خشونت نمادين در خانواده

ضمیمه	اندازه
2.pdf	1.28 مگابایت

معرفت سال بيستم ـ شماره 162 ـ خرداد 1390، 15ـ30

چكيده

خشونت خانگى انواع مختلفى از جمله قتل، ضرب و جرح، توهين و تحقير را دربر مى‏گيرد. اما انواع مهم‏ترى از خشونت نيز وجود دارد كه هژمونى فرهنگى مانع از آن است كه حتى از سوى افرادى كه متحمل آن مى‏شوند، خشونت تلقّى شود. هدف اين پژوهش، بررسى مهم‏ترين عوامل همسرآزارى با هدف ارائه تبيينى دينى است كه با رويكرد تحليلى به بررسى متون دينى پرداخته است. تحميل كار در منزل و قبح طلب اجرت در موارد مشروع و مهريه از سوى زن، همان خشونت نمادين است كه زمينه‏ساز بسيارى از انواع خشونت‏ها مى‏شود. اما اگر باور جمعى انجام اين امور را لطف زن و نه وظيفه الزامى او بداند، اولاً، توقع انجام آنها از بانو نمى‏رود؛ ثانيا، در مقابل ترك آن آزار يا توبيخى وجود نخواهد داشت و ثالثا، در صورت انجام اين امور از سوى بانو، وى مورد تقدير شايسته قرار مى‏گيرد. بر اين اساس، بهترين راهبرد كاهش خشونت خانگى، تحقق هنجارهاى دينى در عرصه اجتماع مى‏باشد.

كليدواژه‏ها: جنس، جنسيت، خشونت، خانواده، اسلام، خشونت نمادين، حقوق زن.

 

مقدّمه

خداوند متعال انسان انتخابگر را اشرف مخلوقات قرار داد و با ارسال رسل و تشريع قوانين الهى، راه رسيدن به مقام قرب خود را به او آموخت. اما از آن‏رو كه تكامل با وجود اراده و اختيار معنا مى‏يابد، بسيارى در اين مسير به بى‏راهه رفته و اسير متاع غرور دنيا مى‏شوند؛ و عده‏اى با استثمار ديگران، نه خود راه به جايى مى‏برند و نه به ديگران چنين اجازه‏اى مى‏دهند. زنان گروهى هستند كه در طول تاريخ جهان همواره مورد استثمار برخى از مردان بوده و در معرض خشونت قرار داشته‏اند. اديان الهى در مبارزه دايمى با انحطاط و گمراهى انسان‏ها راهبردهايى را به منظور رهايى همه انسان‏ها و بخصوص زنان از اين آسيب‏ها طرح نموده‏اند. دين اسلام نيز به عنوان آخرين و كامل‏ترين دين الهى، با ارائه شناخت كاملى از حقيقت انسان و توجه دقيق به تفاوت‏هاى طبيعى زن و مرد با جعل هنجارهاى الزامى و غيرالزامى براى آن دو، مدعى است تنها و بهترين شيوه اصلاح نابسامانى‏هاى وضعيت زن و مرد را ارائه نموده است؛ يعنى رعايت حقوق زن كه در آموزه‏هاى دينى مورد توجه قرار گرفته است، تنها راهى است كه با حفظ كرامت و انسانيت وى، جايگاه حقيقى او را در نظام خانواده و جامعه محقق مى‏سازد و ظلم و خشونت عليه آنها را از بين مى‏برد.

     پژوهش‏هاى فراوانى در مورد همسرآزارى، بخصوص در دو دهه اخير انجام شده است كه مهم‏ترين و گسترده‏ترين آنها «طرح ملى خشونت عليه زنان» است كه توسط امور اجتماعى وزارت كشور و مركز مشاركت امور زنان در 28 استان كشور اجرا شد. كتاب‏هاى متعددى در اين زمينه منتشر شده است كه مى‏توان به علل و ريشه‏هاى خشونت عليه زنان، نوشته شهين مولاوردى، خشونت خانوادگى نوشته شهلا اعزازى و خشونت عليه زنان، تأليف محمدرضا سالارى‏فر اشاره كرد. همچنين مقالات بسيارى در اين زمينه به چاپ رسيده‏اند، از جمله: «همسركشى و همسرآزارى»، نوشته شهلا اعزازى، «بررسى پديده همسرآزارى در شهر تهران»، نوشته آقابيگى‏لو و «نمايى از مظلوميت زن در جاهليت قديم و جاهليت جديد»، نوشته معصومه صابرى. اما اغلب پژوهش‏هاى موجود با روش‏هاى تجربى به بررسى اين مسئله پرداخته‏اند و تعداد اندكى هم كه از ديدگاه متون دينى انجام شده است نيز به بررسى مصاديق بارز خشونت خانوادگى توجه نموده‏اند. بنابراين، بررسى اساسى‏ترين عوامل همسرآزارى به عنوان مسئله اين نوشتار از ديدگاه متون دينى ضرورى است. و اين بدين معنا نيست كه مردان ظالم‏اند و زنان مظلوم، و هيچ ستمى از سوى زنان به مردان وارد نشده، بلكه فقط حدود اين تحقيق را تعيين مى‏كند. وجه تمايز اين نوشتار از پژوهش‏هاى ديگر در خصوص همسرآزارى، توجه به مصاديقى از خشونت است كه حافظه جمعى از آنها به عنوان خشونت ياد نمى‏كند و بررسى آن از نگاه دينى به منظور اصلاح منطقى وضعيت زن از اهميتى دوچندان برخوردار است.

