معرفت

گفتمان اصول‏گرایی

و نقد و بررسی آن از منظر مقام معظّم رهبری

بهرام اخوان کاظمی ¹

چکیده

انقلاب اسلامی ایران دارای گفتمان‏های سیاسی متنوعی مانند «گفتمان سازندگی» و «گفتمان اصلاح‏طلبی» بوده است، همچنان‏که با روی کار آمدن دولت نهم، گفتمانی در جمهوری اسلامی در این دولت شکل گرفت که بر اساس تأکید بر اصول و ارزش‏های انقلابی و اسلامی و تأکید ویژه بر موضوع عدالت، می‏توان آن را «گفتمان اصول‏گرایی عدالت‏خواه» نامید. بدیهی است که گفتمان یادشده مانند سایر گفتمان‏های قبلی انقلاب اسلامی، دارای نقاط قوت و ضعفی بوده است که تبیین و ارزیابی آنها می‏تواند به پیشبرد اهداف انقلاب اسلامی و افزایش کارآمدی نظام جمهوری اسلامی بینجامد. در این مقاله تلاش شده است تا گفتمان مذکور با ارائه دیدگاه‏های مقام معظّم رهبری درباره گفتمان اصول‏گرایی دولت نهم، تأمین شود و علاوه بر نقد و ارزیابی ایشان در این‏باره، شاخصه‏های اصول‏گرایی و همچنین توصیه‏های اکید مقام معظم رهبری به دولت نهم، ارائه گردد. مستندات پژوهش نشان می‏دهد که مقام معظّم رهبری، حمایت گفتمانی ویژه‏ای از گفتمان اصول‏گرایی عدالت‏خواه داشته و این گفتمان را احیاگر آرمان‏ها، ارزش‏ها و شعارهای انقلاب دانسته‏اند، هرچند آن را از نقدها و تذکرات جدی و توصیه‏های لازم، بی‏بهره نگذاشته‏اند.

کلیدواژه‏ها: گفتمان، تحلیل گفتمانی، مقام معظّم رهبری، اصول‏گرایی، عدالت، دولت نهم، انقلاب اسلامی.

مقدّمه

مفهوم «گفتمان» ² در سال‏های اخیر، کاربردهایمعنایی متعدد و متفاوتی داشته است که بر حسب رشته‏های علمی مانند سیاست، ³ جامعه‏شناسی، نقد ادبی، زبان‏شناسی و...، این معانی فرق می‏کند. معمولاً مراد از گفتمان، متن، زبان، سخن و یک رویداد ارتباطی و صورت زبانی است که بخشی از یک شبکه پیچیده اجتماعی، سیاسی و فرهنگی را تشکیل می‏دهد که در حقیقت، در موقعیت‏های مختلف، دارای کارکردهای متفاوت در این شبکه است. از سویی، مطالعه گفتمان‏ها و گفتارهای سیاسی و اجتماعی، برای فهم حدود و نحوه تحولات سیاسی، اجتماعی و گستره و میزان ارتباط این تحولات و آتیه‏نگری آنها بسیار با اهمیت است و به همین دلیل، تحلیل گفتمانی ⁴ و نظریات گفتمان،دارای مکان ارزشمند و بایسته‏ای در میان علوم و روش‏های علمی گشته و تقریبا با گذشت زمان بر اهمیت این حوزه مطالعاتی افزوده شده است.

باید اذعان داشت که تحلیل گفتمانی یا نظریه گفتمان ⁵ به بررسی نقش اعمال و عقاید اجتماعی معنادار در زندگی سیاسی می‏پردازد. ⁶ به عبارت دیگر، شیوه تحلیل گفتمانی با پرداختن روشمند به نظام‏های معنایی و آرایش گفتمان‏ها، در واقع، تلاش می‏نماید تا باورها و اندیشه‏های مفصل‏بندی شده، منضبط و معنادار را ـ که در قلمروهای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی قالب‏ریزی شده، هویت یافته و متمایز شده‏اند ـ مورد شناسایی و ارزیابی قرار دهد و با استفاده از نتایج این روش علمی، به بهینه‏سازی این گفتمان‏ها و حیات سیاسی ـ اجتماعی جوامع مبادرت ورزد.

1. نظام معنایی و دال‏های گفتمان اصول‏گرایی عدالت‏خواه

گفتمان اصول‏گرایی عدالت‏خواه دارای چهار دال «عدالت‏گستری»، «مهرورزی»، «پیشرفت و تعالی مادی و معنوی» و «خدمت‏رسانی» است که بر حول محور دال مرکزی «ولایت»، مفصل‏بندی شده‏اند. شایان ذکر است که دولت نهم پس از پیروزی در انتخابات سوم تیر 1384، بلافاصله در مرداد همین سال برنامه تفصیلی خود را به شکل مکتوب و نوین ارائه نمود ⁷ و به خوبی در این برنامه ساختار و آرایش و دال‏های گفتمانی دولت مزبور قابل مشاهده است. در مقدّمه این برنامه با تأکید بر انقلاب اسلامی و ارزش‏های آن، ولایت و رهبری الهی امام خمینی قدس‏سرهعامل توفیق این انقلاب و مایه تمدن‏سازی آن به شمار آمده و با تأکید بر اصول‏گرایی انقلابی، دال‏های چهارگانه مذکور مورد اشاره قرار گرفته است. در بخش‏هایی از این مقدّمه چنین آمده است:

سرزمین الهی ایران همواره با دست‏یابی به رهبرانی تمدن‏ساز مجددا توانسته است خود را بازیابی کند. امام خمینی قدس‏سره چنین رهبری بود و توانست با دَم مسحیایی خود در یک ربع قرن پیش، روحی دوباره به کالبد بی‏رمق این ملت بدمد و شایستگی تمدن‏سازی را دوباره به این سرزمین الهی برگرداند. او عطیه بزرگ خدا به ملت نستوه ایران بود و مردم ایران شمیم حیات طیبه را از انفاس قدسی او استشمام نمودند. انقلاب اسلامی، آغازی دوباره برای تمدن ایرانی ـ اسلامی و نقطه پایانی بر شب ظلمانی گردید. هم‏اینک ایران اسلامی به آرامی در این سوی رخ می‏نماید تا بر نظام سلطه جهانی خط بطلان بکشد و نور عدالت و معنویت را بپراکند.

ما توسعه به معنای تقلیدی و شاید تحمیلی آن را شجاعانه بایگانی می‏کنیم. آنچه بالندگی، شکوفایی و در عین حال، سرآمدی جامعه ما را تضمین می‏کند تنها تعبیر قرآنی «تعالی» است که در سایه حکمت، بصیرت، عدالت و حکومت مبتنی بر اسلام ناب محمّدی صلی‏الله‏علیه‏و‏آله فراچنگ می‏آید و غایت آن سرآمدی موعود است ... این سرآمدی حق مسلم ملت ما است؛ زیرا ملتی که صراط مستقیم را به بهای خون هزاران شقایق گلگون کفن طی می‏کند با دل‏مردگی و سستی میانه‏ای ندارد. او تفرقه‏ها را به وحدت می‏رساند، برکت را به سفره‏ها می‏آورد نشاط را همگانی می‏کندوردای‏عدالت‏وعزت‏ومحبت‏می‏پوشد.

... دولت نهم بر مبنای عقلانیت دینی و در راستای تعهد به اصول و ارزش‏های اسلامی و نوگرایی در روش‏ها، همچنین با به کارگیری علوم و فنون برای تحقق کارآمدی نظام اسلامی، سعی خواهد نمود شعار خدمت‏رسانی به مردم را تجلّی بخشد. ⁸

در برنامه مزبور، در بخش راهبردهای کلان دولت نهم، در ذیل عنوان «ارزش‏ها»، به این موارد اشاره شده است: کسب رضای الهی از طریق عدالت‏گستری، مهرورزی، خدمت به بندگان خدا و پیشرفت و تعالی مادی و معنوی کشور. همچنین توسعه عدالت‏محور، اقامه قسط توأم با مهرورزی، خدمت، و تعالی و پیشرفت به عنوان زیرمجموعه هدف بنیادین این راهبردهای کلان ذکرشده است. ⁹

نیز در همین برنامه در بخش رئوس برنامه‏های دولت نهم، دال‏های چهارگانه مزبور در ذیل عناوین: «ارزش‏ها» و «هدف بنیادین» مجددا تکرار گردیده‏اند. ¹⁰

لازم به ذکر است که در بیشتر احکام انتصابات صادره از سوی رئیس‏جمهور، اشاره به دال‏ها یا شعارهای چهارگانه دولت نهم وجود دارد و در بخش انتهایی این احکام، رئیس جمهور چنین آورده است:

امید فراوان دارم که در عین هماهنگی و همکاری با هیأت وزیران و انجام وظایف قانونی خویش در تحقق کامل برنامه‏های چهارگانه دولت شامل عدالت‏گستری، مهرورزی، خدمت به بندگان خدا و پیشرفت‏وتعالی مادی‏ومعنوی کشور توفیق یابید. ¹¹

