کتاب شناسى توصیفى «انسان شناسى»¹

تنظیم: محمدرسول ایمانى

مقدّمه

بحث «انسان شناسى» محور تمام مطالعاتى است که در علوم انسان شناسى انجام مى گیرد. به عبارت دیگر، «انسان شناسى» به مثابه محور مشترک و حلقه اتصال میان همه رشته هاى علوم انسانى عمل مى کند. از سویى دیگر، انسان به واسطه وجود چند بعدى و ذومراتب خویش، مى تواند با روش هاى مختلف شناختى، مورد کنکاش و بررسى قرار گیرد. روش تجربى، وجود انسان را از دریچه حس و تجربه و با استمداد از علومى همانند فیزیولوژى، روان شناسى، مردم شناسى و... مورد مطالعه قرار مى دهد; روش عقلى که با نگاهى کلان به ابعاد وجودى انسان و مبدأ و غایت وى، به کشف جایگاه وى در نظام آفرینش مى پردازد و با کمک از فلسفه، لایه هاى غیرمرئى و ماوراء الطبیعه وى را به نمایش مى گذارد و در نهایت، نگاه دینى که از دریچه وحى و کلام الهى، به آدمى مى نگرد. پژوهش حاضر با رویکردى جامع نگرانه و کل نگر به انسان سعى بر آن دارد تا مجموعه اى هرچند مختصر از مطالعاتى که با روش هاى مختلف انسان شناسى در این قلمرو به پژوهش پرداخته اند، گردآورى کرده و به ساحت اهل تحقیق تقدیم دارد. به امید اینکه این تلاش مفید و سودمند واقع شود.

انسان شناسى دینى

1. آل على حسینى شاهرودى، سید جواد، انسان در مراحل ششگانه، پردیسان، پاییز 1379، ص 432، وزیرى.

این کتاب مراحل تکوین عوالم وجودى انسان را از دیدگاه قرآن مورد بررسى قرار مى دهد و از این رو، روش آن، روش انسان شناسى دینى است. مراحل شش گانه مورد بحث عبارتند از: عالم ذر، صلب پدران، رحم مادران، دنیا، عالم برزخ و قیامت.

2. باهنر، محمدجواد، انسان و خود سازى، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى ـ دفتر تدوینونشر آثارشهید، چ1،1370،178 ص.

کتاب حاضر مشتمل بر مقدّمه اى از «اکبر هاشمى رفسنجانى» و داراى شش فصل مى باشد و تنها سه فصل اولیه آن در حوزه کتاب شناسى مورد بحث مى گنجد. نویسنده در فصل اول کتاب، به عنوان «خودشناسى; اولین گام در خود سازى»، به معرفى انسان از دیدگاه قرآن مى پردازد و به جنبه هاى غیرمادى و معنوى او اشاره مى کند. فصل دوم کتاب با عنوان «نفس در قرآن» به ذکر تقسیمات از دیدگاه قرآن اختصاص یافته است. عنوان فصل سوم کتاب «انسان شناسى در اسلام» است و موضوع آزادى و اراده از جمله مباحث این فصل مى باشد.

3. بهشتى، احمد، انسان در قرآن، (ج 2)، قم، کانون نشر طریق القدس، 1361، 224 ص، رقعى.

در این کتاب، نویسنده پانزده عنوان فرعى پیرامون انسان در کتاب آسمانى مورد بررسى و تحقیق قرار داده است. از جمله این عناوین فرعى عبارتند از: «انسان و بلاه»، «انسان ضعیف آفریده شده است» و «انسان فطرت خدایى دارد».

4. جعفرى تبریزى، محمدتقى، انسان در افق قرآن; به ضمیمه سه سخنرانى دیگر، بى جا، قائم، بى تا، 176+ 91 ص، جیبى.

این کتاب حاصل سخن رانى هایى پیرامون «انسان از دیدگاه قرآن» مى باشد. مجموع مطالب این سخن رانى ها در دو بخش گنجانده شده است: بخش اول مربوط به ویژگى هاى فردى انسان است و در ابتدا، جریان طبیعى جسمانى و روانى او مورد بررسى قرار گرفته است و در قسمت بعد، پس از تقسیم حیات به «حیات طبیعى» و «حیات روانى»، «حیات واقعى» به اصول و قوانین مربوط به هر یک اشاره شده است. در بخش دوم کتاب، ابتدا ثابت مى شود که تمام افراد جهان، بخصوص اجتماعات، داراى اصول و قوانین مى باشند و در ادامه، به سیزده مورد از این قوانین از دیدگاه قرآن اشاره مى شود.

5. جوادى آملى، عبدالله، انسان در اسلام، تهران، مرکز نشر فرهنگى رجاء، 1372، 144 ص، وزیرى.

در ابتداى این نوشتار آمده است: این کتاب حاصل دو جلسه تدریس آیة الله جوادى آملى در تابستان 1359 براى دانشجویان بوده و از این رو، شکل منطقى و فلسفى نداشته، در پى کاوش و اقامه برهان و استدلال نمى باشد. مطالب این مجموعه متشکّل از یک مقدّمه و دو فصل مى باشد. در مقدّمه کتاب، تعریف «محبت حقیقى، مجازى و دروغین» از دیدگاه فلاسفه و عرفا آمده است; در بخش اول، کمال انسانى از دیدگاه اسلام مورد بررسى قرار گرفته و بخش دوم کتاب نیز به ذکر مطالبى پیرامون معرفت انسان و تبیین معاد و نتایج کمال اختصاص یافته است.

