذيرد. منابع درآمدى اين مسجد عبارتند از: وقف، كمك هاى مردمى، اجاره بهاى مسجد در برگزارى برخى مراسم ها، اجاره بهاى فروشگاه ومنازل تحت تملك مسجد.
بررسى و يافته هاى تحقيق نشان مى دهد كه عمده فعاليت هاى مسجد جامع چالوس عبارتند از: برگزارى نماز جماعت، مراسم هاى ملى ـ مذهبى اعم از جشن ها، اعياد ملى و مذهبى، عزادارى ها و سوگوارى ها، دعا و نيايش، نماز، اعتكاف، قرائت قرآن و تواشيح، جمع آورى كمك هاى مردمى، همايش بسيج، يادواره شهدا، توزيع نشريات سياسى ـ اجتماعى، سخنرانى سياسى، اعتقادى و اخلاقى، و بيان آموزش هاى دينى مانند احكام. برگزارى سخنرانى سياسى، بخصوص سخنرانى تبليغى ـ سياسى در زمان انتخابات با يك فرصت تقريبا برابر براى همه كانديداها امكان پذير است. اكثريت مخاطبان مسجد را قشر كسبه و بازارى با حدود سنى ميان سال تشكيل مى دهند. البته تنوع قشرى، سنى و تعداد مخاطبان در مراسم ها و برنامه هاى ويژه مانند ماه مبارك رمضان، متنوع و متغير است كه گاهى به تكميل شدن ظرفيت مسجد منجر مى گردد.
همان گونه كه در الگوى نظرى بيان شد، در نظام سيبرنتيكى پارسونز كليه چهار نظام كنش در ارتباط و كنش متقابل با يكديگرند و ممكن است هر فعاليت اجرايى در مسجد، در هريك از چهار نظام كنش داراى كاركرد باشد. در اين زمينه، محقق به تقسيم بندى فعاليت ها و تعيين كاركردهاى متناسب با آنها نخواهد پرداخت، بلكه كاركرد مساجد را در يك مفهوم كلى بيان خواهد نمود. يافته هاى تحقيق در قالب الگوى نظرى تحقيق ودرچهارقسمت كاركرد اجتماعى، فرهنگى، اقتصادى و سياسى ارائه خواهد شد:
بررسى كاركرد اجتماعى مساجد در پويايى فرهنگ اسلامى
فعاليت هايى مانند نماز جماعت، ادعيه، مراسم هاى ملى و مذهبى اعم از جشن ها و اعياد ملى و مذهبى، عزادارى ها و سوگوارى ها، تعليم و تربيت و كمك هاى مادى به نيازمندان، كاركردهاى آشكار و پنهان زير را به دنبال خواهد داشت:
وحدت، همسان گرايى و همگونى اجتماعى: مراسم ها، اكثريت مردم را در يك مكان جمع مى كنند تا از آنها يك واحد همگون بسازند. مراسم مذهبى مى توانند باعث اتحاد افراد كاملاً متفاوت و داراى موقعيت هاى اجتماعى متضاد شوند (جلالى مقدم، 1386، ص 81ـ86). از منظر رابرتسون اسميت، دو كاركرد عمده دين، تنظيم كننده و برانگيزاننده است. دين سبب تنظيم رفتار فردى براى خير همگان (گروه) و برانگيختن احساس مشترك و وجدان اجتماعى مى گردد. مناسك بيان تكرار وحدت و كاركردهايى است كه اشتراك اجتماعى را تحكيم مى بخشند (هميلتون، 1387، ص 170).
ترنر چنين استدلال مى كرد كه ميان افراد شركت كننده در مراسم مذهبى مشترك در يك زمان و يك مكان نوعى رابطه همسان گرايى به نام مساوات طلبى به وجود مى آيد. شركت در مراسم، آنها را از موقعيت هاى غيرمذهبى (دنيوى) ازجمله تفاوت طبقاتى، جنس و نژاد، اگرچه به طور موقتى، دور مى كند (اسكات و هال، 1382، ص 39ـ40). مساجد تجمعات مردمى را بدون توجه به پايگاه هاى اقتصادى ـ اجتماعى شكل مى دهد. صفوف نماز جماعت بر اساس تعلقات دنيوى منظم نمى گردد؛ ازاين رو، فضايى صميمى براى مردم براى يكتاانگارى يكديگر فراهم مى شود. از همين روست كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مى فرمايد: نماز جماعت، انسان را از نفاق و دورويى دور مى كند (مجلسى، 1376، ص 267).