رئیس‏جمهور و حتی اعضای کابینه ایشان، به دفعات فراوان گفتمان اصول‏گرایی و دال‏های آن را مورد تبیین و تأکید مستمر قرار داده‏اند. یکی از بهترین مستندات، نامه تشکر کابینه دولت نهم در دی ماه 1386 از حمایت رهبر انقلاب از دولت است که ضمن اعلام پایبندی دولت به اصول و ارزش‏های انقلاب و خط روشن ولایت فقیه (دال مرکزی)، شعارها و دال‏های چهارگانه گفتمان دولت نهم نیز به عنوان اهداف اصلی ذکر گردیده‏اند. ¹² این مضامین مجددا در نامه تشکر هیأت دولت از رهبر انقلاب در شهریور 1387 تکرار شده است. ¹³ در نمودار ذیل، دال‏های چهارگانه و نظام معنایی گفتمان اصول‏گرایی عدالت‏خواه که بر حول دال مرکزی «ولایت» مفصل‏بندی شده‏اند، نشان داده شده است:

2. حمایت مقام معظّم رهبری از گفتمان اصول‏گرایی

گفتمان اصول‏گرایی عدالت‏خواه دولت نهم و دال‏های مهم و چهارگانه آن همواره مورد تأیید ویژه مقام معظم رهبری قرار گرفته و ایشان در تمام نشست‏های خود با دولت‏مردان دولت یادشده تشکر زایدالوصف خود را از رئیس‏جمهور و سایر دست‏اندرکاران و همکاران ایشان با ذکر ادلّه این حمایت خاص ابراز نموده‏اند. مقام معظم رهبری با ذکرخصوصیات‏ارزشی‏وانقلابی‏دولت‏نهم،برخورداری از این ویژگی‏ها را علت قدردانی افزون‏تر خود از این دولت اعلام نموده و اظهار داشته‏اند:

خدای متعال دوست دارد که از کارهای خوب افراد تشکر بشود، قدردانی بشود و سپاس‏گزاری بشود. وظیفه بنده هم این است که قدردانی کنم و به خاطر همین خصوصیات، از دولت حمایت کنم. البته حمایت از دولت، مخصوص این دولت نیست، بنده همیشه از دولت‏ها حمایت کرده‏ام، امام هم ـ رضوان‏اللّه تعالی علیه ـ در هر برهه‏ای، از دولت‏ها و رؤسای قوّه مجریه و مسئولین دولتی حمایت می‏کردند. دلیلش هم واضح است؛ چون عمده بار اداره مدیریت کشور بر عهده قوّه مجریه است و نظام باید از قوّه مجریه، از رئیس‏جمهور، از مسئولین و از وزراء حمایت کند. امام هم حمایت می‏کردند، بنده هم در دوره‏های گذشته همیشه حمایت می‏کردم. منتها خوب، این خصوصیاتی که عرض کردیم، موجب می‏شود که انسان گرم‏تر حمایت کند و در این قدردانی و حمایت، دلگرم‏تر اقدام کند. ¹⁴

مسئولان دولت نهم نیز ضمن ابراز و تأیید این حمایت ویژه، آن را حمایت گفتمانی مقام معظم رهبری از خویش دانسته و اعلام داشته‏اند که دیدگاه ایشان نسبت به گفتمان‏های قبلی یعنی در دولت سازندگی و دولت اصلاحات، انتقادی بوده است. برای نمونه، غلامحسین الهام (وزیر دادگستری و سخنگوی دولت نهم) در خصوص حمایت‏های مقام معظم رهبری از دولت نهم چنین تصریحی دارد:

اگر مقام معظم رهبری امروز از این دولت حمایت می‏کنند، این حمایت یک حمایت گفتمانی است؛ چراکه مهم‏ترین کارکرد دولت برگشت به گفتمان امام و انقلاب اسلامی است. البته حمایت‏های مقام معظم رهبری از دولت‏ها همواره وجود داشته و ایشان از دولت‏های سابق نیز حمایت می‏کردند، اما این حمایت‏ها همواره یک حمایت اجرایی و تقویت برای انجام مأموریت‏های این دولت‏ها بوده است و اگر این حمایت‏ها در سیستم اجرایی نباشد، هیچ دولتی توفیق برای کار پیدا نمی‏کند. پس از رحلت امام قدس‏سرهرویکرد مقام معظم رهبری، هم نسبت به گفتمان دولت سازندگی و هم نسبت به دولت اصلاحات انتقادی بوده است و ایشان همواره در دوران سازندگی، بحث عدالت را به عنوان اساس و مبنای حکومت و همچنین مبارزه با فقر، فساد و دنیاگرایی مورد تأکید قرار می‏دادند. ¹⁵

به طور کلی، رهبر انقلاب ضمن تأکید گفتمان‏های سیاسی و اجتماعی دولت نهم و بیان امتیازات و ویژگی‏های آن، توصیه‏هایی نیز به این دولت داشته و نقاط ضعف آن را نیز یادآور شده‏اند. در هر حال، برای تبیین بیشتر موضوع ابتدا امتیازات گفتمان اصول‏گرایی دولت نهم از منظر مقام معظم رهبری بیان می‏گردد:

1ـ2. گفتمان اصول‏گرایی احیاگر ارزش‏ها و شعارهای انقلاب

مقام معظم رهبری در بیانات متعددی، اصول‏گرایی دولت نهم و احیا و بازگشت شعارهای انقلاب اسلامی توسط این دولت را ستوده و یکی از شاخصه‏های اساسی شرایط استثنایی کشور را «غلبه گفتمان اصول‏گرایی و احیای ارزش‏ها و شعارهای انقلاب اسلامی» به شمار آورده‏اند که از منظر ایشان مایه انسجام کم‏نظیر در کشور و امیدآفرینی همچون شرایط اوایل انقلاب اسلامی است. در حقیقت، غلبه گفتمان اصول‏گرایی در دولت نهم، بر خلاف روند مورد انتظار از همه انقلاب‏هاست؛ زیرا در طول زمان، فرسودگی چارچوب‏ها و ضعف مواضع انتظار می‏رود، اما مردم با رأی خود به این دولت، در واقع به ارزش‏ها و شعارهای اصیل انقلاب اسلامی رأی دادند و باعث شدند دشمنان انقلاب اسلامی در موضع انفعال قرار بگیرند. ¹⁶

در ذیل، به بخش‏هایی از بیانات رهبر انقلاب اسلامی که در این‏باره بیان شده‏اند و دال بر حمایت گفتمانی از دولت نهم به عنوان احیای گفتمان انقلاب اسلامی است اشاره می‏شود:

این دولت به عنوان یک دولت اصولگرا شناخته شده و رفتار و تلاشی هم که تا امروز نشان می‏دهد که انشاء اللّه خود همین برای کشور شما برکاتی خواهد داشت ... ¹⁷ امروز به همت ملت ایران، با انتخاب ملت ایران، دولتی سر کار آمده که شعارهای اصلی انقلاب، شعارهای اساسی و اصولی اوست. گفتمان مفاهیم انقلاب اسلامی، امروز گفتمان رایج و غالب است. این خیلی اهمیت دارد. من البته این را پیش‏بینی می‏کردم. من شاید هفت سال، هشت سال قبل از این، در جلسه کار گزاران نظام اسلامی که در همین حسینیه تشکیل شده، دلایلی آوردم بر اینکه دشمنان انقلاب که خیال می‏کنند می‏توانند انقلاب را به فراموشی بسپرند و قربانی کنند و از آن عبور کنند، اشتباه می‏کنند؛ گفتم نمی‏توانند، می‏دانستیم اشتباه می‏کنند. بحمداللّه ملت ایران همت کردند و آنچه که می‏خواستیم شد. این هم یک فرصت است. پس مسئولیت کنونی شما را در یک چنین موقعیتی است که شعارهای انقلاب، اصول اساسی برنامه‏ریزی در این دولت اعلام می‏شود، این هم خیلی مهم است. پس مسئولیت‏ها را مغتنم بشمرید. ¹⁸

شرایط کنونی کشور به لحاظ اینکه شعارهای اساسی انقلاب محور برنامه‏ریزی‏ها و سیاست‏های دولت قرار گرفته، شرایط استثنایی است و با انتخاب ملت ایران، دولتی بر سر کار آمده که گفتمان مفاهیم انقلاب، گفتمان غالب و رایج آن است. ¹⁹

از منظر مقام معظم رهبری، ظهور گفتمان اصولگرا، حاصل و ادامه روند موفقیت‏ها و شکست‏های گفتمان‏های قبلی و برآیند بهینه آنهاست. به ویژه شکست طرح براندازی نرم نظام جمهوری اسلامی و تهاجم فرهنگی از عوامل مهم پیدایش گفتمان اصول‏گرایی می‏باشد؛ همچنان‏که اظهار داشته‏اند:

جنگ ما را مصمم و استوار کرد، تحریم اقتصادی، ما را به فکر اتکای به خود انداخت و همه این برکات را برای ما آورد. در دوره بعد، براندازی نرم را دنبال کردند ـ تهاجم فرهنگی و شبیخون فرهنگی ـ که آن هم به جایی نرسید و بعد از سال‏های متمادی نتیجه این شد که حالا یک دولت متکی به اصول و با شعار اصول سر کار می‏آید که پیداست تهاجم فرهنگی نتوانسته آن کاری که آنها می‏خواستند، بکند، بعد از این هم توطئه‏های دیگر در راه است، که مابایدخودمان‏را مصون بکنیم. ²⁰

آیت‏اللّه خامنه‏ای بر این باور است که گفتمان اصول‏گرایی دولت نهم ضمن مطابقت با مبانی انقلاب و آراء امام خمینی قدس‏سرهگفتمانی کم‏نظیر، مسلط، زنده و با قوتی روزافزون در جامعه بوده و به طور محسوسی در بین مردم زنده است:

فرصت این روز و روزگاری که شما بر سر کار هستید، بسیار فرصت استثنایی و مغتنمی است؛ حقیقتا از دوره‏هایی است که ما نظیر آن را در گذشته دوران انقلاب تا امروز کم داشته‏ایم. اولاً، شعارهای دولت و مسئولان و اهداف تعیین شده آنان کاملاً با مبانی انقلاب و مبانی اعلام شده امام عزیز ما منطبق است. ثانیا، این گفتمان در بین مردم به طور محسوسی زنده است و وجود دارد، که وجود این گفتمان میان مردم هم، عامل عمده و اصلی گرایش آنها به این دولت و این رئیس‏جمهور محترم بود. مردم تشنه عدالت، تشنه مبارزه با فساد و تشنه تمسک به اصول انقلاب بودند، که وقتی دیدند یک نفر صادقانه این شعارها را سر دست گرفته و مطرح می‏کند، حول محور او جمع شدند. خود این نعمت بزرگی است که این تفکر به صورت یک گفتمان مسلط در جامعه درآمد و همچنان ادامه دارد و بعد از روی کار آمدن این دولت، بحمداللّه تقویت هم شده است. ²¹

به اعتقاد رهبر انقلاب، دولت نهم هم در قول و شعار و هم در عمل نشان می‏دهد که به اصول انقلاب و ارزش‏های انقلاب پایبند است و شعارهای این دولت، فضای اصول‏گرایی و فضای ارزش‏های انقلابی و فضای وفاداری به مبانی امام و انقلاب را بر جامعه حاکم کرده و این خصیصه، اولین و مهم‏ترین شاخصه دولت نهم است. ²² ایشان یکی از نعمت‏های بزرگ شایان سپاس و شکر الهی را، روی کار آمدن دولت نهم با شعارهای اصولی می‏دانند ²³ و به مجلس و نمایندگان مجلس توصیه می‏نمایند: اکنون که بحمداللّه دولت و مجلس را مردمی مؤمن و انقلابی و وفادار به ارزش‏ها و اصول اسلامی، انباشته‏اند باید این تعامل برادرانه با رعایت حقوق قانونی از هر دو سو، بیش از همیشه دیده شود و نمایندگان در کنار دولت انقلابی و مؤمن پیشاهنگ این حرکت شجاعانه و مدبّرانه باشند، از مجلس و دولت سخن واحدی شنیده شده و این دو نهاد، تبلور عزم ملی در حرف و عمل باشند. ²⁴

مقام معظم رهبری، از ریاست دولت نهم، به عنوان رئیس‏جمهور انقلابی، متعهد، کارآمد، فعال و شجاع یاد نموده و ضمن تقدیر از شجاعت، جسارت و جرئت ایشان، ادامه حیات جمهوری اسلامی را وابسته به جسارت مدیران و مسئولان آن می‏دانند و روی کار آمدن «شاه سلطان حسین‏های ضعیف» را مساوی با اتمام کار نظام جمهوری اسلامی به حساب می‏آورند:

آن روزی که شهر اصفهان در دوره شاه سلطان حسین مورد غارت قرار گرفت و مردم قتل عام شدند و حکومت با عظمت صفوی نابود شد، خیلی از افراد غیور بودند که حاضر بودند مبارزه و مقاومت کنند، اما شاه سلطان حسین ضعیف بود. اگر جمهوری اسلامی دچار شاه سلطان حسین‏ها بشود، دچار مدیران و مسئولانی بشود که جرئت و جسارت ندارند، در خود احساس قدرت نمی‏کنند، در مردم احساس توانایی و قدرت نمی‏کنند، کار جمهوری اسلامی تمام خواهد بود. ²⁵

مقام معظم رهبری در مناسبت‏های مختلف، ویژگی‏های اصول‏گرایانه این دولت را ستوده و برای تقویت حرکت دولت‏مردان در مسیر اصول و آرمان‏های انقلاب، به تبیین بیشتر اصول‏گرایی پرداخته‏اند. برای نمونه، در خرداد سال 1385، دولت نهم را دولتی تازه نفس، مصمم، پرکار و مایه دمیدن روح امید و نشاط به مردم حساب آورده و ابراز داشته‏اند که در طول حیات این دولت، وجهه و جایگاه بین‏المللی ایران، عزتمند و برجسته شده، آرامش سیاسی در کشور حکمفرما گردیده و پیشرفت‏های علمی گسترده‏ای به وجود آمده است. همچنین هماهنگی قوا با یکدیگر از جمله بزرگ‏ترین نقاط مثبت این دولت به شمار آمده است. مقام معظم رهبری یکی از بزرگ‏ترین نعمت‏های خداوند را در این دوره این‏گونه دانسته‏اند که ارکان تصمیم‏گیری کشور (مجلس شورای اسلامی، دولت، و قوّه قضائیه) با مدیریت تفکر اصولی اسلام و به تعبیر رایج، با اصول‏گرایی، اداره می‏شود. مقام معظم رهبری در این مقطع مهم‏ترین شاخصه‏های اصول‏گرایی را شامل موارد ذیل دانسته‏اند:

1. ایمان و هویت اسلامی و انقلابی و پایبندی به آن و تلاش در جهت برجسته و شفاف‏سازی هویت اسلامی در جهان اسلام؛

2. عدالت به عنوان فلسفه وجودی نظام اسلامی؛

3. حفظ استقلال سیاسی؛

4. تقویت خودباوری و اعتماد به نفس ملی؛

5. جهاد علمی؛

6. تثبیت و تأمین آزادی و آزاداندیشی؛

7. اصلاح و تصحیح روش‏ها و انجام اصلاحات مبتنی بر ارزش‏ها و خط‏مشی‏های اسلامی و ایرانی و با معیار قانون اساسی و نه با معیار آمریکایی؛

8. شکوفایی اقتصادی و رسیدگی به معشیت اقتصادی مردم و کشور. ²⁶

مقام معظم رهبری در ششم شهریور ماه سال 1385 با تأیید اینکه دولت نهم در قول و عمل دولتی اصولگرا بوده است، به تبیین شاخصه‏های اصول‏گرایی پرداخته و از دولت خواسته‏اند مجموعه شاخصه‏های زیر را ـ که به بخش‏های مهمی از آنها نیز متصفند ـ در برنامه دولت بگنجاند تا اصول‏گرایی دولت نهم به معنای حقیقی کلمه محقق گردد:

1. عدالت‏خواهی و عدالت‏گستری؛

2. فسادستیزی؛

3. سلامت اعتقادی و اخلاقی مسئولان کشور؛

4. اعتزاز به اسلام؛

5. ساده‏زیستی و مردم‏گرایی؛

6. تواضع و نغلتیدن در گرداب غرور؛

7. اجتناب از اسراف و ریخت و پاش؛

8. خردگرایی و تدبیر و حکمت در تصمیم‏گیری و عمل؛

9. مسئولیت‏پذیری و پاسخ‏گویی؛

10. اهتمام به علم و پیشرفت علمی؛

11. برخورداری از سعه صدر و تحمل مخالف؛

12. اجتناب از هوای نفس و عدم وابستگی به گروه‏ها، دستجات و باندهای سیاسی؛

13. شایسته‏سالاری؛

14. نظارت بر عملکرد زیر مجموعه؛

15. تلاش بی‏وقفه برای ارائه خدمات؛

16. انس با خدا، انس با قرآن و استمداد دایمی از خدا. ²⁷

مقام معظم رهبری در چهارم شهریور سال 1386، برداشت خود و اکثریت قریب به اتفاق مردم را از دو سال رفتار دولت نهم، شامل ویژگی‏ها و خصوصیات ذیل می‏دانند:

1. پایبندی به اصول و ارزش‏های انقلاب اسلامی چه در قول و چه در عمل و حاکم نمودن فضای اصول‏گرایی و ارزش‏های انقلابی؛

2. پایبندی به عدالت؛

3. پایبندی به خدمت و ارائه چهره‏ای پرکار و پرتلاش؛

4. شجاعت و قاطعیت؛

5. برخورداری از روحیه تحول‏گرایی و نوآوری و اصلاح؛

6. عدم انفعال در برابر زیاده‏خواهی استکبار و ایستادگی عزتمندانه در مقابل آن؛

7. خدمت‏رسانی به افراد محروم. ²⁸

ارزیابی مقام معظم رهبری از عملکرد سه ساله دولت نهم نیز تأییدی بر گفتمان اصول‏گرایی عدالت‏خواه آن است. ایشان در دوم شهریور سال 1387 ضمن قدردانی ویژه از زحمات دست‏اندرکاران دولت نهم، علت این تکریم و قدردانی را در سه ویژگی مهم این دولت و گفتمان آن می‏دانند:

اول. دولت نهم به معنای واقعی دولت کار، حرکت و اقدام است و انرژی و نشاط کار آن امری برجسته است.