     سؤال اصلى تحقيق حاضر اين است: مهم‏ترين عوامل پديده همسرآزارى از ديدگاه متون دينى چيست؟

     سؤالات فرعى نيز عبارتند از: 1. مصاديقى از همسرآزارى كه مورد غفلت فرهنگى واقع شده است كدامند؟ 2. نظر دين در مورد اين خشونت‏ها چيست؟ 3. با رفع اين موارد از خشونت‏ها، چه تحولى در وضعيت اجتماعى زن ايجاد مى‏شود؟ در اين مقاله، ضمن تعريف همسرآزارى و مرورى اجمالى بر نظريه‏هاى همسرآزارى، به تبيين مسئله بر اساس نظريه خشونت نمادين و آموزه‏هاى دينى مى‏پردازيم. بديهى است روش در اين پژوهش، تحليلى است كه با مراجعه به متون دينى به بررسى اين موضوع مى‏پردازد.

     ادعاى ما در اين پژوهش اين است كه زنان در بسيارى از جوامع، نه فقط از دسترسى به منابع كمياب ثروت، قدرت، منزلت و اطلاعات محروم مانده‏اند، بلكه تحت هژمونى فرهنگى آن را كاملاً پذيرفته و با آن خو گرفته‏اند، به گونه‏اى كه ديگر آن را خشونت محسوب نمى‏كنند. و اين همه ناشى از عدم توجه به حقوق شرعى زن و رعايت آن در سطح جامعه مى‏باشد.

     در ايران باستان يك مرد از طبقه اشراف مجاز بود بدون هيچ محدوديتى با زن‏هاى متعددى ازدواج كند. پس از ازدواج نيز هيچ شرطى از قبيل اجراى عدالت ميان همسران وجود نداشت.¹ يكى از زنان كه «پادشاه زن» نام داشت، از منزلتى بالاتر و حقوق كاملى برخوردار بود و زن‏هاى ديگر كه «چاكر زن» ناميده مى‏شدند موقعيتى پست داشتند تا جايى كه از ميان فرزندان آنها فقط پسران در خانواده پدرى پذيرفته مى‏شدند.² به موجب قانون زناشويى، فقط شوهر شخصيت حقوقى داشت. او بر اموال زن ولايت داشت و زن بدون اجازه شوهر حق نداشت در اموال خويش تصرف كند، مگر اينكه شوهر به وسيله يك سند قانونى زن را شريك خويش سازد. فقط در اين صورت، زن شريك‏المال مى‏شد و مى‏توانست در اموال خود تصرف كند.³

    در اين شرايط اجتماعى، هرگاه شوهرى به زن خود مى‏گفت: «از اين لحظه تو آزاد و صاحب اختيار خودت هستى»، هرچند زن بدين‏وسيله از نزد شوهر خود طرد نمى‏شد، ولى اجازه مى‏يافت به عنوان چاكر زن، شوهر ديگرى اختيار كند. البته در اين دوره نيز تحت تابعيت شوهر اول بود و اگر فرزندانى به دنيا مى‏آورد متعلق به شوهر اول بود.⁴

    زن در آن دوره از چنان جايگاه پستى برخوردار بود كه مرد مى‏توانست وى را به مرد ديگرى امانت دهد تا از خدمات او استفاده نمايد و رضايت زن هم در اين امر اهميتى نداشت. آنها اين عمل را از اعمال خير مى‏دانستند و كمك به يك همدين تنگدست مى‏شمردند.⁵ در صورتى كه مرد از دنيا مى‏رفت و فرزند پسرى نداشت، براى اينكه نسل او قطع نشود، همسر او (يا دختر و يا يكى از زنان نزديكش) را به مردى تزويج مى‏كردند تا فرزند پسرى بياورد و نام او فانى نشود.