تقويت آداب و رسوم ملى و مذهبى: برگزارى مراسم ملى و مذهبى، عزادارى و سوگوارى زمينه هاى تقويت و گسترش آداب و رسوم ملى و مذهبى را فراهم مى سازد و سبب قوام و بازتوليد فرهنگ اسلامى مى گردد.
همبستگى اجتماعى: امام رضا عليه السلام آشكار شدن اخلاص و يگانگى را از بركات نماز جماعت مى داند (حرّعاملى، 1376، ج 5، ص 372). طبق نظريه دوركيم، مراسم مذهبى هم در حفظ نظم اجتماعى و هم در تشويق وحدت اجتماعى نقشى حياتى ايفا مى كنند (اسكات و هال، 1382، ص 33). مسجد كه مكانى براى همه اقشار و طبقه هاى اجتماعى است، سبب همبستگى و نوعى يكسان سازى مى شود (باقى، 1381، ص 209). دين هدف هاى گروهى را بر فراز هدف هاى فردى قرار مى دهد (هميلتون، 1387، ص 208). ارتباط نزديك و چهره به چهره مردم با حاكمان و واليان حكومت ها نسبت به رسانه هاى مجازى، جلب اعتماد بيشترى را خواهد نمود. براى نمونه، در جريان انتخابات يا پذيرش يك صلح در جنگ، اين روش پسنديده تر خواهد بود (باقى، 1381، ص 218). مسجد نوعى احساس مشترك و آموزش جمع گرايى و خير جمعى را القا مى كند. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مى فرمايند: براى دورى از دسته بندى هاى گروهى به مساجد پناه بياوريد (متقى هندى، 1409ق، ص 581).
اجتماعى شدن: دين در فرايند رشد انسان بسيار اهميت دارد؛ زيرا به افراد در بحران هاى زندگى و مقاطع گذار از يك وضعيت به وضعيت ديگر كمك مى كند و در نتيجه، بخشى از فرايند اجتماعى شدن به شمار مى آيد (هميلتون، 1387، ص 208). مسجد مكان ملاقات افراد با پايگاه هاى اقتصادى ـ اجتماعى و قشرى مختلفى است كه كمتر امكان ملاقات هاى حضورى و تعاملات مستقيم در جامعه براى آنها فراهم است. مسلمانان ضمن شركت در مراسم مذهبى، شيوه هاى رفتارى و اخلاقى را در تعامل با ديگر كنشگران درونى مى نمايند. مسلمانان با الگوگيرى رفتارى و اخلاقى، به عنوان مهم ترين مرحله جامعه پذيرى، عملكردهاى خود را با آنها تنظيم مى نمايند. امام صادق عليه السلام انسان هاى مسجدى را از برترين و برگزيدگان جامعه معرفى نموده است و انسانِ مسجدى را اهل بهشت مى داند. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در حديثى مى فرمايند: «آنان كه به نداى مؤمنان پاسخ مى گويند و به سوى مسجد مى شتابند از اهل بهشت معرفى شده اند» (مجلسى، بى تا، ج 85).
هنجارمندى: دين به هنجارها تقدس مى بخشد (هميلتون، 1387، ص 208). جماعت، تجلى گاه اراده خداوند و مظهر قدرت اوست؛ جايى كه قرآن مى فرمايد: مؤمنان به صورت گروهى پيروز خواهند شد (مائده: 56). دين از طريق خلق ارزش هاى اجتماعى، توافق جمعى درباره ماهيت و محتواى الزامات اجتماعى ايجاد مى كند و نقشى حياتى در فراهم آوردن نيرويى ملزم كننده به كنشگران براى تطبيق با رسوم را به عهده دارد (جلالى مقدم، 1386، ص 38ـ39). دين نظم اجتماعى را مشروع مى كند (هميلتون، 1387، ص 208). مسجد با خلق و ترويج ارزش هاى دينى نقش سازنده اى را در هنجارمندى مسلمانان ايفا مى كند.
رشد آگاهى هاى مذهبى و سياسى: در گذشته مساجد مكانى براى تعليم و تربيت، جمع آورى كتاب هاى اهدايى و توزيع آنها ميان طالبان علم بود. كتابخانه هاى مساجد از چنان اعتبارى برخوردار بود كه مسئولان حكومتى خود عهده دار نگه دارى از آن بودند. مسجدالنبى پايگاه بحث و استدلال و پاسخ به سؤالات شرعى بود (باقى، 1381، ص 172). امرزوه مساجد به عنوان يكى از مكان هاى آموزش دينى و سياسى در قالب سخنرانى ها و پخش كليپ هاى مختلف آموزشى محسوب مى گردند. بسيارى از مباحث موردنياز دينى و سياسى در حين اجراى فريضه نماز جماعت مورد بررسى و آموزش قرار مى گيرد.