دوم. شعار و گفتمان کلی دولت نهم منطبق بر شعاروگفتمان‏امام‏وشعارهاوگفتمان‏های‏انقلاب‏است.

سوم. دولت نهم و به ویژه رئیس‏جمهور، برخوردار از روحیه مردمی و خاکی و ساده‏زیستی و مخالف تجمل، اشرافی‏گری و اسراف است. ²⁹

در این بیان، آیت‏اللّه خامنه‏ای گفتمان عمومی دولت را به طور خلاصه چنین تبیین نموده‏اند:

گفتمان عمومی دولت اینهاست: به طور خلاصه، زنده کردن و بازسازی برخی خصوصیات جوهری انقلاب و منطق امام، و مقابله با کسانی که می‏خواستند این ارزش‏ها و این مفاهیم اساسی را منسوخ‏کننده، یا از بین ببرند، یا ادعا می‏کردند که منسوخ شده و از بین رفته، این چیز با ارزشی است. ³⁰

مقام معظم رهبری، دیگر خصوصیات گفتمان اصولگرا و انقلابی دولت نهم را در همین بیانات اینچنین ذکر کرده‏اند:

الف. عدالت‏خواهی؛

ب. استکبارستیزی؛

ج. اعاده عزت ملی و ترک انفعال در مقابل سلطه و تجاوز و زیاده‏طلبی سیاست‏های دیگران و ترک شرمندگی در مقابل غرب و غرب‏زدگی.

د. مقابله با زورگویی، تحمیل و افزون‏طلبی قدرت‏های زورگو، که یکی از مظاهر آن پافشاری بر برخورداری از فناوری هسته‏ای است.

ه . مقابله با روند نفوذ غرب و باور غرب‏زدگی به ویژه در بدنه مجموعه‏های دولتی؛

و. مقابله با روند نفوذ گرایش‏های سکولاریستی به ویژه در بدنه مجموعه مدیران کشور؛

ز. برخورداری از جرئت در مقابله با فساد؛

ح. برخورداری از روحیه تهاجم در مقابله با زورگویان بین‏المللی. ³¹

بسیاری از این ویژگی‏های مثبت، از منظر مقام معظم رهبری در گفتمان پیش از دولت نهم یا وجود نداشته و یا فاقد قوت لازم بوده است. از جمله، ایشان با تأسف ابراز می‏دارند که شرمندگی از گفتمان انقلاب در برخی مسئولان و وابستگان آنها در گفتمان قبلی وجود داشته است. ازاین‏رو، خطاب به رئیس‏جمهور و اعضای‏هیأت‏دولت‏نهم‏ابرازمی‏دارند:

ما متأسفانه در برخی از اوقات گذشته، می‏دیدیم که بعضی از کسانی که مرتبط با مسئولین بودند یا حتی خودشان مسئول یک بخشی بودند، کانّه از گفتمان انقلاب در مقابل دیگران شرمنده‏اند و خجالت می‏کشند که حقایق انقلاب را بر زبان جاری کنند یا آنها را پیگیری کنند یا به آنها اهمیت بدهند. این برای یک جامعه خیلی بلای بزرگی است، این را شما ندارید. ³²

2ـ2. تبیین دال‏های چهارگانه گفتمان اصول‏گرایی

همان‏گونه که پیش‏تر اشاره گردید، گفتمان اصول‏گرایی عدالت‏خواه دولت نهم شامل دال‏های چهارگانه عدالت‏گستری، مهرورزی، خدمت‏رسانی، و پیشرفت و تعالی مادی و معنوی می‏باشد. مقام معظم رهبری ضمن تأیید این دال‏های چهارگانه به عنوان یک برنامه راهبردی دولت و نظام جمهوری اسلامی، تا حد مقدور نیز موارد مزبور را در بیاناتشان مورد تصریح و تبیین قرار داده‏اند. در ذیل به اهمّ این رهنمودها و بیانات اشاره می‏شود:

الف. دال «عدالت‏گستری»: مقام معظم رهبری، امید و عدالت را دو نقطه برجسته در انتظار فرج حضرت مهدی (عج) به شمار آورده و در عصر حکومت پر نوید مهدوی، برجسته‏ترین نقطه را عدالت می‏دانند؛ چون بشر تشنه عدالت است و بزرگ‏ترین خلأ دنیای امروز، خلأ عدالت می‏باشد. ایشان با اعلان «عدالت» به عنوان اصلی‏ترین و مهم‏ترین شاخص اصول‏گرایی، از دولت نهم به خاطر طرح شعار عدالت به عنوان اصلی‏ترین سرلوحه عملکرد و شعار دولت تقدیر به عمل آورده و جهان امروز و کشور ایران را تشنه عدالت می‏دانند و اساسا سرچشمه و سرمنشأ همه کمبودها، توقعات، انتظارات و آرزوهای بلند مردم را با تأمین عدالت، قابل حل و ترمیم به شمار می‏آورند و معتقدند: نفس رویکرد دولت نهم به عدالت، چیز بسیار باارزشی است و هر مقداری که می‏توانند بایستی در این مسیر حرکت نمایند. ³³ از منظر رهبر انقلاب، «امروز بیش از گذشته هم حتی گفتمان عدالت‏طلبی و رفع تبعیض و مبارزه با فساد در کشور مستقر و حاکم است.» ³⁴ به باور ایشان، عدالت بدون معنویت و بدون عقلانیت قابل تحقق نیست و این دو در تحقق عدالت شرط هستند. ³⁵

آیت‏اللّه خامنه‏ای به طور دقیق و مستوفا دال عدالت را به عنوان شاخص اول اصول‏گرایی، این‏گونه تبیین نموده‏اند:

شاخصه اول، عدالت‏خواهی و عدالت‏گستری است. به زبانْ آسان است، اما در عمل بسیار کار دشواری است و مقدمات بسیاری لازم دارد. باید خیلی کار کرد تا اینکه عدالت تحقق پیدا کند، عدالت جغرافیایی، عدالت طبقاتی، عدالت در زمینه‏های مسائل اقتصادی، عدالت در زمینه‏های مسائل فرهنگی، عدالت در جایگزین شدن و جای گرفتن در مسئولیت‏ها و مناصب و عدالت در قضاوت‏های ما ـ نه فقط قضاوتی که قاضی در دادگاه می‏کند، بلکه داوری‏هایی که ما نسبت به اشخاص و قضایا می‏کنیم ـ اینها همه عدالت است و عدالت در آنها نقش دارد. عدالت‏خواهی و عدالت‏گستری به معنای همه اینهاست. البته امروز کشور ما بیش از هر چیز، تشنه عدالت اقتصادی است. علت هم این است که واقعا یک شکافی به صورت میراث معیوبی از گذشته بود و این شکاف باید پر می‏شد که نشده است. البته به شکل معقولی باید پر شود. ما پر کردن این شکاف را به همان شکلی می‏گوییم که اسلام توصیه می‏کند، حرف‏های غیرمنطقی و ناممکن و نامعقول را نمی‏خواهیم به میان بیاوریم. همان‏طوری که اسلام می‏گوید فرصت‏ها در مقابل همه باشد و امکانات عمومی مورد استفاده همه قرار گیرد. ³⁶

مقام معظم رهبری، فلسفه وجودی نظام اسلامی را، عدالت به شمار می‏آورند و بر این باورند که رشد اقتصادی باید همپای عدالت پیش رفته و در برنامه‏های توسعه و رشد اقتصادی به طور منطقی، عدالت ملحوظ گردد. ³⁷ ایشان با قبول اختلاف نظر در معانی عدالت، قدر مسلم مفهوم این واژه را اینچنین بیان نموده و پیش شرط‏های آن را به صورت زیر ذکر کرده‏اند:

البته ممکن است در معنا کردن عدالت، افرادی، کسانی با گروه‏هایی اختلاف‏نظر داشته باشند، اما یک قدر مسلم‏هایی وجود دارد: کم کردن فاصله‏ها، دادن فرصت‏های برابر، تشویق درستکار و مهار متجاوزان به ثروت ملی، عدالت را در بدنه حاکمیتی رایج کردن ـ عزل و نصب‏ها، قضاوت‏ها، اظهارنظرها ـ مناطق دور دست کشور و مناطق فقیر را مثل مرکز کشور زیرنظر آوردن، منابع مالی کشور را به همه رساندن، همه را صاحب و مالک این منابع دانستن، از قدر مسلم‏ها و مورد اتفاق‏های عدالت است که باید انجام بگیرد. بنابراین، عدالت یک اصل است و نیازمند قاطعیت.