     در مورد ارث، زنِ ممتاز و پسران به طور مساوى ارث مى‏بردند و به دختران مجرد نصف سهم مى‏دادند، اما چاكر زن و فرزندان او حق ارث نداشتند؛ هرچند پدر مى‏توانست چيزى از دارايى خود را به آنها ببخشد يا وصيت كند.⁶ اين موقعيت زن در ايران باستان و بسيارى از جوامع بود كه مورد انتقاد دين اسلام قرار گرفت. آموزه‏هاى اسلام با ترسيم الگويى جديد از روابط زن و مرد و جعل قوانين مترقى براى ازدواج و شرايط آن، به دفاع از موقعيت زن پرداخت. از جمله اين هنجارها وجوب پرداخت مهريه از سوى مرد، حق دريافت اجرت شيردهى از سوى مادر و همچنين ردّ هرگونه تحميل كار در منزل به زن بود كه به مرور زمان در اثر تحولات فرهنگى به دست فراموشى سپرده شد تا جايى كه خود زنان نيز هيچ ادعايى نسبت به احياى آن ندارند.

     ادعاى اين نوشتار اين است كه انحطاط فرهنگى جوامع مسلمان، خشونت‏هاى پنهانى را به زن تحميل مى‏كند كه مورد غفلت بسيارى از انديشمندان قرار گرفته و حال اينكه خود زمينه‏ساز بسيارى از خشونت‏هاى ديگر است. بنابراين، علت وجود نابسامانى در خانواده و خشونت عليه زنان ناشى از انحطاط فرهنگ از اصول اسلامى و ناديده انگاشتن حقوق زن مى‏باشد.

تعريف همسرآزارى

«آزار» در لغت به معناى رنج، عذاب، شكنجه، عقوبت، آسيب و گزند است.⁷ مهم‏ترين معادل‏هاى آزار در زبان عربى «ايذاء» و «الخشونة» مى‏باشد. ايذاء در لغت به معناى چيزى است كه انسان از آن كراهت دارد؛ خواه كراهت خفيف و خواه كراهت شديد.⁸ ايذاء، هرگونه آسيب و رنجش، از جمله صدمه و خسارت ناحق، ضرر و زيان، توهين، بدى، تحقير، عذاب و شكنجه را دربر مى‏گيرد.⁹ ابن‏فارس در معنى ايذاء مى‏گويد: «چيزى است كه از آن نفرت دارى و آن را نمى‏پذيرى.»¹⁰ راغب نيز مى‏نويسد: «أذى، زيانى است كه به جاندار مى‏رسد؛ به جانش، يا به جسمش، يا به پيامدهاى دنيوى يا اخروى‏اش.»¹¹

    «خشونت عليه زنان»، در اصطلاح عبارت است از: هر عملى كه حاوى زور و اجبار شفاهى يا فيزيكى و يا تهديد جانبى، عليه يك زن يا دختر باشد و منجر به بروز آسيب‏هاى روانى يا فيزيكى، تحقير و يا محروميت اجبارى از آزادى او شود و يا جنس دوم بودن زن را القاء كند.¹² كميسيون مقام زن با شركت 48 كشور در سال 1993 اين اصطلاح را چنين تعريف مى‏كند: عبارت «خشونت عليه زنان» به معناى هر عمل خشونت‏آميز مبتنى بر جنسيت است كه سبب بروز يا سبب احتمال بروز آسيب‏هاى جسمانى، جنسى يا روانى يا رنج و آزار زنان، از جمله تهديد به انجام چنين اعمالى، محروميت‏هاى اجبارى يا اختيارى (در شرايط خاص) از آزادى در زندگى عمومى يا در زندگى خصوصى مى‏گردد.¹³

    اما مواردى از خشونت نيز وجود دارد كه تعاريف فوق آن را برنمى‏تابد و آن خشونت‏هايى است كه تحت تأثير هژمونى فرهنگى، حتى از سوى خود زنان، خشونت محسوب نمى‏شود و حال اينكه اين خشونت‏هاى پنهان كه از آن به «خشونت نمادين» ياد مى‏كنيم، زمينه بسيارى ديگر از خشونت‏هاى آشكار را فراهم مى‏نمايد.

تبيين همسرآزارى

بررسى‏ها در زمينه خشونت در خانواده، دو دوره متفاوت و برجسته را پشت‏سر گذاشته است. بررسى‏هاى اوليه از روشى استفاده كرده‏اند كه قربانيان خشونت در خانواده را مقصر مى‏شناخت. در اين بررسى‏ها دلايل خشونت ميان زن و شوهر به نيروهاى شخصى يا درونى نسبت داده مى‏شد و نيروهاى اجتماعى بيرونى چندان مسئول شناخته نمى‏شدند. گروه دوم بررسى‏ها به ارزيابى شواهد موجود پرداخت و به اين نتيجه رسيد كه خشونت در خانواده دلايل متعدد و چند بعدى دارد و عوامل روان‏شناختى و اجتماعى متعددى در كار هستند.¹⁴ برخى از رويكردهاى عمده در تبيين اين پديده به شرح زير مى‏باشد:

     «رويكرد زيست‏شناختى» ميزان بيشتر هورمون مردانه در مردان را عامل مؤثرى در رفتارهاى پرخاشگرانه شمرده است.¹⁵ اما اين مسئله فقط استعداد بيشتر مردان را براى ارتكاب به خشونت مى‏رساند و نه بيش از آن.