آرامش روحى: پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مى فرمايند: صف هاى نماز جماعت را هماهنگ و تنظيم نماييد تا دل هايتان متعادل شود و شانه ها در تماس با هم باشد، تا مهربانى افزوده شود (متقى هندى، 1409ق، ص 581). زندگى در جهان مدرن و ماشينى امروز با حاكميت فردگرايى، نياز انسان به جمع و رابطه عاطفى با همنوع را افزايش داده است؛ نياز انسان به مكانى كه به دور از تعاملات انسانى فردگرايانه و رقابتى بر پايه روابط همدلانه و عاطفى بنا شده باشد. مسجد علاوه بر آنكه با فعاليت هايى مانند عبادات و نيايش هاى فردى، در رسيدن به آرامش كمك مى كند، مكانى براى شكل دهى روابطى عميق، پايدار و معنوى است (باقى، 1381، ص 15). مسجد فرصتى را براى تعديل روابط سطحى زودگذرِ مادى فراهم مى نمايد تا با وحدت روحى، وجدان هاى جمعى را شكل دهد.
نفوذ و كنترل: تعليم و تربيت براى هر نظام سياسى، ابزار كنترل نگرش ها و نفوذ ارزش ها بر مردم است (همان، ص 92ـ94). امر به معروف و نهى از منكر كه ضامن سلامت يك جامعه است، بدون نهادهاى تقويت كننده اى مثل مساجد، معناى عملى خود را كاهش خواهد داد (همان، ص 14). مساجد مى توانند زمينه هايى را براى كنترل رفتارى و اخلاقى، و ارائه ارزش هاى اسلامى ارائه نمايند.
اصلاح اجتماعى: در گذشته مساجد محل نزاع ها و مذاكره با هيأت هاى اعزامى قبايل و به عنوان مركز حكومت بود. امام جماعت مساجد معتبر شهرها توسط حاكمان تعيين مى شدند و دارالحكومه را در كنار مسجد جامع بنا مى كردند. سخنرانى ها و بيعت هاى حاكمان نيز در مساجد صورت مى پذيرفت و مسجد به شكل يك رسانه عمل مى كرد (همان، ص 172). امروزه نيز مساجد در اختيار عاملان اجتماعى براى اصلاح رفتارى و اخلاقى مسلمانان قرار مى گيرد. همچنين مساجد امكان ملاقات هاى حضورى همدلانه را در ميان مردمى كه در مشغله هاى كارى و فكرى انبوهى قرار دارند فراهم مى نمايند. اين مكان ها با خلق روابط همدلانه، زمينه حل بسيارى از مشكلات واقع مى گردد.
تعاون و همكارى: در دوران دفاع مقدس مساجدِ محلى، مكانى براى كمك هاى مادى به جنگ، توزيع عادلانه برخى خدمات ادارى و دولتى در زمان بحران و... بود كه سبب تقويت حس تعاون ميان مردم مى شد. علاوه بر آن، پيوند عاطفى ميان رزمندگان و مردم كه باعث دلگرمى رزمندگان اسلام مى شد به عنوان كاركرد پنهان اين فعاليت ها محسوب مى شد (همان، ص 208). امروزه برخى از جمع آورى كمك هاى نقدى براى مردم نيازمند (مانند مساكين، آسيب ديدگان وقايع و سوانح طبيعى مانند زلزله زدگان، بيماران و...) در مساجد صورت مى پذيرد. اين فعاليت ها سبب تقويت روحيه تعاون، همكارى و همبستگى ميان مسلمانان و در نهايت، بازتوليد فرهنگ ايثار و فداكارى خواهد شد.
هويت يابى: روند اشتراك در شعائر و اعتقادات، مفهومى را كه گروه از هويت خود دارد تقويت مى كند و بر احساس جمعى تأكيد مى نمايد. پرستش مشترك در يك مكان و زمان خاص و به يك شكل واحد در برابر يك امر واحد (خداوند يكتا) موجب تقويت هويت گروه مى شود. به همين سبب، خداوند در قرآن كريم مى فرمايد: «در هر مسجدى روى خود را به سوى خدا كنيد» (اعراف: 29). رعايت همگانى ساعات نماز، نشانه برادرى و وحدت بخش ميان مؤمنان است (جلالى مقدم، 1386، ص 29). مسجد مكانى براى ارتباط ميان نسل هاست تا مانع انقطاع و بى هويتى و غربت نسل هاى جديد گردد (باقى، 1381، ص 209).