... عدالت، با تعارف درست نمی‏شود؛ اولاً، قاطعیت می خواهد، ثانیا، ارتباط با مردم می‏خواهد، ثالثا، ساده‏زیستی و مردمی بودن لازم دارد و بالاتر از همه، خودسازی و تهذیب می‏خواهد، این هم جزو پیش‏شرط‏ها و پیش‏نیازهای اجرای عدالت است. اول، باید خودمان را درست کنیم تا بتوانیم عدالت را اجرا کنیم. وظیفه من و شما اینهاست. واقعا باید با ویژه‏خواران و فساد مبارزه کنیم... . ³⁸

عدالت را باید در برنامه‏های گوناگون معنا کنید،... که از جمله آنها تقویت پول ملی، مهار تورم و گرانی، کم کردن شکاف و فاصله بین دهک‏های بالا و پایین جامعه از این قبیل است. این سیاست‏ها باید به برنامه تبدیل شود، و الاّ خود عنوان عدالت یک هدف آرمانی است. ³⁹

آیت‏اللّه خامنه‏ای از راه‏کارهای اقتصادی توزیع سهام عدالت، صندوق مهر رضا و ارائه عادلانه تسهیلات بانکی توسط دولت نهم نیز به نیکی یاد کرده و خواهان اطلاع‏رسانی و تبیین آنها از سوی کارگزاران برای مردم شده‏اند:

یک نکته دیگر هم کارهای خوبی است که در زمینه اقتصاد انجام گرفته ـ مثل این سهام عدالت، ادامه طرح‏های نیمه‏تمام، نوع عدالت در ارائه تسهیلات بانکی، صندوق مهر رضا و امثال اینها ـ محتوا و فواید این کارها را با شکل صحیح برای مردم بیان کنید تا معلوم شود این کارها انجام گرفته است. ⁴⁰

ب. دال «مهرورزی»: در دیدار ریاست‏جمهور و جمعی از مدیران و کارگزاران سراسر کشور با مقام معظم رهبری (تیر 1386)، آقای احمدی‏نژاد با اشاره به سفرهای استانی هیأت دولت، از جمله اهداف آن را تحقق شعار مهرورزی، ارتباط نزدیک مسئولان با مردم و ترویج فضای همدلی در کشور برشمرد. ⁴¹ در این دیدار، مقام معظم رهبری با تمجید از سفرهای استانی رئیس‏جمهور و هیأت دولت، این اقدام را بسیار برجسته، لازم و خوب ارزیابی کردند و تشکیک برخی در چنین اقدام خوب و ارزشمندی را مایه تعجب دانستند. ایشان انجام سفرهای استانی را موجب آشنایی دقیق کارگزاران دولتی با حقایق و مشکلات مختلف‏کشوربه شمارآورده و تأکید کردند:

اینکه در برخی از شهرها مردم که تا آن زمان یک مدیر کل را هم ندیده بودند، از نزدیک با رئیس‏جمهور دیدار کنند کار مهمی است. بنابراین، باید این حرکت مبارک به درستی تا انتها ادامه یابد و نتایج آن را مردم لمس کنند. ⁴²

بدیهی است این تلقّی و تمجید مقام معظم رهبری از سفرهای استانی، به معنای تأیید دال و شعار مهرورزی در دولت نهم است، همچنان‏که ایشان، تحقق این شعار در روابط میان ملت و دولت را مایه افزایش اقتدار ملت و دولت و دست‏یابی به اهداف و پیشرفت نظام به حساب می‏آورند:

اگر بخواهیم در صحنه قدرت‏یابی ملت ایران پیش برویم و به هدف‏های خود دست پیدا کنیم، ملت و دولت باید به یکدیگر دست دوستی و همکاری بدهند، همچنان‏که بحمداللّه ملت همواره پشتیبان مسئولان بوده است، باید این پشتیبانی هر چه بیشتر ادامه پیدا کند و ملت و دولت با یکدیگر همکاری کنند. ⁴³

ج. دال «پیشرفت و تعالی مادی و معنوی»: آیت‏اللّه خامنه‏ای در بیانات متعددی، اذعان داشته‏اند که در دهه چهارم انقلاب، گفتمان اصلی انقلاب، پیشرفت و عدالت است؛ پیشرفت در همه ابعاد علمی و اقتصادی و اخلاقی و فرهنگی، و عدالت همه‏جانبه در توزیع فرصت‏ها و امکانات مادی و معنوی. به اعتقاد ایشان، عنصر پیشرفت باید نگاه ما را به استعدادهای بی‏شمار و پراکنده در میان ملت معطوف سازد و ظرفیت‏های تولید و خلاقیت و درخشش توانایی‏های کشور را، از این مواهب الهی و عمومی برخوردار سازد. ⁴⁴

شایان ذکر است که تأکید مقام معظم رهبری بر استمرار گفتمان انقلاب با مبانی «پیشرفت» و «عدالت» در دهه چهارم انقلاب، به معنای ضرورت استمرار و بقای مستحکم گفتمان اصول‏گرایی و دال‏های آن است.

از منظر مقام معظم رهبری یکی از نقاط مثبت دولت نهم، وجود و گسترش پیشرفت‏های علمی در بخش‏های مختلف، و زیرساخت‏های توسعه در کشور است. ⁴⁵ ایشان بر این باورند که عزت ملی و ایستادگی در مقابل زیاده‏خواهی دشمنان، در گرو کسب پیشرفت و اقتدار مادی و معنوی ـ به ویژه با اتکال به خداوند ـ است و این مطالبه پیشرفت، تکلیفی الهی و مردمی و بر عهده دولت‏مردان و سپس همه اقشار اجتماع است؛ از این‏رو، در پیام نوروزی 1387 اظهار داشته‏اند:

خوشبختانه مسئولین کشور، عزت ملی را کاملاً در نظر دارند و می‏دانند که در مقابل زیاده‏خواهی دشمنان، راه نجات تسلیم شدن و عقب‏نشینی کردن نیست. اگر دشمن زورگویی و زورگیری می‏کند، باید در مقابل دشمن ایستاد و پیشرفت کرد. علاج ملت ایران در کسب اقتدار است. این اقتدار فقط به معنای اقتدار نظامی نیست، باید اقتدار علمی، اقتدار اقتصادی، به دست آورد. به دست آوردن قدرت اخلاقی و اجتماعی و بالاتر از همه اینها اقتدار معنوی و روحی ـ که از اتکال به خداوند متعال برای یک ملت حاصل می‏شود ـ هم کسب کنیم. قشرهای گوناگون ملت ایران، قشر عالمان و فرزانگان و محققان، قشر دانشجویان، قشر کارگران و کشاورزان، قشر سرمایه‏گذاران و کسانی که قادرند با سرمایه‏گذاری خود، ملت را به پیش ببرند، مدیران بخش‏های گوناگون مؤسسات دولتی و غیر دولتی، همه اینها باید احساس بکنند که بار سنگین پیشرفت کشور بر دوش آنهاست و تکلیفی است الهی و مردمی و نتایج انجام این تکلیف عاید همه خواهد شد. ⁴⁶

مقام معظم رهبری، تعالی معنوی و افزایش آن را از ثمرات گفتمان اصول‏گرایی و معجزه انقلاب به شمار آورده، پیشرفتِ حرکت عمیق فرهنگی را قابل تحقق دانسته‏اند. ایشان گرایش روزافزون آحاد جامعه به ویژه جوانان به مسائل معنوی و ارزش‏های انقلاب اسلامی را بعد از 28 سال از پیروزی انقلاب اسلامی، از معجزات انقلاب و واقعیتی انکارناپذیر دانستند و تأکید کردند:

اقبال نسل جوان امروز به تضرع و عبادت، و عمق دینی آنان یک پدیده الهی و از رویش‏های انقلاب اسلامی است که باید در جهت نهادینه کردن آنها در نسل‏های آینده‏تلاش‏بیشتر وجدی‏تری‏انجام‏شود. ⁴⁷

مقام معظم رهبری با اشاره به جهت‏گیری ارزشی و انقلابی دولت نهم تصریح می‏نمایند:

با روی کار بودن یک دولت حزب‏اللّهی و رئیس‏جمهور مکتبی زمینه برای حرکت عمیق فرهنگی بیش از پیش فراهم است و همه دستگاه‏های مسئول باید در جهت ارتقای ارزش‏های اخلاقی و ایمانی جامعه به طور جدی تلاش کنند. ⁴⁸

با وجود این، ایشان به دولت نهم و شخص رئیس‏جمهور سفارش اکید نموده‏اند که از بخش فرهنگ رفع مظلومیت شود؛ زیرا بسیاری از مشکلات جامعه با فرهنگ‏سازی حل می‏شود و عمده قوای دشمنان در جبهه فرهنگی به کار گرفته شده است. مقام معظم رهبری، فرهنگ سالم را با هوای سالم و قابل استنشاق مقایسه کرده‏اند که باید غیرمسموم باشد و با تأکید به دست‏اندرکاران دولت نهم سفارش می‏نمایند که فرهنگ کشور با سرمایه‏گذاری وقت و امکانات لازم، دارای تحرک و جهت‏گیری ارزشی شود. ⁴⁹ از این‏رو، با توصیه پیشرفت و تعالی به ویژه با ابزار فرهنگی، چنین ادغان نموده‏اند:

فرهنگ را دست‏کم نگیرید، خیلی مهم است. بنابراین، صرف وقت کنید و در بودجه هم برایش پول و فصول قابل توجهی بگذارید تا جهت ارزشی به فرهنگ بدهید. از جمله کارهایی که مسئولین فرهنگی دولت خیلی باید به آن بپردازند و واقعا یک دقیقه در آن فروگذار نکنند اینکه به فرهنگ عمومی جامعه و ابزارها و وسایل فرهنگی، جهت ارزشی بدهند؛ چون تلاش زیادی شده تا جریان‏های فرهنگی و عامل‏های فرهنگی هنر و ادبیات و شعر و سینما و بقیه در جهت غیرارزشی حرکت کنند و راه بیفتند. شما باید کمک کنید و همه تلاشتان را بکنید که به تحرکات فرهنگی کشور در جهت ارزشی جهت بدهید. ⁵⁰

توصیه مقام معظم رهبری به دولت نهم، تحقق پیشرفت و جلو بردن قافله علم و جبران عقب‏ماندگی‏ها از طریق میانبرها و پیشرفت‏های علمی است. از منظر ایشان، کشف راه‏های جدید با طی مقدمات علمی و گسترش علم و دانش و تعلیم در میان مردم، از ابزارهای مهم جبران این عقب‏ماندگی ناشی از دوران ماقبل از انقلاب است ⁵¹ و باید تلاش شود تا «علم‏گرایی و علم‏محوری» در همه بخش‏ها، گفتمان مسلط جامعه بشود. ⁵² دولت اسلامی علاوه بر تأمین نیازهای مادی مردم و حل مشکلات معشیتی، توجه به مسائل فرهنگی، اخلاقی و رشد علمی جامعه را نیز باید مدنظر قرار دهد و بسترهای لازم برای جریان اندیشه صحیح و اخلاق فاضله‏درجامعه‏را به وجود آورد. ⁵³

د. دال «خدمت‏رسانی»: آیت‏اللّه خامنه‏ای بارها خاطرنشان نموده‏اند که «دولت نهم حقا و انصافا به طور خستگی‏ناپذیر مشغول کار و تلاش است و علاوه بر خدمات مادی و عمرانی و رسیدگی به مشکلات مردم، با سربلندی و افتخار، شعارها و ارزش‏های انقلاب را مطرح می‏کند.» ⁵⁴ به باور ایشان «شعار خدمت‏رسانی که چند سال است در کشور مطرح شده، الان به یک گفتمان تبدیل شده و دولت کنونی هم بر اساس این گفتمان، وسط میدان آمده و زمام کار را به دست گرفته است.» ⁵⁵

در همین زمینه، مقام معظم رهبری خطاب به رئیس‏جمهور و هیأت دولت وی اظهار داشته‏اند:

پایبندی به خدمت هم، یکی از شاخصه‏های این دولت است که قابل ارج‏گذاری و ذکر است. پرکاری این دولت هم انصافا چیز برجسته‏ای است؛ حتی بعضی‏هایی که مخالف هستند، این را نمی‏توانند انکار کنند؛ یعنی بی‏انصافی‏ها هرچه هم زیاد باشد، نمی‏تواند بر این حقیقت غلبه پیدا کند که دولت شما انصافا دولت پرکاری است و تلاشتان و تحرکتان خیلی زیاد است. این بسیار جای خرسندی دارد. ⁵⁶

آیت‏اللّه خامنه‏ای همچنین مسئولان دولتی را از ورود به بگومگوهای متداول سیاسی و جناحی و تلف کردن وقت خود،برحذر داشته و خاطرنشان کرده‏اند:

باید از فرصت کنونی که فرصت خدمت‏گزاری به مردم فراهم شده و در واقع، سرنوشت کشور و همچنین دنیای اسلام در دست مجموعه کنونی قرار گرفته کمال استفاده به عمل آید؛ ضمن آنکه با نیت الهی و خدمت صادقانه به مردم، ذخیره‏ای برای آخرت فراهم شود. ⁵⁷

ایشان با اشاره به روی کار آمدن «دولت کار و تلاش» بر این نکته تأکید نموده‏اند که «عناصر اصلی دولت به طور دایم در تلاش و تحرک برای کارهای باارزش و پراهمیت هستند و اعضای اصلی دولت به معنای حقیقی کلمه کارگری می‏کنند.» ⁵⁸

2ـ3. توصیه‏ها و تذکرات مقام معظم رهبری به دولت نهم

مقام معظم رهبری، همواره در کنار تأیید گفتمان اصول‏گرایی عدالت‏خواهِ دولت نهم و تبیین امتیازات آن، به ضعف‏های این دولت نیز اشاره نموده و توصیه‏ها و تذکرات لازم را نیز گوشزد نموده‏اند. برای نمونه، ایشان در شهریور سال 1387 پس از ذکر و تمجید ویژگی‏ها و برجستگی‏های گفتمان مزبور، اذعان می‏دارند:

البته این به معنای چشم بستن بر ضعف‏های دولت هم نیست. بالاخره شما هم بشرید، نقص دارید، ضعف‏هایی هم دارید، کارهایی را می‏خواسته‏اید انجام بدهید ولی انجام نگرفته، کارهایی را به فکر نبوده‏اید و به ذهنتان بوده، باید متوجه آنها بشوید و انجام بدهید؛ که در جلسات خصوصی با آقای رئیس‏جمهور و با بعضی مسئولین دیگر و در بسیاری از جلسات عمومی ـ مثل همین دیدارهای دولت و غیره ـ گفته شده، البته آن حمایت هم به جای خودش محفوظ است و هست. ⁵⁹

ایشان ضمن تأیید ضرورت انتقاد از دولت، با تبیین مرز انتقاد و تخریب، برخی انتقادهای وارد شده نسبت به دولت نهم را دارای رویکرد و صبغه تخریبی می‏دانند که چون گفتمان این دولت، گفتمان انقلاب است، بدان دامن می‏زنند:

معنای انتقاد، ارزشیابی منصفانه است... آدم متأسفانه می‏بیند چیزهایی که به نام انتقاد از دولت و نقادی دولت، امروز گفته می‏شود، شکل همین تخریب را دارد؛ یعنی انکار امتیازات، قبول نکردن برجستگی‏ها و کارهای خوب، و درشت کردن ضعف‏ها. بله ضعف هست. هر دولتی بالاخره ضعف دارد، انسان‏ها ضعف دارند دیگر؛ ضعف‏ها را بگویند، قوت‏ها را بگویند. جمع‏بندی کار یک دولت، آن وقتی است که ضعف‏ها و قوت‏ها را منصفانه پهلوی همدیگر قرار دهند؛ آن وقت می‏شود جمع‏بندی کرد، نه اینکه بیایند یکسره بنا کنند به بدگویی کردن و انکار همه خصوصیات. اما از خبرهایی که به ما می‏رسد و از نوع تحرک و تعاملی که وجود دارد و از حرف‏هایی که زده می‏شود، می‏فهمیم که چطور مجموعه دولت آماج حملات است. علتش هم همین است که گفتمان این دولت، گفتمان انقلاب است و در جهت انقلاب حرکت می‏کند. این خط خارجی است. ⁶⁰

با تمام این اوصاف، مقام معظم رهبری به کرّات، وضع موجود کشور در دولت نهم را خالی از آفت و مشکل ندانسته و معتقد به وجود نیازهای فوری، خلأهای خطرناک و نقاط منفی و مشکلات اساسی در کشور می‏باشند که در مسائلی مانند: اشتغال، تورم و گرانی، وجود مناطق محروم، فساد، نیاز به امنیت سرمایه‏گذاری، نیاز به تثبیت جایگاه بین‏المللی، و ضرورت پیرایش چهره فرهنگی کشور، نمود دارد. ⁶¹

مقام معظم رهبری در موارد متعددی، سفارش‏ها، توصیه‏ها و تذکرات لازم را به دولت نهم و کارگزاران آن به صورت شفاهی و کتبی ایفاد نموده‏اند که به برخی از آنها در مبحث شاخصه‏های اصول‏گرایی اشاره شد. برخی دیگر از این توصیه‏ها و سفارش‏ها به شرح زیر است:

1. جدی گرفتن سند چشم‏انداز 20 ساله به عنوان یک میثاق و مبنای عمل و نقشه راه؛

2. تقویت کارشناسی به ویژه در کارهای مبنایی و بنیانی؛

3. تعامل نظام‏مند با نخبگان و اهل نظر؛

4. روحیه سازگاری و تعامل منطقی و صحیح با دیگر قوا؛

5. اطلاع‏رسانی صحیح به مردم؛

6. ضرورت جدی گرفتن بخش فرهنگ و رفع مظلومیت از این بخش؛

7. انتقادپذیری، عدم رنجش از انتقاد و استقبال از آن با سعه صدر؛

8. توجه بسیار جدی به نهضت علمی در کشور و جبران عقب‏ماندگی‏ها و افزایش بودجه‏های تحقیقاتی؛