    «نظريه يادگيرى اجتماعى» بر اين باور است كه يادگيرى كودكان در خانواده، همراه با جامعه‏پذيرى جنسيتى متفاوت از طريق ساختار اجتماعى جامعه ـ كه در آن منع اخلاقى و اجتماعى نسبت به رفتار خشن وجود ندارد ـ احتمال رفتار خشن افزايش مى‏دهد.¹⁶

    بر اساس رهيافت روان‏شناختى «نظريه كنترل اجتماعى»، فقدان يا ضعف كنترل فرد به وسيله نيروهاى درونى و بيرونى، عامل ارتكاب جرم و كجروى و قانون‏شكنى و از جمله خشونت خانگى است.

     «نظريه‏هاى فرهنگى» مى‏گويند: مردانى كه در خانواده دست به خشونت مى‏زنند، كسانى هستند كه در محيط‏هاى فرهنگى ـ اجتماعى خاصى زندگى مى‏كنند كه حاكميت مردان بر زنان طبيعى در نظر گرفته مى‏شود و پرخاشگرى و خشونت به عنوان يك ويژگى مردانه و فرمان‏بردارى به عنوان يك ويژگى زنانه مطرح است.¹⁷

    «ضعف كنترل رسمى» نظريه ديگرى است كه منشأ عدم توجه يا دير توجه كردن به مسئله خشونت زناشويى را پيشينه فرهنگى و قانونى عدم مداخله در امور ديگران و خصوصى انگاشتن نزاع‏هاى خانوادگى مى‏داند؛¹⁸ يعنى نه تنها جامعه خشونت را مجاز در نظر مى‏گيرد، بلكه از آن‏رو كه در جامعه خانواده به عنوان محدوده‏اى خصوصى مطرح است، براى دولت امكان نظارت بر رفتار افراد در اين محدوده خصوصى نيز وجود ندارد.¹⁹

    در تحليل «ساختارى»، خشونت معمولاً به صورت پنهان و پوشيده صورت مى‏گيرد؛ فرد خاصى را به عنوان عامل خشونت نمى‏توان در نظر گرفت و اِعمال خشونت برخلاف خشونت فردى به صورت غيرمستقيم است. تظاهرات خارجى خشونت ساختارى را تنها مى‏توان به شكل تقسيم نابرابر اقتدار و تقسيم نابرابر شانس‏هاى زندگى مشاهده كرد، نه به صورت صدمات بدنى. هر دو نوع خشونت (ساختارى و فردى) بر روى يكديگر تأثير متقابل دارند و يكديگر را تقويت مى‏كنند. هدف هر دو نوع خشونت، ايجاد سلطه و تأثيرگذارى بر افراد براى كاستن از امكان تحقق توانايى‏هاى بالقوه فرد است.²⁰ بنابراين، تا زمانى كه ساختار جامعه بر نابرابرى اجتماعى استوار باشد، ارزش‏ها و نگرش‏هاى خشونت موجود در جامعه تحمل گردند، دگرگونى‏هاى اساسى در قوانين جامعه ايجاد نشود، تسهيلات لازم در اختيار افراد قربانى قرار نگيرد و نيز انجام دادن هر نوع عمل خشن در جامعه مورد تقبيح قرار نگيرد، امكان برخورد با اين پديده وجود ندارد.²¹

    توجه به انگيزه مردان از ارتكاب به خشونت عليه زنان و دلايل و انگيزه‏هاى زنان براى سازگارى با شوهران خشن، رويكرد ديگرى به موضوع خشونت خانگى است. در تحليل‏هاى فمينيستى، خشونت مردان به تمايل آنان به سلطه بر زنان ربط داده مى‏شود. خشونت در خانه نه نشانه فقدان كنترل، بلكه وسيله‏اى براى ايجاد كنترل است. برخى از روان‏شناسان اجتماعى نيز اخيرا اظهار داشته‏اند كه پرخاشگرى و خشونت فرايندى قهرآميز است كه تصميم آگاهانه فرد پرخاشگر را منعكس مى‏سازد.