تقويت وجدان جمعى: دين، وجدان اجتماعى را براى پشتيبانى از منافع يكديگر برمى انگيزاند (هميلتون، 1387، ص 170). مسجد فضايى را براى ايجاد وجدان جمعى و اشتراك منافع در جهت يارى رساندن به همديگر فراهم مى سازد. قرار گرفتن در يك فضاى عاطفى و صميمى باعث خودآگاهى هاى جمعى و دورى از ايجاد ازخودبيگانگى مسلمانان خواهد شد.
جدول 3: بررسى كاركرداجتماعى مساجد در پويايى فرهنگ اسلامى
جدول (3) به خلاصه اى از بررسى كاركرد اجتماعى مساجد پرداخته است. بر اساس يافته هاى جدول، فعاليت هاى مرتبط با كاركرد اجتماعى مساجد عبارتند از: نماز جماعت، ادعيه، مراسم ملى و مذهبى اعم از جشن ها و اعياد ملى و مذهبى، عزادارى ها و سوگوارى ها، و تعليم و تربيت. اين فعاليت ها با كاركرد آشكار رشد آگاهى مذهبى و سياسى، تقويت آداب و رسوم ملى و مذهبى و كاركرد پنهان همسان گرايى، وحدت، همبستگى اجتماعى، اجتماعى شدن، اصلاح اجتماعى، هنجارمندى، آرامش روحى، تعاون و پيوند عاطفى همراه است.

بررسى كاركردِ فرهنگى مساجد در پويايى فرهنگ اسلامى
فعاليت هايى مانند اقامه فريضه نماز جماعت، ادعيه، نيايش، قرائت قرآن، عزادارى، سخنرانى، به كارگيرى نمادهاى دينى (پرچم و پارچه هاى نمادين)، يادواره شهدا، مراسم ملى و مذهبى، بيان احكام و احاديث، كاركردهاى آشكار و پنهان زير را به دنبال خواهد داشت:
تقويت و ترويج مفاهيم دينى: نمادها مى توانند مفاهيم را از راه هاى زيادى بيان كنند و تشخيص ميان مقدس و نامقدس را آسان تر نمايند. آنها به دليل اينكه مفاهيم را در شكلى ملموس و مختصر و مفيد جمع و خلاصه مى كنند باعث ايجاد قدرت تمركز روى مراسم مذهبى مى شوند؛ مانند حركت به سوى يك مكان مقدس، يادآور شدن به زمان انجام مراسم مذهبى، تمايز دنياى غيرمذهبى و مكان نامقدس با اماكن مقدس كه هميشه با آداب تطهير بدن همراه است. نمونه عينى آن، وضو گرفتن در اسلام پيش از وارد شدن به محل نمازگزاردن در مسجد است (اسكات و هال، 1382، ص 81ـ82).
تقويت و حفظ ارزش هاى دينى: مسجد مكانى براى تعليم و تربيت هاى علمى، دينى، و نظامى محسوب مى شود (باقى، 1381، ص 26). شعائر وظيفه اجتماعى عمده اى را به عهده دارند. هدف آنها حفظ جماعت، شاداب نگه داشتن حس تعلق به گروه و مواظبت از اعتقاد و ايمان است. دين فقط با كنش ها كه مظاهر باورها و شيوه هاى تجديد آنها هستند، زنده مى ماند (آرون، 1387، ص 386). اين ارزش هاى اخلاقى علاوه بر تمايز با ديگر گروه ها و همبستگى با خود، تقويت ارزش هاى اخلاقى موجود را هم موجب خواهد شد. مجموعه فعاليت هاى انجام شده در مساجد موجب تقويت دين مدارى و مبناهاى اعتقادى مسلمانان خواهد شد.
همگون سازى اعتقادى: ارزش هاى دينى در بيشتر نظام هاى اجتماعى نقش كانونى دارند. طرح مباحث اعتقادى و پاسخ به شبهات اعتقادى سبب انسجام ميان افراد مى گردد.
ارزش محورى دين: برگزارى مراسم مذهبى و ارائه مفاهيم دينى سبب مى گردد تا مردم مبانى دينى را به عنوان محوريت ارزش هاى فرهنگى قرار دهند. مسجد با ايجاد و امكان فرايند جامعه پذيرى دينى، مبناى خوبى و بدى اخلاقى و رفتارى را مفاهيم دينى قرار مى دهد تا افراد بر اساس آنها در جامعه كنش نمايند.