6. حسن زاده آملى، حسن، انسان در قرآن، چ 3، الزهرا، 1374، 258 ص، وزیرى.

مطالب کتاب موضوع بندى نشده اند و مؤلف به صورت پراکنده موضوعات را مورد بحث قرار داده است. برخى عناوین مطرح شده عبارتند از: قرآن و تحدّى آن، کدام علم حجاب است ؟ و قرآن و عرفان و برهان از یکدیگر جدایى ندارند.

7. حسن زاده آملى، حسن، انسان کامل از دیدگاه نهج البلاغه، قم، قیام، 1372، 179 ص، رقعى.

این کتاب از یک مقدّمه و یک مدخل و یازده باب تشکیل شده است. مؤلف در مقدّمه، نهج البلاغه را از حیث سند مورد بحث قرار داده و در پى آن است که حجیّت آن را به لحاظ معجزه بودنش به اثبات رساند. در مدخل کتاب، به چهارده مورد از اوصاف اولیاى الهى و انسان کامل، اعم از نبى، رسول، وصى و ولى، اشاره شده و در طول ابواب چهارده گانه، این اوصاف تشریح و تبیین گشته اند. از جمله صفات مورد بحث عبارتند از: ولى اللهى، خلیفة اللهى، قطب زمان بودن انسان کامل، معدن کلمات خداوند بودن انسان کامل.

8. سجادى، سید ضیاءالدین، انسان در قرآن، تهران، بنیاد قرآن، 1360، 195 ص، وزیرى.

مطالب کتاب در پنج بخش گنجانده شده اند. در بخش اول، نویسنده به بحث لغوى درباره واژه «انسان» مى پردازد. بخش دوم به ذکر آیات مربوط به انسان در قرآن اختصاص یافته است. بخش سوم، که عمده مطالب کتاب را در بردارد، به تفسیر آیات مربوط به انسان مى پردازد و در بخش چهارم، دیدگاه دیگرى غیر از قرآن کریم آورده شده است.

9. ص (صفائى)، على، مسئولیت و سازندگى، هجرت، 1398 هـ.ق، 222 ص، رقعى.

مؤلف در این کتاب، به موضوع تربیتى مى پردازد و دیدگاه اسلام در این زمینه را بیان نموده، راهکارى مؤثر در جهت بالابردن تأثیر تربیتى در انسان ها ارائه مى دهد. این کتاب متشکل از پیش گفتار با عنوان «حرف هایى براى گفتن» و هشت فصل مى باشد. مؤلف زیرساخت تمامى ساخت ها و ساختمان ها را تفکر مى داند و آن را بستر شناخت و شناخت را عامل مسئولیت تلقّى مى کند و مسئولیت را زمینه ساز سازندگى و بالندگى.

10. مصباح یزدى، محمدتقى، معارف قرآن 3 (انسان شناسى)، چ 2، قم، در راه حق، 1368، ص 321ـ511 ص، وزیرى.

این مجموعه بخشى از سلسله درس هاى «معارف قرآن» است که استاد مصباح یزدى در مؤسسه در راه حق ایراد کرده اند و پس از آن به صورت کتاب منتشر شده است. در این کتاب ابتدا به وجوه اهمیت انسان شناسى اشاره شده و سپس با طرح سؤالاتى درباره انسان، سعى شده است با کمک آیات قرآنى، به آن ها پاسخ داده شود. از جمله موضوعات مورد بحث در کتاب عبارت است از: آفرینش انسان در قرآن، روح انسان، خلافت الهى، کرامت انسان، اختیار و جبر، شناخت انواع قدرت در وجود انسان، گرایش ها و امیال، معیار انتخاب، و معاد.

11. مهاجرانى، اسماعیل، روان شناسى انسان از دیدگاه اسلام، قم، مرکز تربیت مربى کودک و نوجوان (دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، آموزش)، 130 ص، رحلى.

نویسنده در مقدّمه کتاب، به تاریخچه انسان شناسى غرب اشاره مى کند و سپس پرسش هایى را در مورد انسان مطرح کرده، به بررسى دیدگاه قرآن نسبت به انسان مى پردازد. از جمله مباحث مورد بحث در کتاب عبارتند از: «نفس و جسم»، «نقد مادى گرى»، «طبیعت و سرشت آدمى»، «روح انسان»، «خطاهاى تفکر و تأمّل»، «سیماى انسان کامل».

12. نصرى، عبداللّه، مبانى انسان شناسى در قرآن، تهران، بنیاد انتقال به تعلیم و تربیت اسلامى، 1361، 330 ص، وزیرى، کتابنامه.