     از ديدگاه فمنيست‏ها كه اصولاً رفتار خشن را به معناى رفتار خشن مردان نسبت به زنان و كودكان در نظر مى‏گيرند، علت اصلى خشونت وجود ساختار اجتماعى پدرسالار در جامعه است كه در سلسله مراتب موجود سازمان‏ها و نهادهاى اجتماعى و همچنين در روابط اجتماعى افراد قابل مشاهده است. اين سلسله مراتب، مردان را به عنوان اعضاى فرادست جامعه و زنان را به عنوان اعضاى فرودست جامعه در نظر مى‏گيرد. ايدئولوژى‏هايى هم كه در جامعه تبليغ مى‏شوند و بر مشروعيت جايگاه برتر مردان و وجود نابرابرى اجتماعى ميان زن و مرد تأكيد مى‏كنند از طرف هر دو جنس مورد قبول قرار گرفته‏اند.²²

    از ديدگاه نظريه‏پردازان فمينيستى، خشونت خانوادگى را نمى‏توان تنها به صورت پديده‏اى در نظر گرفت كه در رابطه ميان يك زن و يك مرد وجود دارد، بلكه از آن‏رو كه خشونت خانگى بازتاب يك نظام اجتماعى پدرسالار است، بايد آن را در شكل حاكميت كليه مردان بر كليه زنان در نظر گرفت؛ نظامى كه هم در شكل تاريخى و هم در شكل تطبيقى وجود داشته و هنوز هم وجود دارد.²³

    مارتين (1985)، محقق خشونت خانگى، عقيده دارد: در جوامعى كه ساختارهاى اقتصادى، اجتماعى، سياسى و حقوقى آنان براساس بى‏اعتبارى، تحقير و استثمار زنان شكل گرفته است، خشونت مردان نسبت به زنان رسم و قاعده زندگى است.²⁴

    جان هگن در مورد رابطه جنسيت با انحرافات اجتماعى مى‏گويد: نرخ جنايت زنان نسبت به مردان بسيار پايين‏تر از مردان است؛ زيرا مردان در حوزه عمومى فعاليت بيشترى دارند و تحت نظارت رسمى قرار مى‏گيرند، اما زنان بيشتر در محيط خصوصى خانواده قرار داشته و تحت نظارت غيررسمى قرار مى‏گيرند؛ يعنى زنان بيش از مردان تحت نظارت غيررسمى واقع مى‏شوند. مادران بيش از پدران عامل اجراى نظارت غيررسمى بر فرزندان هستند و دختران بيش از پسران مورد نظارت غيررسمى واقع مى‏شوند. بنابراين، محدوديت‏هايى كه خانواده براى زنان ايجاد مى‏كند از يك‏سو و جامعه‏پذيرى دختران در چنين خانه‏اى از سوى ديگر، موجب كاهش نرخ جنايت زنان مى‏شود.²⁵

    همان‏گونه كه خواننده محترم توجه دارد، هريك از نظريه‏هاى مزبور از ديدگاهى خاص به بُعد يا ابعادى از مسئله خشونت خانگى پرداخته‏اند. نقطه مشترك همه نظريه‏هاى فوق ـ بدون اينكه بخواهيم به بررسى نقاط قوت يا ضعف آنها بپردازيم ـ اين است كه به خشونت‏هاى آشكارى همچون ضرب و جرح و توهين و تحقير اشاره دارند كه جامعه هم آن را خشونت مى‏پندارد و اين، تفاوت بارز «نظريه خشونت نمادين» با همه نظريه‏هاى فوق است كه اكنون به طرح آن مى‏پردازيم.

نظريه خشونت نمادين

نظريه‏هايى كه به تبيين همسرآزارى پرداخته‏اند، هريك جنبه‏اى از مسئله فوق را مورد توجه قرار داده‏اند. اما به نظر مى‏رسد بايد عوامل بنيادين و اساسى اين مسئله را در نظريه «خشونت نمادين» جست‏وجو كرد. خشونت نمادين²⁶يكى از مهم‏ترين و كليدى‏ترين مفاهيم در انديشه اجتماعى پير بورديو²⁷ جامعه‏شناس و انسان‏شناس معاصر فرانسوىاست. در ديدگاه بورديو، اين مفهوم با مفهوم «سرمايه نمادين» پيوند كاملى دارد. در واقع، خشونت يا قدرت نمادين صرفا يك ظرفيت و امكان اعمال قدرت يا خشونت است، اما همين امكان سبب مى‏شود كه افراد به شدت رفتارهاى خود را كنترل كرده و خود را با منشأ بروز آن خشونت هماهنگ كنند. البته چنين خشونتى مى‏تواند سطوح كارايى بسيار پايين يا بسيار بالايى داشته باشد كه اين امر بستگى به سرمايه كل شخص، يعنى مجموعه‏اى از سرمايه‏هاى اجتماعى (روابط و مناسبات)، اقتصادى (ثروت)، نمادين (كاريزمايى و حيثيت اجتماعى) و فرهنگى (تحصيلات دانش و مهارت‏هاى فرهنگى) او دارد.