تقويت ابعاد دين دارى: مسجد سبب تقويت دين به عنوان يك شاخص فرهنگى و در نهايت، دين دارى كنشگران اجتماعى پيروان خود مى گردد. ابعاد اعتقادى، ايمانى، تكليفى، عبادى و اخلاقى دين دارى مسلمانان همراه با گستره فعاليت هاى اجرايى مسجد افزايش مى يابد.
جدول 4: بررسى كاركرد فرهنگى مساجد در پويايى فرهنگ اسلامى
جدول (4) به بررسى كاركرد فرهنگى مساجد در پويايى فرهنگ اسلامى پرداخته است. بر اساس يافته هاى جدول، فعاليت هاى مرتبط با كاركرد فرهنگى مساجد عبارتند از: نماز جماعت، ادعيه، نيايش، قرائت قرآن، عزادارى، سخنرانى، نمادهاى دينى (پرچم و پارچه هاى نمادين) مراسم ملى و مذهبى، بيان احكام و احاديث. اين فعاليت ها با كاركرد آشكار تقويت و ترويج مفاهيم دينى، همگون سازى اعتقادى، تقويت دين دارى و كاركرد پنهان ارزش محورى دين و تقويت ابعاد دين دارى همراه هستند.

بررسى كاركرد سياسى مساجد در پويايى فرهنگ اسلامى
فعاليت هايى مانند همايش بسيج، توزيع نشريات سياسى ـ اجتماعى و سخنرانى سياسى، كاركردهاى آشكار و پنهان سياسى زير را به دنبال خواهد داشت:
تحفظ بر وضع موجود: دين از طريق آيين ها، مراسم، امنيت عاطفى و هويت دهى، نقطه اتكاى ثابتى براى حل ناسازگارى هاى اعتقادى انسان ها فراهم مى آورد. اين كاركرد دين به نظم اجتماعى استوارى مى بخشد و غالبا به حفظ وضع موجود كمك مى كند (هميلتون، 1387، ص 208). مساجد با اجراى برنامه هاى سياسى مختلف، مكانى براى حفظ منافع و نظام حكومتى محسوب مى گردند.
مركز حكومت و سياستگذارى: مسلمانان در تاريخ هزار و چهارصد ساله خويش پس از حكومت پيامبر9 بارها به نام اسلام تشكيل حكومت داده اند (توسلى، 1380، ص 294) و مسجد را به عنوان پايگاه ابتدايى خود در نظر گرفته اند. مسجدالنبى نخستين پايگاه حكومت اسلامى بود (باقى، 1381، ص 43). در اسلام، شورا و رأى زنى سابقه اى طولانى دارد كه غالبا اين عمل همراه با برگزارى نماز جماعت بود(توسلى،1380،ص302).بسيج،تصميم گيرى ها، مشاوره هاى جنگى و طراحى عمليات به همراه آموزش هاى نظامى و اعزام سربازان به جنگ و دريافت اطلاعات و اخبار جنگى به همراه تأمين حفاظت شهرى در مساجد صورت مى پذيرفت (باقى، 1381، ص 172).
خط دهى سياسى و تقويت نظام حاكم: رابطه ميان مذاهب و گروه هاى دينى در پشتيبانى از احزاب سياسى خاص كه جهت گيرى سياسى معين و هم سويى با مذاهب دارند امرى تأييدشده است (توسلى، 1380، ص 25). دولت ها از طريق احداث مساجد در نهادهاى دولتى و نظامى و انجام فعاليت هاى مختلف به دنبال جلوگيرى از نفوذ سياسى افكار مخرب هستند (باقى، 1381، ص 97ـ98).
فشار سياسى: مسجد همواره مكانى براى خيزش هاى فكرى، سياسى و اجتماعى مورد توجه همگان بوده است. سابقه تاريخى مسجد نشان مى دهد كه بسيارى از مسلمانان اين مكان را پايگاه و آغازگرى براى حركت هاى اجتماعى قرار داده اند. تجربه تاريخى شكل گيرى انقلاب اسلامى اين مدعا را ثابت مى كند كه بسيارى از سخنرانى هاى سياسى كه مقدمه شورش عليه مشروعيت نظام حاكمه شاهنشاهى بودند، در مساجد برگزار مى شدند.
جنبش هاى سياسى ـ اجتماعى: يك ويژگى مشترك تمامى نهضت هاى سياسى و دينى كه در دوره هاى مختلف روى داد ارتباط با مسجد بود. مساجد به عنوان پايگاهى استراتژيك گاهى مورد سوءاستفاده حاكمان و روحانيان دربار در سركوب مردم قرار مى گرفتند، ولى اغلب به سود جنبش هاى عدالت خواهانه اسلامى بودند. مساجد پايگاه تجمع اجتماعات مردمى و توده هاست، رهبران قيام و انقلاب با توجه خاص به اين پايگاه، مردم را در جهت حركت به سمت تغييرات بنيادين نظام حاكمه تحريك مى كنند. در انقلاب اسلامى ايران نيز مسجد خاستگاه اصلى انقلاب محسوب مى شد (همان، ص 13و176).