9. توجه به سیاست‏های اصل 44 قانون اساسی؛

10. توجه به موضوع گرانی‏ها و لزوم مهار علمی تورم و عوامل تحریک‏کننده آن؛ ⁶²

11. ضرورت رعایت قوانین؛

12. ضرورت پیگیری مصوبات، به ویژه مصوبات سفرهای استانی؛

13. اهمیت وافر به نظارت بر زیرمجموعه‏ها؛

14. توجه به عدم افزایش نابجای توقعات مردم؛

15. عزم در تحقق بدون شتاب‏زدگی طرح تحول اقتصادی و مقابله با جوانب اجتناب‏ناپذیر تورمی آن؛

16. عدم بهانه‏سازی برای مسئله‏سازان و جنجال‏آفرینان و پرهیز از مواضع تهمت؛ ⁶³

17. اجرای طرح امنیت اخلاقی و اجتماعی؛

18. مبارزه قاطعانه و درایت‏آمیز با فساد اقتصادی؛

19. پرهیز از ورود به مجادلات متداول سیاسی و جناحی و اتلاف وقت؛ ⁶⁴

20. ارزیابی و تقویم عملکردها و داوری بدون تعصب در مورد نقاط قوت و ضعف؛

21. برخورداری از سرعت عمل و دقت در انجام بدون شتاب‏زدگی امور؛

22. تنظیم تعهدات با مقدورات و دامن نزدن به مطالبات و توقعات ناممکن؛

23. لحاظ کامل تدبیر و درایت در تصمیم‏گیری‏ها و اجرا؛

24. سالم‏سازی و آسیب‏زدایی دستگاه دولت و اجتناب از تصدی‏گری دولت در غیر وظایف حاکمیتی؛

25. توجه به موضوع تمرکززدایی و لحاظ خصوصیات اقلیمی و قومی در تمرکززدایی‏ها و واگذاری مسئولیت به استان‏ها؛

26. توجه جدی به حفظ سرمایه‏های ملی و مقابله با تعدی به منابع طبیعی؛

27. توجه به تحرک دیپلماسی جهت‏دار، برنامه‏دار، پخته و نافذ. ⁶⁵

همچنین، رهبر انقلاب در تبیین ویژگی‏های اصول‏گرایی، اصل شکوفایی اقتصادی را برای مسئولان دولت نهم چنین تشریح نموده‏اند:

اصل شکوفایی اقتصادی به معنای رسیدگی به زندگی مردم و اقتصاد کشور است. ما احتیاج داریم که از سرمایه‏گذاری حمایت بشود، کارآفرینی بشود، تولید داخلی ترویج بشود، با قاچاق و فساد مجدانه مبارزه بشود، اشتغال به عنوان یک مبنای اصلی و یک هدف مهم دنبال بشود، ثبات و شفافیت و انسجام سیاست‏ها و مقرّرات اقتصادی انجام بشود؛ مقرّرات اقتصادی‏ای که امروز یک چیزی بگوییم فردا عوضش بکنیم، فایده‏ای ندارد. مقرّرات اقتصادی و قوانین ما، هم باید ثبات داشته باشند که مردم بتوانند روی آن برنامه‏ریزی کنند، هم باید منسجم باشد و با هم بخواند و شفاف باشد. بازاریابی جهانی، یکی از مهم‏ترین وظایف برای رونق اقتصادی کشور است ـ که ما نکرده‏ایم و جزو کم‏کاری‏های ماست ـ و اطلاع‏رسانی کامل از فعالیت‏ها و برنامه‏ها. ما بایستی اینها را مدنظر داشته باشیم. البته برنامه‏های راهبردی اساسی کشور نباید از نظر دور بماند. مسئله ذخایر ارزی مطمئن که کشور بتواند با شوک‏های اقتصادی و ارزی مقابله کند، تأمین منابع تولید و سرمایه‏گذاری، برنامه‏های راهبردی تولید و انتقال آب و انرژی در کشور، جزو مسائلی است که ما در چند سال آینده به شدت نیازمان به آنها محسوس خواهد شد. اینها بایستی با جدیت دنبال بشود، اینها جزو همان مقوله رونق اقتصادی کشور است. پرداختن به همکاری‏های منطقه‏ای... چیزهای لازمی است. ما این چیزها را باید با جدیت دنبال کنیم و همت بگماریم. از نفت هم باید استفاده بهینه کنیم. ⁶⁶

نتیجه‏گیری

گفتمان اصول‏گرایی عدالت‏خواه، در امتداد سایر گفتمان‏های قبلی انقلاب اسلامی و با هدف تکمیل و بهینه‏سازی آنها، با احیای ارزش‏ها و آرمان‏های انقلاب، بر محور دال مرکزی «ولایت»، دال‏های چهارگانه «عدالت»، «مهرورزی»، «پیشرفت و تعالی مادی و معنوی» و «خدمت‏رسانی» را مفصل‏بندی و چینش کرده است.

در این نوشتار بر اساس شاخص دیدگاه‏های مقام معظم رهبری، محاسن، نقاط قوت و ضعف‏های این گفتمان، مورد اشاره و امعان‏نظر قرار گرفت و در این زمینه شاخصه‏های گفتمان اصول‏گرایی واقعی از منظر ایشان، تبیین گردید.

در هر حال، هیچ‏کدام از گفتمان‏های انقلاب اسلامی، نمونه کامل و آرمانی اجرای اهداف و آرمان‏های انقلاب اسلامی و منویات بلند امام راحل قدس‏سره و مقام معظم رهبری نبوده‏اند؛ ولی همه این گفتمان‏ها در تعاقب و تکامل یکدیگر و جبران نقایص هم مطرح گشته و به گونه‏ای مقطعی تثبیت شده‏اند. به همین خاطر، همه گفتمان‏های مزبور، اعم از سازندگی، اصلاح‏طلبی، و اصول‏گرایی عدالت‏خواه، دارای تأثیرات عملی و ایجابی گسترده‏ای در حوزه‏های سیاسی و اجتماعی و اقتصادی بوده‏اند و می‏توان گفت: هر کدام از آنها که در مرحله زمانی پسینی‏تر و کامل‏تر از گفتمان قبلی بوده، دارای مزیت‏های بیشتری نسبت به گفتمان قبلی بوده است؛ چراکه تلاش نموده تا معایب گفتمان قبلی را از خود پیرایش نماید و به اهداف و آرمان‏های بلند و متعالی انقلاب اسلامی و دیدگاه‏های امام راحل و رهبر فرزانه انقلاب جامعیت عمل بیشتری بپوشاند و این موضوع درباره گفتمان اصول‏گرایی عدالت‏خواه دست‏کم از حیث آرایش گفتمانی از نمود بسیار بیشتری برخوردار بوده است.

به همین دلیل، می‏توان گفتمان اصول‏گرایی عدالت‏خواه را دست‏کم در حوزه مفصل‏بندی و ارائه دال‏های خود، از دو گفتمان قبلی کم‏عیب‏تر دانست؛ ⁶⁷ هرچند که این گفتمان نیز در زمینه اجرا و تحقق دال‏های سیاسی و اجتماعی خود با ناکارآمدی‏هایی مواجه بوده است و تذکرات و توصیه‏های مکرر مقام معظم رهبری نیز اشعار بر اهمیت رفع این معایب دارد.

• پى نوشت ها

  1 استادیار دانشگاه شیراز. دریافت: 20/12/87 ـ پذیرش: 17/2/88.

  2. discourse.

  3ـ برای اطلاع بیشتر از مباحث مطرح شده پیرامون تعاملات گفتمان با سیاست و اجتماع، ر.ک: محمدرضا تاجیک، «گفتمان، سیاست و اجتماع»، گفتمان، ش 8، ص 51ـ65 / پاول شیلتون، کریستینا شفنو، «گفتمان و سیاست»، ترجمه مصطفی یونسی، گفتمان، ش 2، ص 59ـ71.

  4. Discourse analysis.

  5ـ برای اطلاع بیشتر در این‏باره، ر.ک: دایان مک دانل، مقدمه‏ای بر نظریه‏های گفتمان، ترجمه حسینعلی نوذری.

  6ـ دیوید هوارث، «نظریه گفتمان»، ترجمه سید علی‏اصغر سلطانی، علوم سیاسی، ش 2، ص 156.

  7ـ ر.ک: برنامه دولت نهم، مرداد 1384.

  8ـ ر.ک: همان، ص 7ـ9.

  9ـ ر.ک: همان، ص 11.

  10ـ ر.ک: همان، ص 45.

  11ـ برای نمونه، ر.ک: احکام انتصابات سیدمهدی هاشمی به عنوان سرپرست وزارت کشور 28/2/1387، علی احمدی به عنوان وزیر آموزش و پرورش (7/12/86)، حمید بهبهانی به عنوان وزیر راه ترابری، سید شمس‏الدین حسینی به عنوان وزیر اقتصاد دارایی (22/5/1387) (ر.ک: قسمت احکام و دستورالعمل‏ها، در پایگاه اطلاع رسانی ریاست جمهوری اسلامی ایران: http://www.president.ir/fa).