     بنابراين، خشونت نمادين براى نايل شدن به هدف خود بايد بتواند از شكل صريح و تعارض مستقيم به شكلى غيرمستقيم درآيد. «ميدان» ـ از ديگر مفاهيم اساسى نظريه بورديو ـ نيز نوعى ساختار توزيع انواعى از سرمايه است. چنين سرمايه‏اى، بنابر نوع ميدان، مى‏تواند يا اقتدار دانشگاهى باشد، يا شهرت روشن‏فكرانه، يا قدرت سياسى، يا قدرت فيزيكى. كسى كه درون اين ميدان وارد مى شود بلافاصله در نوعى ساختار قرار مى‏گيرد كه همان ساختار توزيع سرمايه است.²⁸

    بنابراين، به طور خلاصه مى‏توان گفت: خشونت نمادين يك ظرفيت و امكان اعمال قدرت يا خشونت است كه

سبب مى‏شود افراد به شدت رفتارهاى خود را كنترل كرده و خود را با منشأ بروز آن خشونت هماهنگ كنند. خشونت نمادين، خشونت تحميل‏كننده اطاعت‏هايى است كه نه فقط به مثابه اطاعت درك نمى‏گردند، بلكه با اتكا بر «انتظارات جمعى» و باورهاى از لحاظ اجتماعى درونى‏شده فهميده مى‏شوند. نظريه خشونت نمادين، همچون «نظريه جادو»، بر يك نظريه باورى و يا به عبارت بهتر، بر يك نظريه بازتوليد باورها استوار است؛ يعنى نظريه‏اى كه نشان مى‏دهد چگونه براى توليد كنش‏گرانى برخوردار از قالب‏هاى دريافتى و ادراكى خاص، كه به آنها امكان دريافت و اطاعت از دستورات درون يك موقعيت يا يك گفتار را مى‏دهد، عمل اجتماعى شدن ضرورى است.²⁹

    خشونت نمادين مى‏تواند در برخى موقعيت‏ها و با صرف برخى هزينه‏ها، بسيار بهتر از خشونت سياسى ـ پليسى عمل كند. بنابر نظريه خشونت نمادين، خشونت‏هايى در جامعه وجود دارند كه تحت تأثير باورهاى فرهنگى اصلاً خشونت به شمار نمى‏آيند و حال اينكه بسيارى از خشونت‏هاى آشكار ديگر نيز ريشه در آنها دارند. در اين بخش تلاش خواهيم كرد با استفاده از اين نظريه به تبيين همسرآزارى بپردازيم.

     آنچه در اغلب جوامع از ديدگاه عرف يا قانون، خشونت عليه زنان محسوب مى‏شود، مواردى همچون: قتل، ضرب و جرح، توهين، خشونت روانى، خشونت اقتصادى و خشونت جنسى مى‏باشد كه در تحقيقات اجتماعى از آنها ياد شده و عوامل آن مورد بررسى قرار مى‏گيرد. اما موارد ديگرى هم وجود دارد كه فرهنگ حاكم بر جامعه از آن به عنوان خشونت ياد نمى‏كند و به تبع آن، حتى زنان كه قربانى اين نوع از خشونت هستند نيز آن را خشونت نمى‏شمارند و اين در حالى است كه ريشه اصلى بسيارى از خشونت‏هاى آشكار ديگر همين موارد هستند. از طريق اعمال اين خشونت‏ها و تحت فشار اجتماعى، زنان به راحتى از دسترسى به منابع كمياب اجتماعى (ثروت، منزلت، قدرت و اطلاعات) منع مى‏شوند و از اين رهگذر به شهروند درجه دوم تبديل مى‏گردند كه در اين صورت، ديگر قادر به دفاع از حقوق خود نبوده و به‏ناچار سرتسليم فرود مى‏آورند و تحت القائات فرهنگى، وضعيت جديد خود را طبيعى تلقّى كرده و نه تنها خشونت را مى‏پذيرند، بلكه ديگر آن را خشونت هم به حساب نمى‏آورند.

     به عبارت ديگر، از يك‏سو، در تقسيم كار اجتماعى مسئوليت‏هايى به عهده زنان قرار داده شده است كه به سختى قادر به دست‏يابى به شغل مناسب و درآمد يا تحصيل علم و كسب منزلت اجتماعى متناسب با آن هستند و از سوى ديگر، از حقوقى كه شرع مقدس اسلام برايشان معين نموده است و همين حقوق مى‏تواند موقعيت آنها را به خوبى تغيير دهد، نيز منع مى‏شوند. اگر زنان به حقوق مادى و معنوى خود دست يابند، از منزلت اجتماعى بالاترى برخوردار شده و در روابط خانوادگى موقعيت مناسبى مى‏يابند كه خود به خود موجب احترام متقابل و كاهش آزارها خواهد شد.