جدول 5: بررسى كاركرد سياسى مساجد در پويايى فرهنگ اسلامى
جدول (5) به بررسى كاركرد سياسى مساجد در پويايى فرهنگ پرداخته است. بر اساس يافته هاى جدول، فعاليت هاى مرتبط با كاركرد سياسى مساجد عبارتند از: سخنرانى، همايش هاى بسيج و سخنرانى سياسى. اين فعاليت ها با كاركرد آشكار آشنايى با مسائل سياسى روز، تحليل سياسى، خط دهى سياسى، فشار سياسى و جنبش هاى سياسى ـ اجتماعى، و كاركرد پنهانِ محافظه كارى و تقويت نظام حاكم همراه است.

بررسى كاركرد اقتصادى مساجد در پويايى فرهنگ اسلامى
فعاليت هايى مانند وقف و كمك هاى مردمى در گسترش مسجد، منابع درآمدى مسجد، كادر حقوق بگير، اجاره مساجد، هزينه كردن در مخارج متعارف مسجد، برگزارى مراسم و ايراد سخنرانى و برنامه هاى تربيتى و جمع آورى كمك هاى مردمى براى نيازمندان، كاركردهاى آشكار و پنهان زير را به دنبال دارد:
خدمات اجتماعى: مسجدالنبى مأواى بى پناهان و فقراى مسلمانان بود. در زمان رسول اكرم صلى الله عليه و آله بى پناهان و فقرا شب ها را در مسجد به صبح مى آوردند. همچنين مسجد مكانى است كه مردم از احوال يكديگر براى همكارى در رفع مشكل باخبر مى شوند. اين امر در دوران پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله، با تشويق و ترغيب خود پيامبر صورت مى پذيرفت (همان، ص 26ـ28). مساجد مكانى براى جمع آورى هدايا، نذورات، كمك هاى مردمى به آسيب ديدگان و بيماران محسوب مى گردد.
تقويت نماد فرهنگى: كمك هاى مردمى به مسجد زمينه تقويت و گسترش مسجد به عنوان نماد فرهنگى اسلام را فراهم مى نمايد.
تقويت روحيه ايثار و ازخودگذشتگى و ايجاد حس همبستگى: جمع آورى كمك هاى مردمى براى نيازمندان، احساس همبستگى و كاهش فاصله طبقاتى را براى مردم يك جامعه تقويت مى نمايد. همچنين اين روند سبب آگاهى مردم از وضعيت معيشت هم نوعان در جامعه مى گردد و ضعفا احساس اعتماد و نزديكى بيشترى را با اقشار بالاى جامعه خواهند داشت.
جدول 6: بررسى كاركرد اقتصادى مساجد در پويايى فرهنگ اسلامى
جدول (6) به بررسى كاركرد اقتصادى مساجد در پويايى فرهنگ اسلامى مى پردازد. بر اساس يافته هاى جدول، فعاليت هاى مرتبط با كاركرد اقتصادى مساجد عبارتند از: وقف و كمك هاى مردمى در گسترش مسجد، و برگزارى دوره هاى آموزشى. اين فعاليت ها با كاركرد آشكار خدمات اجتماعى، كمك به مستمندان و نيازمندان، و كاركرد پنهان تقويت نماد فرهنگى، همبستگى، تقويت روحيه ايثار و ازخودگذشتگى همراه است.
تجزيه و تحليل يافته ها
نظام سيبرنتيكى پارسونز رابطه اى ديالكتيكى بين چهار نظام كنش ترسيم مى نمايد. بر اين اساس، فعاليت هاى اجرايى در مساجد كاركردهايى تلفيقى و تعاملى با يكديگر را ارائه مى نمايند و هيچ يك از فعاليت ها را نمى توان منحصرا در يكى از ابعاد كاركردى گنجاند. سطوح مختلف بر يكديگر تأثيرگذارى مستقيم و غيرمستقيم دارند. اگرچه هر فعاليتى با قصد و هدف از پيش تعيين شده اى اجرا مى گردد، ولى در كنار اين كاركردهاى آشكار، كاركردهاى پنهان در پاسخ گويى به نيارهاى يك جامعه توليد مى شوند؛ مانند جمع آورى كمك هاى نقدى كه اگرچه با قصد كمك به مستمندان و نيازمندان صورت مى پذيرد، ولى بر كاركرد اجتماعى مانند همبستگى و وحدت نيز مؤثر است. انجام فريضه نماز جماعت با كاركرد آشكار فرهنگى رفع تكاليف مذهبى صورت مى پذيرد، ولى در كاركردِ اجتماعى (مانند همگونى) و كاركرد سياسى (مانند وحدت) نيز قابل توجه است.