  12ـ «تشکر کابینه از حمایت رهبر انقلاب از دولت»، پایگاه تحلیلی خبری فردا (http://www.fatdanews.com)، مورخ 17 دی 1386، کد خبر 43664.

  13ـ نامه تشکر هیأت دولت به محضر رهبر معظم انقلاب، مورخ 11 شهریور 1387، (ر.ک: پایگاه اطلاع‏رسانی ریاست جمهوری، بخش آرشیو، پیام‏ها و نامه‏ها: (http://wwww.president.ir.fa).

  14ـ بیانات مقام معظم رهبری در دیدار با رئیس‏جمهور و اعضای هیأت دولت، مورخ 2/6/1387 (ر.ک: پایگاه اطلاع‏رسانی دفتر مقام معظّم رهبری: http://www.leader.ir).

  15ـ ر.ک: غلامحسین الهام، «سخنرانی در جمع دانشجویان دانشگاه امام صادق علیه‏السلام»، روزنامه خبر، ش 7988، 4 دی 1387، ص 38.

  16ـ ر.ک: بیانات مقام معظم رهبری در دیدار رئیس و نمایندگان مجلس شورای اسلامی، 7/3/1385 (ر.ک: پایگاه اطلاع‏رسانی دفتر مقام معظم رهبری، http://www.leader.ir).

  17ـ بیانات مقام معظم رهبری در دیدار رئیس‏جمهور و هیأت دولت، 6/6/1385.

  18ـ بیانات مقام معظم رهبری در دیدار رئیس‏جمهور، مسئولان و کارگزاران نظام، 9/4/1386.

  19ـ همان.

  20ـ بیانات مقام معظم رهبری در دیدار با مسئولان و کارگزاران نظام، 29/3/1385.

  21ـ بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار رئیس‏جمهور و اعضای هیأت دولت، 6/6/1385.

  22ـ ر.ک: بیانات رهبر انقلاب اسلامی در دیدار با رئیس‏جمهور و هیأت دولت، 4/6/1387.

  23ـ ر.ک: بیانات رهبر انقلاب در دیدار مسئولان و کارگزاران نظام، 29/3/1385.

  24ـ ر.ک: پیام رهبر انقلاب به مناسبت آغاز به کار هشتمین دوره مجلس شورای اسلامی، 7/3/1387.

  25ـ بیانات رهبر انقلاب در دیدار استادان و دانشجویان در دانشگاه علم و صنعت، 24/9/1387.

  26ـ بیانات رهبر انقلاب در دیدار مسئولان و کارگزاران نظام، 29/3/1385.

  27ـ ر.ک: بیانات مقام معظم رهبری در دیدار با رئیس‏جمهور و اعضای هیأت دولت، 6/6/1385.

  28ـ ر.ک: همان، 4/6/1386.

  29ـ ر.ک: بیانات مقام معظم رهبری در دیدار با رئیس‏جمهور و اعضای هیأت دولت، 2/6/1387.

  30ـ ر.ک: همان.

  31ـ ر.ک: همان.

  32ـ همان.

  33ـ ر.ک: بیانات رهبر انقلاب در دیدار با رئیس‏جمهور و اعضای هیأت دولت، 4/6/1386.

  34ـ بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار با مردم گرمسار، 21/8/1385.

  35ـ ر.ک: بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار با رئیس‏جمهور و اعضای هیأت دولت، 2/6/1387.

  36ـ بیانات رهبر انقلاب در دیدار با رئیس‏جمهور و اعضای هیأت دولت، 6/6/1385.

  37ـ ر.ک: بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار با مسئولان و کارگزاران نظام، 29/3/1385.

  38ـ همان.

  39ـ بیانات رهبر انقلاب در دیدار با کارگزاران، 8/8/1384.

  40ـ بیانات رهبر انقلاب در دیدار با رئیس‏جمهور و اعضای هیأت دولت، 6/6/1385.

  41ـ بیانات رهبر انقلاب در دیدار با رئیس‏جمهور و جمعی از مدیران اجرایی و کارگزاران سراسر کشور، 9/4/1386.

  42ـ همان.

  43ـ پیام نوروزی مقام معظم رهبری به مناسبت تحویل سال نو، 1/1/1387.

  44ـ ر.ک: پیام مقام معظم رهبری به مناسبت آغاز به کار هشتمین دوره مجلس شورای اسلامی، 7/3/1383.

  45ـ ر.ک: بیانات رهبر انقلاب در دیدار با مسئولان و کارگزاران نظام، 29/3/1385.

  46ـ پیام نوروزی رهبر انقلاب به مناسبت تحویل سال، 1/1/1387.

  47ـ ر.ک: بیانات رهبر انقلاب در دیدار با رئیس‏جمهور و اعضای هیأت دولت، 15/7/1386.

  48ـ ر.ک: همان.

  49ـ ر.ک: بیانات رهبر انقلاب در دیدار با رئیس‏جمهور و هیأت وزیران، 4/6/1386.

  50ـ همان.

  51ـ ر.ک: همان.

  52ـ ر.ک: بیانات رهبر انقلاب در دیدار با رؤسای دانشگاه‏ها، مؤسسات آموزش عالی و مراکز تحقیقاتی، 23/5/1385.

  53ـ ر.ک: بیانات رهبر انقلاب در دیدار با جمعی از مدیران اجرایی و کارگزاران کشور، 9/4/1386.

  54ـ بیانات رهبر انقلاب در جمع مردم شهرستان ابرکوه، 16/10/1386.

  55ـ بیانات رهبر انقلاب در دیدار استانداران کشور، 8/12/1384.

  56ـ بیانات رهبر انقلاب در دیدار با رئیس‏جمهور و هیأت دولت، 4/6/1386.

  57ـ بیانات رهبر انقلاب در دیدار با جمعی از مدیران و کارگزاران سراسر کشور، 9/4/1386.

  58ـ بیانات رهبر انقلاب در دیدار کارگران نمونه و مسئولان وزارت کار و امور اجتماعی، 4/2/1387.

  59ـ بیانات رهبر انقلاب در دیدار با رئیس‏جمهور و اعضای هیأت دولت، 2/6/1387.

  60ـ همان.

  61ـ ر.ک: بیانات رهبر انقلاب در دیدار مسئولان و کارگزاران نظام، 29/3/1385.

  62ـ ر.ک: بیانات رهبر انقلاب در دیدار با رئیس‏جمهور و هیأت دولت، 4/6/1386.

  63ـ ر.ک: بیانات رهبر انقلاب با رئیس‏جمهور و هیأت دولت، 2/6/1387.

  64ـ ر.ک: بیانات رهبر انقلاب در دیدار رئیس‏جمهور و جمعی از مدیران اجرایی و کارگزاران سراسر کشور، 9/4/1386.

  65ـ ر.ک: بیانات رهبر انقلاب در دیدار با رئیس‏جمهور و اعضای هیأت دولت، 6/6/1385.

  66ـ بیانات رهبر انقلاب در دیدار مسئولان و کارگزاران نظام، 29/3/1385.

  67ـ ر.ک: بهرام اخوان کاظمی، نقد و ارزیابی گفتمان‏های سیاسی و اجتماعی مطرح در جمهوری اسلامی از 2 خرداد 1376 تا 22 خرداد 1388.

  ---

• ··· منابع

  ـ اخوان کاظمی، بهرام، نقد و ارزیابی گفتمان‏های سیاسی و اجتماعی مطرح در جمهوری اسلامی (از 2 خرداد 1376 تا 22 خرداد 1388)، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، در دست چاپ.

  ـ الهام، غلامحسین، «سخنرانی در جمع دانشجویان دانشگاه امام صادق (ع)»، رونامه خبر، ش 7988، 4 دی 1387، ص 38.

  ـ برنامه دولت نهم، تهران، دبیرخانه شورای اطلاع‏رسانی دولت، مرداد 1384.

  ـ پایگاه اطلاع‏رسانی دفتر مقام معظم رهبری: http://www.leader.ir.

  ـ پایگاه اطلاع‏رسانی ریاست جمهوری اسلامی ایران، بخش آرشیو، پیام‏ها و نامه‏ها:http://wwww.president.ir.fa .

  ـ تاجیک، محمدرضا، «گفتمان، سیاست و اجتماع»، گفتمان، ش 8، تابستان 1382، ص 51ـ65.

  ـ شیلوت، پاول و کریستینا شفنو، «گفتمان و سیاست»، ترجمه مصطفی یونسی، گفتمان، ش 2، پاییز 1377، ص 59ـ71.

  ـ مک دانل، دایان، مقدمه‏ای بر نظریه‏های گفتمان، ترجمه حسینعلی نوذری، تهران، فرهنگ گفتمان، 1380.

  ـ هوارث، دیوید، «نظریه گفتمان»، ترجمه سید علی‏اصغر سلطانی، علوم سیاسی، ش 2، پاییز 1377.