     بنابراين، اگر زن از حقوق مادى و معنوى خود و حمايت اجتماعى خويشاوندان و حكومت، كه در آموزه‏هاى دينى مورد تأكيد فراوان قرار گرفته است، برخوردار باشد اولاً، ديگر در موقعيتى نيست كه به راحتى مورد آزار قرار گيرد و ثانيا، توصيه صبر و سازگارى به او معنا مى‏يابد. و اين مهم تنها با شناسايى خشونت‏هاى نمادين به عنوان اساسى‏ترين عامل خشونت ميسر است.

     مهم‏ترين مواردى كه از ديدگاه فرهنگ در زمره وظايف الزامى بانو تلقّى مى‏شوند، اما از منظر شرع مقدس اسلام چنين نيست، مى‏توان به كار در منزل، پذيرايى از ميهمان، شيردهى و پرورش فرزندان و بخشش مهريه اشاره نمود. البته روشن است كه حقوق زن از ديدگاه متون دينى فراتر از اين است و بررسى اين موارد فقط از حيث اهميت آن و تحديد موضوع پژوهش صورت گرفته است. صرف باور به اين مسائل تحت عنوان «هنجارهاى الزامى موقعيت بانويى از سوى افراد جامعه»، زن را در موقعيتى فرودست جاى مى‏دهد و بسيارى از فرصت‏ها را از دست وى مى‏ستاند. اما اگر زن همه كارهاى فوق را هم انجام دهد، اما خود او و باور فرهنگى جامعه آن را لطفى از ناحيه وى و نه وظايف الزامى‏اش تلقّى نمايد، شاهد ارتقاى موقعيت زن در جامعه خواهيم بود. اكنون به توضيح هريك از موارد فوق مى‏پردازيم.

     1. تحميل كار در منزل به زن

در بسيارى از جوامع طبق يك تقسيم كار فرهنگى، تمام كارهاى منزل از جمله آشپزى، نظافت منزل، رسيدگى به امور فرزندان، پذيرايى از ميهمان و حتى در موارد بسيارى خياطى و خريد وسايل و مواد مورد نياز در منزل بر عهده زن قرار دارد. در اين تقسيم كار نه تنها هيچ‏گونه پرداخت اجرت، تعطيلى، مرخصى و بازنشستگى وجود ندارد، بلكه هيچ عذرى از زن نيز در ترك وظايف خود پذيرفته نيست. از سوى ديگر، داشتن فرزندان خردسال، اشتغال در خارج از منزل و اشتغال به تحصيل و امورى از اين قبيل نيز براى زن هيچ‏گونه تغييرى در اين تقسيم كار به وجود نمى‏آورد و زن موظف به انجام همزمان همه آنهاست. در تعطيلات رسمى، از جمله تعطيلات عيد نوروز و روزهاى جمعه، در مسافرت‏هاى تفريحى و زيارتى، به هنگام حضور ميهمان در منزل و غيره، مرد با مجوز عرف به راحتى مى‏نشيند و به اصطلاح خستگى ناشى از كار روزمره را از تن بيرون مى‏كند، اما زن با رضايت كامل ناشى از فرهنگ حاكم بر جامعه با تلاشى بى‏وقفه به آماده كردن وسايل آسايش ساير اعضاى خانواده مى‏پردازد. نكته قابل توجه در اين مورد اين است كه زنان نيز با جامعه‏پذيرى در اين فرهنگ به راحتى با آن كنار آمده و نه تنها آن را مى‏پذيرند، بلكه به هنگام ازدواج خود را براى انجام همه اين امور مهيا مى‏كنند.

     البته نگارنده توجه دارد كه مرد نيز براى تأمين معاش خانواده خود زحمات فراوانى متحمل مى‏شود و در بسيارى موارد با فعاليت در دو يا چند شغل تلاش مى‏كند نيازهاى خانواده خود را فراهم نمايد. اما بجز مواردى اندك، اغلب از مرخصى‏هاى ماهيانه و ساليانه از يك‏سو و حقوق و پاداش و بازنشستگى برخوردارند، در حالى كه زن نه تنها از چنين حقوقى برخوردار نيست، بلكه از نگاه فرهنگى انجام امور منزل از جمله وظايف الزامى او به حساب مى‏آيد و اين همان چيزى است كه خود او هم آن را پذيرفته است.

     و حال اينكه بر اساس آموزه‏هاى دين اسلام و فتاواى علما، كار در منزل وظيفه الزامى زن نيست و نمى‏توان او را به اين امر مجبور كرد. به عبارت ديگر، به طور عام هيچ كس حق ندارد وظيفه خود را به دوش ديگرى بيندازد؛ و به طور خاص مرد نيز مجاز نيست كارهاى خود را به همسرش تحميل كند. روايت زير شاهدى بر اين ادعاست:

     پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فرمودند: «كسى كه زحمتش را بر دوش مردم بيندازد، ملعون است.»³⁰

    همكارى اميرالمؤمنين عليه‏السلام در امور منزل به همسر خود حضرت فاطمه عليهاالسلام نيز شاهد ديگرى بر اين است كه مرد نبايد توقع انجام همه امور منزل توسط بانو را داشته باشد.