این کتاب با ذکر آراء و نظریه هایى در زمینه انسان شناسى آغاز مى شود و در ادامه، مؤلف با طرح سؤالى به بیان اهمیت و ضرورت شناخت انسان مى پردازد و آن گاه با معرفى نگرش قرآن به انسان مى نویسد: «مشخصه اصلى انسان شناسى در قرآن، نگرش جامع و کلى به انسان و پرهیز از نگرش تک بعدى و پاره پاره کردن انسان است.» نقد نظریه انسان شناسى ماتریالیسم و داروینیسم، نقد اومانیسم و انسان محورى، طرح و نقد نظریه اریک فروم، ضرورت شناخت و آفات شناخت، هر یک موضوعاتى هستند که فصلى از کتاب را به خود اختصاص داده اند. در انتهاى کتاب، نویسنده هریک از انواع و روش هاى انسان شناسى را نام برده و آن ها را مورد بررسى قرار مى دهد.

13. واعظى،احمد، انسان از دیدگاه اسلام، تهران، سمت 1377، 171 ص.

این کتاب در پنج فصل تدوین شده است. نویسنده سعى کرده تا روش خود را در این کتاب، روش انسان شناسى دینى قرار دهد و در این زمینه تکیه اصلى بر متون دینى مى باشد، هرچند در مواردى از دستاوردهاى فیلسوفان و عرفا نیز استفاده شده است. کتاب در عین این که جنبه توصیفى دارد و دیدگاه متون اسلامى را بیان مى کند، ولى از نقد آراء و نظرات مخالف نیز خالى نیست.

انسان شناسى عرفانى

1. حسن زاده آملى، حسن، انسان در عرف عرفان، چ 2، تهران، سروش، 1377، 139 ص، کتاب نامه، رقعى.

این کتاب نگاهى است از دریچه حکمت متعالیه به ابعاد قدسى وجود انسان. مؤلّف کوشیده است تا با ذکر وقایع عرفانى و مکاشفات سبحانى، که عمدتاً تجربیات خود ایشان است، قابلیت هاى شگفت انگیزى از استعدادهاى قدسى بشر را معرفى نماید و آن گاه با تمسّک به قواعد و براهینى از حکمت، آن ها را مبرهن و متقن سازد. این کتاب داراى سه فصل است: فصل اول به تعریف انسان از دید عرفا اختصاص دارد. فصل دوم مشتمل بر توضیح مختصرى درباره عرفان مى باشد. فصل سوم، که عمده مباحث کتاب را به خود اختصاص مى دهد، حاوى ذکر برخى وقایع عرفانى و اصول و براهین متناسب با آن ها از حکمت متعالیه مى باشد.

2. حسن زاده آملى، حسن، دروس معرفت نفس، چ 3، تهران، شرکت انتشارات علمى ـ فرهنگى، 1372، 553 ص، وزیرى.

این مجموعه از سه دفتر تشکیل شده و هر دفتر شامل پنجاه درس است. کتاب حاضر به شناخت نفس از دیدگاه فلسفه و عرفان مى پردازد. نویسنده در هر درس، با اشاره به ویژگى هاى نفس انسانى، شواهد و مثال هایى در این زمینه مى آورد و اصولى را به عنوان قواعد کلى نفس به اثبات مى رساند. از این رو، در هر درس یا در ضمن چند درس، به برخى از این اصول به عنوان نتیجه بحث اشاره مى کند.

انسان شناسى فلسفى

1. جعفرى تبریزى، محمدتقى، شرح نهج البلاغه، ج 12، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، چ 14، 1373، 338+55 ص، وزیرى.

بر اساس نظر مؤلّف، باید «بین حیات انسان آنچه هست» و «حیات انسان آنچه باید باشد» ملازمه اى برقرار شود تا انسان شناسى دقیق، ممکن و داراى فایده شود. از این رو، در ذیل خطبه هشتاد و سوم نهج البلاغه، فرصت را مناسب دیده به این بحث پرداخته است. البته این بخش از نهج البلاغه به صورت کتاب مستقلى با نام شناخت انسان در تصعید حیات تکاملى به رشته تحریر در آمده است. مطالب این مجموعه در یک مقدّمه و دو بخش گنجانده شده اند. در بخش اول «انسان آنچه هست» مورد بررسى قرار گرفته است و مسئله امکان شناخت انسان، میزان معرفى طبیعت بشر در قرآن و استعدادهاى ذاتى او از نظر اسلام، در ضمن سه فصل بیان شده است. بخش دوم کتاب به مسئله «بایده» در مورد انسان اختصاص یافته و با استفاده از آیات و روایات، اصولى کلى آورده شده است که شناخت و به کار بستن آن ها انسان را به حیات معقول و تکامل صعودى مى رساند. این عوامل و اصول در 23 مورد بیان شده اند.

2. حائرى یزدى، محى الدین، انسان شناسى، قم، شفق، 1372، 256 ص، وزیرى.

مطالب این کتاب در هشت بخش گردآورى شده، و آقاى سیدابوطالب فنایى مقدّمه اى بر آن افزوده است. دین پژوهان علوم اجتماعى سه نوع دیدگاه از طبیعت انسان ارائه داده اند که عبارتند از: دیدگاه روسو (طهارت انسان) دیدگاه هابز (شرارت طبیعت انسان) دیدگاه لاک (تأثیرپذیرى سرشت آدمى از جامعه). آنچه در این کتاب ارائه شده است، دیدگاهى نو و متمایز از سه دیدگاه گذشته است و اساس آن را دو مرحله اى بودن پدیده «تکامل» در وجود انسان و رویارویى دو پدیده «فطرت» و «طبیعت» در نهاد آدمى تشکیل مى دهد. دو دیدگاه «انسان دو مرحله اى» و «انسان طبیعت گرا و فطرت گر»، که زیربناى جهان بینى ارائه شده در کتاب است، بر این پیش فرض ایدئولوژیکى استوار مى باشد که انسان مى تواند از راه تمایز بین اندیشه هاى روشن و مشخص الهى و بین اندیشه هاى ناشى از پندارهاى آلوده، راه راست را با میانجى گرى عقل به دست آورد.