علاوه بر رابطه ديالكتيكى ابعاد كاركردى، مسجد در يك رابطه ديالكتيكى با كاركردهاى خود قرار دارد. با تقويت و رشد مجموعه فعاليت هاى مساجد، ابعاد كاركردى گسترش مى يابند و با رشد كاركردها و تعاملات گسترده ميان ابعاد كاركردى، دوباره فعاليت هاى مساجد تقويت خواهند شد. ازاين رو، اين رابطه رفت و برگشتِ ديالكتيكى موجب رشد فزاينده كاركردها خواهد مى گردد كه در نهايت، بر اساس چارچوب نظرى تحقيق، بازتوليد فرهنگ اسلامى را به طور مداوم به دنبال خواهد داشت. براى نمونه، با به كارگيرى فناورى هاى نوين رسانه اى و خدماتى در مساجد ابعاد كاركردى تسريع و تسهيل مى گردند. با افزايش اين كاركرد، مسئولان و متوليان امر سعى در تقويت دوباره امكانات مادى خواهند داشت و در نهايت، اين رابطه رفت و برگشت ميان امكانات و كاركردها به طور فزاينده اى زمينه ساز رشد و بالندگى فرهنگ اسلامى مى شود. اين روند تكامل به همراه تطبيق با نيازهاى جامعه و امكانات روز صورت مى پذيرد. فرهنگ اسلامى به دليل نشئت گرفتن از آموزه هاى اسلامى، ماهيتى پويا دارد كه مى تواند خود را با امكانات، اهداف و اقتضائات روز جهان هماهنگ نمايد. تغيير و تكامل فعاليت هاى مساجد، گوياى تطبيق پذيرى فرهنگ اسلامى است.

نتيجه گيرى
هدف از تحقيق انجام شده بررسى نقش و جايگاه فعاليت هاى اجرايى مساجد بر شكل دهى، تقويت و پويايى فرهنگ اسلامى است. محقق سعى داشت تا با بررسى جايگاه و كاربرد مساجد در جهت اهداف جامعه اسلامى، به متوليان و مسئولان در جهت درك اهميت جايگاه مساجد و كاركردهاى آن كمك نمايد. محقق از روش استدلالى و منطقى براى تطبيق يافته هاى تحقيق با الگوى نظرى مبادرت ورزيد. با تجزيه و تحليل يافته هاى تحقيق بر اساس الگوى نظرى، فرضيه هاى تحقيق مورد تأييد قرار گرفتند. سه فرضيه تحقيق عبارتند از: 1. مساجد نوعى ضرورت كاركردى براى دستيابى به اهداف جامعه دارند. 2. عملكردهاى مساجد با كاركرد آشكار و پنهان در ابعاد اجتماعى، فرهنگى، سياسى و اقتصادى سبب تقويت، تحول و پويايى فرهنگ اسلامى مى گردند. 3. مساجد در يك رابطه ديالكتيكى با كاركردهاى خود سبب تقويت فزاينده فعاليت ها و كاركردها و در نهايت، پويايى فرهنگ اسلامى خواهند شد.
مساجد به همراه فعاليت ها و عملكردهاى خود، تأثيرات آشكار و پنهان را در چهار بُعد اجتماعى، فرهنگى، سياسى و اقتصادى بر پويايى فرهنگ اسلامى مى گذارند. اين يافته ها همچنين نوعى رابطه ديالكتيكى يا رفت و برگشتى ميان فعاليت ها و كاركردها از يك سو و تعاملات ديالكتيكى بين ابعاد كاركردى از سوى ديگر را نشان مى دهند. ازاين رو، مساجد با اجراى فعاليت هاى متعدد همواره در حال تقويت و پويايى فزاينده فرهنگ اسلامى هستند.