3. رجبى، محمود، انسان شناسى، ویرایش حسین دهنوى، قم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى، 1379، 208 ص، وزیرى.

مطالب کتاب در یک مقدّمه و ده فصل گنجانده شده اند. اهمّ موضوعات مورد بحث عبارتند از: تعریف، اهمیت و ضرورت انسان شناسى، نقد اومانیسم، خلقت انسان، سرشت و فطرت و تبدیل ناپذیرى او، جایگاه انسان در نظام آفرینش، بحث آزادى و اختیار، کمال لایق و نهایى نوع انسانى، و رابطه دنیا و آخرت.

4. فعالى، محمدتقى، ادراک حسى از دیدگاه ابن سینا، قم، دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، 1376، 235 ص، کتاب نامه، وزیرى.

این کتاب تحقیقى است در باب ادراک حسى در وجود انسان و تأثیر این ادراک در سایر ادراکات بشرى در آثار شیخ الرئیس بوعلى سینا. این کتاب مشتمل بر یک پیش گفتار و پنج فصل مى باشد. مؤلف در پیش گفتار کتاب، به جایگاه و اهمیت و ضرورت شناخت جهات گوناگون نفس اشاره مى کند و در فصل اول، به مسئله نفس و مبادى تصورى و تصدیقى آن پرداخته است. موضوع فصل دوم کتاب «قواى نفس» بوده و مشتمل بر مباحثى است همچون: ارتباط قوا با نفس و بالعکس، ارتباط قوا با یکدیگر و ارتباط قوا و بدن. موضوع فصل سوم کتاب «ادراک مطلق» است، صرف نظر از حسى یا غیر حسى بودن آن. از جمله مباحث این فصل، مسئله «وجود ذهنى» است. مؤلف در فصل چهارم کتاب، مسئله «احساس» را در وجود انسان مورد بررسى قرار داده و در فصل پنجم به تشریح هر یک از حواس پنج گانه پرداخته است.

5. کارل، آلکسیس، انسان موجود ناشناخته، ترجمه حمید عنایت، چ 2، تهران، شهریار، بى تا، 227 ص، رقعى.

نویسنده در این کتاب، براى «روح» به عنوان بعد غیرمادى وجود انسان، اهمیت ویژه اى قایل شده و معتقد است که دو ساحتى دانستن انسان مقدّمه اى براى شناخت واقعى انسان است. از این رو، بخش قابل توجه اى از مطالب کتاب موبوط به تأثیرات و تأثرات روح از عوامل خارجى مى باشد. عناوین کتاب عبارتند از: روح انسان، روابط روح و جسم، رمز موفقیت انسان، غرایز انسانى، انسان کیست؟، باید نوع فکر عوض شود (درباره منحط دانستن فلسفه هاى مادى و تفکر ماتریالیستى)، تأثیرات خارجى وجود انسان، سلامت انسان، زمان و مکان، استعداد انسان، تمدن جدید استعدادهاى او را فلج مى کند.

6. لاندمان، انسان شناسى فلسفى، ترجمه صدر نبوى، مشهد، طوس، 1350، 204 ص، وزیرى.

مباحث این کتاب در 28 فصل تنظیم شده اند. در بخش اول و دوم، به موضوع انسان شناسى و اهمیت آن اشاره شده و بخش هاى سوم تا ششم به مسئله انسان شناسى در ادوار گوناگون تاریخ اختصاص یافته اند. انسان شناسى در مکتب هاى مادى و الهى، مباحث بخش هاى هفتم تا سیزدهم کتاب را تشکیل مى دهند. بخش هاى دیگر کتاب نیز به موضوعات متنوّعى از جمله مسئله حیات و زندگى ابدى انسان و دیدگاه هاى گوناگون فلسفى درباره انسان اشاره دارند.

7. مطهرى، مرتضى، انسان در قرآن، تهران، صدرا، بى تا، 104 ص، رقعى.

کتاب حاضر مشتمل بر شش فصل بوده و عناوین آن عبارتند از: انسان در جهان بینى اسلامى، موجود چند بعدى (بررسى بعد ادراک و آگاهى)، جاذبه هاى معنوى انسان (علم، خیرخواهى اخلاقى، جمال و زیبایى، تقدیس و پرستش، توانایى هاى گوناگون انسان، خودشناسى، پرورش استعدادها، پرورش جسم، پرورش روح)، نقش مؤثر انسان در آینده خویش، شرایط تکلیف و آگاهى انسان.

8. مطهّرى، مرتضى، انسان کامل، چ 17، تهران، صدرا، 1376، 372 ص، رقعى.

کتاب حاضر حاصل سخن رانى هاى استاد مطهرى تحت عنوان انسان کامل، در ماه مبارک رمضان 1353 مى باشد. مطالب این کتاب در 13 جلسه سخن رانى گردآورى شده اند. در جلسه اول، تعریف «انسان کامل از دیدگاه قرآن» آمده است و در جلسه دوم بر لزوم هماهنگى در رشد ارزش هاى انسانى تأکید شده است. «وجود درد خداجویى در انسان» موضوع فصل هاى سوم و چهارم مى باشد. فصل پنجم تا سیزدهم به شرح مکاتب مختلف و بیان نظرات هر یک درباره انسان اختصاص داده شده است.

9. مطهرى، مرتضى، مجموعه آثار، (ج3)، چ 6، تهران، صدرا، 1375، 147 ص، وزیرى.

موضوع بحث این کتاب فطرى بودن دین در نهاد بشر است، اما از آنجا که در ابتدا مطالبى پیرامون خصوصیات فطرت و سرشت آدمى آورده شده است، در حوزه کتاب شناسى وارد مى شود. این مجموعه از یازده بخش تشکیل یافته است و شش بخش اولیه آن به فطرت و ویژگى هاى فطرى اختصاص یافته است.

10. مطهّرى، مرتضى، مقدّمه اى بر جهان بینى اسلامى، ج 2، (انسان و ایمان)، چ 18، تهران، صدرا، 1379، 74 ص، رقعى.

این کتاب مجموعه اى است مشتمل بر شش جلد. مجموعه حاضر آخرین اثر نگارشى مؤلّف مى باشد. مؤلّف در کتاب انسان وایمان، که اولین قسمت این مجموعه است، ابتدا با مقایسه انسان و حیوان و نوع و میزان آگاهى ها و گرایش ها، نوعى گرایش خاص را در انسان، که همان گرایش به امور مقدّس است، به اثبات رسانده و ایمان را به عنوان پاسخ گوى این گرایش درونى معرفى مى کند. در پایان نیز به تبیین اسلام و مجموعه تعالیم اسلامى پرداخته و منابع تفکر از دیدگاه اسلام را معرفى مى دارد.

انسان شناسى تجربى

1. آن مک کورد، انسان اولیه، ترجمه محمدرضا توکلى صابرى، تهران، مازیار، بى تا، 133 ص + تصویر و نقشه، رقعى.

این کتاب از هشت بخش تشکیل شده و در پى آن است تا با استمداد از کاوش باستان شناسان، حیات انسان هاى قرن هاى پیشین را مورد تحقیق و بررسى قرار دهد. در این کتاب، در مورد تکامل انسان از دوران یخبندان و ما قبل آن و از ساده ترین اشکال آن تا زمان کشاورزان نوسنگى سخن به میان آمده و تصویرى جالب از نحوه زندگى انسان هاى اولیه ارائه گردیده است. نویسنده در بخش دوم کتاب، نیاکان انسان را حیواناتى به نام «هومینیدهاى اولیه» معرفى مى کند که در بیست میلیون سال قبل مى زیسته اند.

2. امین زاده، محمدرضا، انسان شناسى، قم، در راه حق، 1380، 199 ص، رقعى.

مطالب این کتاب در ده بخش گنجانده شده اند: 1. انسان و هستى گرایى; 2. انسان و ادراکات; 3. انسان و زیبایى; 4. انسان و لذت. در این بخش، نویسنده پس از اشاره به مفهوم «لذت»، مراتب و اقسام آن را در دو مرحله انسانى و حیوانى بررسى نموده، لذت از تعقّل در خود، لذت از کسب آگاهى و دانش، لذّت از خدمت به دیگران، و لذت از پرستش و یاد خداوند را از جمله لذات انسانى دانسته است. 5. در این بخش، «محبت» تعریف و به «فطرت حب» اشاره شده است. 6. انسان و عشق; 7. انسان شناسى (1) تحقیق در مورد آزادى در انسان; 8. انسان شناسى (2) تحقیق در مورد جنبه هاى عبودیتى انسان; 9. انسان شناسى (3) حول سنّت الهى ازدواج; 10. سعادت انسان.

3. ایزوتسو توشیکیو، خدا و انسان در قرآن، ترجمه احمد آرام، چ 2، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1368، 322 ص.

آنچه در زبان هاى غربى به نام «مینماتیک» خوانده مى شود و معادل آن در فارسى به عنوان «معناشناسى» رایج گشته است، از لحاظ تدوین علمى و قرار گرفتن در رشته خاصى از علوم، پدیده تازه اى محسوب مى شود. هرچند نمونه هایى از موضوعات این علم، در گذشته منطق شرق و غرب سابقه داشته است; مانند بحث دلالت الفاظ در اصول فقه، اما آنچه نویسنده در این کتاب آورده، معناشناسى الفاظ مهم قرآنى و تحوّل دسته اى از این الفاظ در انتقال از دوره جاهلیت به اسلام است. مطالب کتاب در نه فصل گردآورى شده اند. بررسى اصطلاحات کلیدى در تاریخ، تحقیق درباره لفظ جلاله «الله»، شرح دو نوع رابطه تبلیغى و ارتباطى بین خدا و انسان و مقایسه دوران جاهلیت و اسلام، از جمله موضوعات مورد بحث در این کتاب مى باشند.