فعاليت هاى اجرايى در مساجد مانند برگزارى ادعيه، نيايش، قرائت قرآن، مراسم ملى و مذهبى اعم از جشن ها و اعياد ملى و مذهبى، عزادارى ها و سوگوارى ها، آموزش هاى دينى و سياسى، كمك هاى مادى به نيازمندان، تحليل سياسى، جمع آورى كمك هاى نقدى، وقف و...، كاركردهايى مانند رشد آگاهى هاى مذهبى و سياسى، تقويت آداب و رسوم ملى و مذهبى، همسان گرايى، وحدت، همبستگى اجتماعى، اجتماعى شدن، فشار سياسى، جنبش هاى سياسى ـ اجتماعى، نفوذ و كنترل، هنجارمندى، آرامش روحى، پيوند عاطفى، تعاون و همكارى، تقويت مفاهيم دينى، همگون سازى اعتقادى، ارزش محورى دين، تقويت ابعاد دين دارى، هويت يابى، تقويت وجدان جمعى، محافظه كارى، تقويت نظام حاكم، تقويت روحيه ايثار و ازخودگذشتگى، تقويت نماد فرهنگى، و كمك به مستمندان و نيازمندان را به همراه خواهد داشت. در نهايت، همه كاركردهاى ايجادشده بر تقويت، تحول و پويايى فرهنگ اسلامى تأثير خواهند گذاشت.

••• منابع
آرون، ريمون، 1387، مراحل اساسى انديشه در جامعه شناسى، ترجمه باقر پرهام، تهران، علمى و فرهنگى.
اديبى، حسين و عبدالمعبود انصارى، 1383، نظريه هاى جامعه شناسى، تهران، دانژه.
اسكات، جولى و آيرين هال، 1382، دين و جامعه شناسى، ترجمه افسانه نجاريان، اهواز، رسش.
باقى، عمادالدين، 1381، پرستشگاه در عهد سنت و تجدد، تهران، سرايى.
باقى نصرآبادى، على و ديگران، 1389، جامعه شناسى فرهنگى، قم، ياقوت.
توسلى، غلامعباس، 1380، جامعه شناسى دين، تهران، سخن.
ـــــ ، 1384، نظريه جامعه شناسى، چ يازدهم، تهران، سمت.
جلالى مقدم، مسعود، 1386، جامعه شناسى دين و آراء جامعه شناسان بزرگ درباره دين، چ دوم، تهران، نشر مركز.
حرعاملى، محمدبن حسن، 1376، وسائل الشيعه، قم، مؤسسه آل البيت.
حسينى دشتى، سيدمصطفى، 1379، معارف و معاريف، دائره المعارف جامع اسلامى، تهران، مؤسسه فرهنگى آرايه.
ريتزر، جورج، 1387، نظريه جامعه شناسى در دوران معاصر، ترجمه محسن ثلاثى، چ سيزدهم، تهران، علمى و فرهنگى.
ساروخانى، باقر، 1370، درآمدى بر دائره المعارف علوم اجتماعى، تهران، كيهان.
ـــــ ، 1385، روش هاى تحقيق در علوم اجتماعى، تهران، پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى.
صالحى اميرى، رضا، 1387، برنامه ريزى فرهنگى(2)، تهران، مجمع تشخيص مصلحت نظام.
عربيان، طيبه، 1380، تعريف دين و فرهنگ از نگاه متفكران شرق و غرب، مقالات سومين كنگره دين پژوهان، قم.
عميد، حسن، 1364، فرهنگ فارسى، چ ششم، تهران، اميركبير.
فاضلى، نعمت اللّه، 1387، «مسجد و مدرنيته: مرورى تحليلى و جامعه شناختى به گفتمان هاى مسجد در ايران»، پژوهشنامه علوم انسانى و اجتماعى، ص 99، ص 132.
كوئن، بروس، 1389، مبانى جامعه شناسى، چ شانزدهم، تهران، سمت.
كوزر، لوئيس، 1382، زندگى و انديشه بزرگان جامعه شناسى، ترجمه محسن ثلاثى، چ دهم، تهران، علمى و فرهنگى.
متقى هندى، حسام الدين، 1409ق، كنز العمّال، تحقيق و تصحيح شيخ بكرى حيانى و شيخ صفوة الصفا، بيروت، مؤسسة الرسالة.
مجلسى، محمدباقر، بى تا، بحارالانوار، بى جا، بى نا.
معين، محمد، 1371، فرهنگ فارسى، چ هشتم، تهران، اميركبير.
موسوى خمينى، سيدروح اللّه، 1389، رساله توضيح المسائل، چ دوم، تهران، آدينه سبز.
نظرى على، اشرف و على حسن پور، 1391، «مسجد و فرايندهاى فرهنگى قدرت در نظام جمهورى اسلامى ايران»، پژوهشنامه انقلاب اسلامى، ص 87ـ111.
هميلتون، ملكم، 1387، جامعه شناسى دين، ترجمه محسن ثلاثى، تهران، ثالث.