4. سحابى، یدالله، خلقت انسان، چ 3، تهران، شرکت سهامى انتشار، 1351، 214 ص، وزیرى.

این کتاب متشکل از دو بخش است و حاوى مطالبى درباره اثبات نظریه تکامل تدریجى موجودات زنده از جمله انسان مى باشد. در بخش اول، نویسنده در پى اثبات نظریه «تکامل»، ابتدا در یک فصل با استفاده از شواهدى از تشریح تطبیقى، بر این نکته تأکید مىورزد که دستگاه هاى ادراکى موجودات عالى، تکامل یافته همان دستگاهى است که در موجودات ساده بوده است و در فصل دوم کتاب، به جنین شناسى تطبیقى و مقایسه انواع جنین در گونه هاى جانوران مى پردازد تا شاهد دیگرى بر تکامل تدریجى موجودات ارائه دهد. در بخش دوم کتاب، نویسنده ابتدا کلمات انسان، بشر، ناس، انس و آدم را در قرآن مورد بررسى قرار داده و پس از آن در ضمن سه فصل، به بحث درباره خلقت انسان در قرآن کریم مى پردازد.

5. شرفى، محمدرضا، مراحل رشد و تکامل انسان، به ضمیمه مقدمه اى بر دیدگاه اسلام در مورد رشد، چ 6، ویرایش دوم، تهران سازمان چاپ وانتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، 1379، 248 ص + تصویر، جدول، کتاب شناسى و نمودار، رقعى.

این کتاب از چهار فصل تشکیل مى شود و به بحث درباره مسئله رشد و مراحل تحوّل انسان مى پردازد. روش این کتاب در انسان شناسى، روش تجربى و روان شناسانه است. در فصل اول، ابتدا مبانى رشد مانند تعریف رشد و هدف روان شناسى آن تبیین مى شود و آن گاه به نظریه هاى موجود در این زمینه اشاره مى گردد. فصل دوم کتاب به ذکر عوامل مؤثر در رشد و نحوه تأثیر آن ها در رشد کودک اختصاص یافته است. در فصل سوم، نویسنده مراحل رشد را برمى شمرد و در فصل چهارم، نظر و دیدگاه اسلام در مورد مجموعه مسائل رشد مورد بررسى قرار مى دهد.

6. فرامرز قراملکى، احد، موضع علم و دین در خلقت انسان، تهران، مؤسسه فرهنگى آرایه، 1373، 172 ص، رقعى.

این کتاب مجموعه سخن رانى هاى مؤلّف در پژوهشکده علوم انسانى دانشگاه امام حسین در سال 73 مى باشد. مجموع مطالب در هشت فصل گنجانده شده است. فصل اول کتاب به تعریف «علم کلام» و مفهوم «تجرّد» در کلام جدید و همچنین تاریخچه تعارض علم و دین و روش هاى حل تعارض اختصاص یافته است. هفت فصل بعدى نیز عهده دار طرح مسئله تعارض نظریه «تکامل» با دین اسلام و روش هاى حل آن مى باشد.

7. فرید، محمدصادق، مبانى انسان شناسى، (ج1)، تهران، منصورى، 1372، 367 ص، رقعى. این مجموعه از یک مقدّمه و پنج بخش تشکیل یافته است. نگارنده، این کتاب را براى دانشجویان کارشناسى و کارشناسى ارشد با گرایش «جامعه شناسى و مردم شناسى» نگاشته و تکیه اصلى آن بر مفاهیم و اصول بنیادى علم انسان شناسى است. وى بحث از مردم شناسى خانواده اى، دینى، اقتصادى، سیاسى، هنرى و حقوقى را به جلد دوم موکول کرده است. بخش اول کتاب حاوى تعریف و تقسیمات و اهداف «انسان شناسى» است. بخش دوم به ذکر تاریخچه انسان شناسى اختصاص دارد. بخش سوم شامل اصول و روش هاى مردم شناسى و قلمرو آن مى باشد. در بخش چهارم به موضوع انسان شناسى جسمانى پرداخته شده و زیست تکاملى انسان و چگونگى پیدایش موجودات زنده مورد بررسى قرار گرفته است و بخش پنجم به انسان شناسى فرهنگى و بررسى شاخصه هاى فرهنگى درادوارگوناگون حیات بشراختصاص یافته است.

8. کرمیاتسکى م.ا، پیرامون پیدایش انسان، ترجمه حسین محمدزاده صدیق، تهران، سیمرغ، بى تا، 104 ص، رقعى.

موضوع این کتاب تحقیقى است درباره نحوه پیدایش اولیه موجودات زنده. مؤلف در پى آن است که فرضیه «تکامل تدریجى موجودات زنده» را به اثبات برساند. مطالب این کتاب در 25 بخش گردآورى شده اند. در مواضع گوناگونى از کتاب، نویسنده براى اتقان مطلب، از تصاویر و عکس هاى موجودات زنده اولیه استفاده و سعى کرده است تا نسل انسان هاى کنونى را از میمون هاى آدم نما معرفى کند. از این رو، بخش سوم کتاب خود را به جهان میمون ها اختصاص داده و در بخش هاى بعد، به ویژگى هاى میمون هاى آدم نما و تبدیل آن ها به انسان پرداخته است. در بخش 13، 14، 15، فرضیه «تکامل انسان» را بررسى مى کند و با ارائه تصاویرى از انسان هاى دم دار و رشد مراحل جنین، شواهدى براى اثبات نظریه «تکامل انسان» ارائه مى دهد.

9. کلود، درآمدى بر انسان شناسى، ترجمه ناصر فکوهى، تهران،نشر نى، 1379، 312 ص.

مطالب کتاب در هفت فصل گردآورى شده است. مؤلف در ابتدا، به صورت گذرا، پیشینه اى از جریان هاى نظرى انسان شناسى بیان نموده و در ادامه، چهار عامل اساسى همه نظام هاى اجتماعى ـ یعنى خویشاوندى، اقتصاد، سیاست و دین ـ را مورد بررسى قرار داده است. در فصل آخر، موقعیت کنونى انسان شناسى و مهم ترین گرایش هاى پژوهشى معاصر در کشورهاى جهان و از جمله موضوعات جدید انسان شناسى در فرانسه، که در روند پویایى جوامع معاصر تأثیر شگرفى داشته اند مورد بحث قرار گرفته اند.

10. م. ابلین. اى سگال، انسان در گذرگاه تاریخ، ترجمه م. زمانى، تهران، کانون پرورشى فکرى کودکان و نوجوانان، 1351، 288 ص، وزیرى.

این کتاب از هشت قسمت تشکیل شده است و نگاهى دارد به سیر تاریخى پیدایش شخصیت هاى علمى که در عصر خود منشأ اثر بوده و از خود، در جهان علم و دانش نامى بر جاى گذاشته اند. بررسى اقوام مصر و یونان به عنوان جایگاه هاى اولیه پیدایش علوم و تغییر و تحوّلاتى که در صحنه اجتماعى این دو قوم رخ داده، همچنین ذکر سرگذشت چهره هاى برجسته علمى در طول تاریخ، بخش هایى از کتاب را به خود اختصاص داده است.

11. نستورخ، میخائیل، مبدأ نژادهاى انسان، ترجمه فرامرز نعیم و هوشنگ مشکین پور، چ 3، تهران، نشر اندیشه، 1358، 199 ص + طرح، جدول و تصویر، رقعى.

کتاب حاضر از یک مقدمه، چهار فصل و 22 گفتار تشکیل یافته است. نویسنده در این کتاب تلاش مى کند تا مفهوم صحیح «نژادپرستى انسان» را از دیدگاه دانش انسان شناسى معرفى کند و آن را نفى نماید. همچنین کتاب حاوى مطالبى در خصوص شناسایى اجداد انسان امروزى و مبدأ پیدایش و تکامل انسان از میمون مى باشد.

انسان شناسى عمومى

1. ادگارد مورن، سرمشق گمشده طبیعت بشر، ترجمه على اسدى، تهران، سروش، 1370، ص 243.

این کتاب سیر تکوین نوع بشر را از آغاز تا به امروز مورد بحث قرار داده است. مؤلّف با استمداد از علوم متعددى، همچون تاریخ، زیست شناسى، مردم شناسى، فلسفه و سیبرنتیک، کوشیده است تا در پرتو دانش هاى جدید، رابطه انداموار میان فرهنگ و طبیعت را در تکوین نوع بشر بیان نماید. این کتاب مشتمل بر شش فصل مى باشد. پیدایش انسان و جامعه، سیر تکامل هوش آدمى و لزوم انقلاب معرفت شناختى نسبت به آدمى از جمله موضوعاتى هستند که این کتاب به آن ها پرداخته است. فصل ششم کتاب با عنوان «انسان شبه جزیره اى»، این مطلب را بیان مى دارد که انسان همچون جزیره اى جداى از طبیعت نیست، بلکه همچون شبه جزیره اى است که تنها یک طرفش به طبیعت وصل است.

2. ادیبى، حسین، زمینه انسان شناسى، تهران، انتشارات لوح، 1978 م. 406 ص، رقعى.

مطالب کتاب در نُه فصل گنجانده شده اند و عناوین آن عبارتند از: تاریخچه و شعب انسان شناسى، منشأ حیات و تکامل انسان، فرهنگ خصوصیات تحوّل و تکامل آن، پویش فرهنگ پذیرى جامعه و فرهنگ، زبان و فرهنگ، مکاتب انسان شناسى، نظام هاى خویشاوندى و خانواده، و دین.

3. استیونسن، لسلى، هفت نظریه درباره طبیعت انسان، ترجمه بهرام محسن پور، تهران، چاپ خانه علّامه طباطبائى، 1368، 227 ص، وزیرى.

این کتاب حاوى هفت نظریه، اعم از مادى و الهى، در مورد انسان و جایگاه او در جهان آفرینش است. از آن جا که در بیان نظرات، وحدت دیدگاه لحاظ نشده است، از این رو، همان گونه که مؤلف اشاره مى کند، این کتاب در طبقه بندى خاصى از علوم قرار نمى گیرد. نویسنده پس از طرح هر یک از نظرات هفت گانه، به نقد آن ها مى پردازد، و در جایى که نظریه اى منسوب به یکى از فلاسفه باشد، با بیان شرح حال و ارائه زندگى نامه صاحبان هر دیدگاه به این نکته توجه مى دهد که شرایط خانوادگى و نوع تربیت آن ها در شکل گیرى عقاید و نظرشان مؤثر بوده است. هفت نظریه مورد بحث در این کتاب عبارتند از: افلاطون و نظریه «فرمانروایى عقل»، مسیحیت و نظریه «نجات توسط خداوند»، مارکس و «انقلاب کمونیستى»، فروید و «روان کاوى»، سارتر و «اگزیستانسیالیسم الحادى»، اسکینر و «شرطى شدن رفتار»، لورنز و «پرخاشگرى ذاتى».

4. بهارى، شهریار، انسان شناسى «خودشناسى»، چاپ پویا، 1361، 227 ص، رقعى.

کتاب مذکور شامل پیش گفتار و 25 فصل مى باشد. نویسنده در این مجموعه، جوانب گوناگون وجودى انسان، اعم از ویژگى هاى زیستى و روحى ـ روانى را مورد بحث قرار داده و پس از اینکه در فصول اولیه کتاب مطالبى درباره اهمیت انسان شناسى و تاریخچه آن بیان مى کند، در ادامه، در چند فصل به شناسایى بعد جسمانى انسان و مراحل تکوین او و مسئله وراثت مى پردازد و از فصل پانزده به بعد شناسایى بعد غیرمادى و معنوى انسان را موضوع بحث قرار داده است. از جمله موضوعات ارائه شده در این فصول عبارتند از: فطرت، شخصیت و وجدان، نفس و روح، و عالم صغیر و عالم کبیر.

5. عسگرى خانقاه، اصغر و شریف کمالى، محمد، انسان شناسى عمومى، تهران، سمت، 1378، 574 ص، وزیرى.

این کتاب مجموعه جامعى درباره انسان شناسى بوده، جنبه هاى زیستى و فرهنگى انسان را از گذشته هاى دور مورد بررسى قرار مى دهد. این اثر با کمک انتشارات سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانى دانشگاه ها (سمت) و با تکیه بر منابع غربى و غیر بومى نوشته شده است. مطالب کتاب در ضمن 23 فصل آمده اند. پنج فصل اولیه کتاب به بررسى تکامل زیستى انسان اختصاص یافته و با طرح موضوع فسیل شناسى، گذشته انسان ها مورد بحث قرار گرفته و در فصل هاى بعد، به تکامل زندگى اجتماعى انسان و شاخصه هاى فرهنگى انسان هاى پیشین پرداخته شده است.

6. قطب، محمد، انسان بین مادیگرى و اسلام، ترجمه سید خلیل خلیلیان، چ 2، تهران، انتشارات اسلامى 1353، 324 ص، رقعى.

مطالب کتاب در نُه عنوان ارائه شده و در آخر کتاب، توضیحاتى از مترجم درباره برخى از واژگان آمده است. نویسنده در این کتاب، نظریه هاى مکاتب مادى در مورد انسان را با منطق اسلام مقایسه کرده است. عناوین کلى کتاب عبارتند از: بررسى ظهور مسیحیت، نقد افکار فروید، آزمایش قرآن (تجربیان)، کمونیست ها و دلایل گرایش آن ها به فروید، بررسى انسان از دیدگاه اسلام، فرد و اجتماع، جرم و مجازات، معمّاى جنس و ارزش هاى بزرگتر.

7. گاربارمینو، مروین، نظریه هاى مردم شناسى، ترجمه عباس محمدى اصل، تهران، آواى نو، 1377، 144 ص، وزیرى.

کتاب حاضر با موضوع «انسان شناسى»، بیشترین توجه خود را به انسان شناسى پس از عصر اکتشاف مبذول داشته و به انسان شناسى قرن نوزدهم و بیستم پرداخته است. کتاب حاضر مشتمل بر پنج فصل مى باشد و یک فصل مجزّا نیز به انسان شناسى عصر حاضر اختصاص یافته است. در آخرین فصل کتاب، گذشته انسان شناسى و آینده آن مورد بررسى قرار گرفته است.

8. مولمن، سیمون و هلن، واتسون، درآمدى بر انسان شناسى، ترجمه محسن ثلاثى، تهران، سیمرغ، 1372، 158 ص، وزیرى.

مطالب این کتاب در شش فصل و یک مقدّمه گنجانده شده است. مؤلف محتواى کتاب را بررسى انسان و شناخت او از حیث فرهنگى بر شمرده است. فصل اول کتاب به تعریف «انسان شناسى» و شاخه هاى آن اختصاص دارد. در فصل دوم کتاب، تاریخچه مختصرى از پیدایش شاخه «انسان شناسى» و عوامل آن آورده شده است. در فصل سوم، به روش هاى «انسان شناسى» اشاره شده است. فصل چهارم کتاب حاوى مطالبى درباره ویژگى هاى اجتماعى انسان و مسائلى از قبیل خویشاوندى، قوم، تبار، زناشویى و خانواده مى باشد. فصل پنجم به انسان شناسى اقتصادى و نیز به انسان شناسى دینى پرداخته است.

پى نوشت

1 این کار به صورت گروهى، توسط دانش پژوهان سال اول مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى(قدس سره) (ورودى 1380) انجام گرفته و توسط آقاى محمدرسول ایمانى تلخیص و بازنویسى شده است.