     امام صادق عليه‏السلام فرمودند: «اميرالمومنين عليه‏السلام هيزم مى‏آورد، آب مى‏آورد، جاروب مى‏كرد؛ فاطمه زهرا عليهاالسلامآسياب مى‏كرد، خمير مى‏كرد و نان مى‏پخت.»³¹

    فقهاى معاصر، از جمله امام خمينى،³² آيت‏اللّه خوئى،³³ آيت‏اللّه سيستانى،³⁴ آيت‏اللّه تبريزى³⁵ و آيت‏اللّه فاضل‏لنكرانى³⁶ نيز در اين ‏زمينه ‏چنين ‏فتوا داده‏اند كه «مرد حق ندارد زن خود را به خدمت خانه مجبور كند.»

    2. پذيرايى از ميهمان

خصلت ميهمان‏نوازى مسلمانان و همچنين رازدارى كه تحت عنوان «آبرودارى در حضور ميهمان» مطرح مى‏شود، مطابق همان تقسيم كار فرهنگى ـ كه ذكر آن گذشت ـ موجب شده تا مرد بدون هماهنگى با همسر خود افرادى را به عنوان ميهمان به منزل دعوت كند و از همسر خود توقع داشته باشد كه به بهترين نحو از آنها پذيرايى نمايد كه در بسيارى موارد به علت عدم آمادگى بانو و مهيا نبودن شرايط پذيرش ميهمان، وى متحمل زحمات بسيارى خواهد شد. اين در حالى است كه شوهر خود در كنار ميهمان اوقات خوشى را سپرى مى‏كند و در موارد بسيارى همچون شخصى كه در رستوران خدمتكار را صدا مى‏زند و سفارش غذا يا نوشيدنى مى‏دهد، همسر خود را فرا مى‏خواند و سفارش ميوه، چاى يا چيزهاى ديگرى مى‏دهد. پس از رفتن ميهمان هم باز اين زن است كه بايد ظروف غذا را بشويد و خانه را نظافت نمايد، بدون اينكه از سوى شوهر خود مورد تقدير و تشكر قرار گيرد، و حال اينكه همه اين امور در مقابل سيره معصومان عليهم‏السلام قرار دارد. ايشان نه تنها در امور منزل به همسر خود كمك مى‏كردند، بلكه به ديگران نيز اجازه اجحاف به خانواده خود را نمى‏دادند. براى نمونه، هنگامى كه مردى اميرالمؤمنين عليه‏السلام را با اصرار به منزل خود دعوت نمود، ايشان در پاسخ وى فرمودند: به شرطى دعوت تو را مى‏پذيرم كه به واسطه حضور من همسر خود را به كارى وادار نكنى و در حق او ستمى روا ندارى.

     امام رضا عليه‏السلام فرمودند: مردى از اميرالمؤمنين عليه‏السلامدعوت به عمل آورد. آن حضرت فرمود: دعوت تو را اجابت مى‏نمايم، مشروط بر آنكه سه چيز را ضمانت كنى: از بيرون خانه چيزى براى ما تهيه نكنى، چيزى را در خانه از ما پنهان ننمايى و اينكه در حق خانواده خويش اجحاف نكنى. او گفت: مى‏پذيرم. آن‏گاه آن حضرت دعوت او را اجابت نمود.³⁷

    اسلام با جدا كردن هنجارهاى الزامى و هنجارهاى غيرالزامى، حدود انتظارات موقعيت مقابل را محدود به هنجارهاى الزامى كرده است؛ يعنى هنجارهاى غيرالزامى بيان وظيفه نيستند كه در موقعيت مقابل توقع و انتظار ايجاد كنند و در صورت برآورده نشدن انتظارات، اين حق را داشته باشد كه اقدام به اعمال كنترل اجتماعى نمايد. ديگر اينكه اسلام با اعلام استحباب انجام دادن برخى كارها توسط بانو، معناى عمل را تغيير داده است. در بسيارى از نظام‏هاى خانواده در جوامع گوناگون، انجام امور منزل و پذيرايى از ميهمان جزو وظايف بانو و حق شوهر است. اما در نظام خانواده اسلامى، شوهر مى‏داند كه چنين حقى ندارد و اگر بانو اين امور را انجام مى‏دهد از روى لطف است. بانو نيز با توجه به خداوند و براى رضاى او و تقرب به او و براى دريافت پاداش از خداوند اقدام به اين كار مى‏كند.³⁸ همين تغيير در باورها بسيارى از روابط مرد و زن را متحول مى‏سازد و بسيارى از آزارهاى جنسيتى را رفع مى‏نمايد.

     3. عدم پرداخت مهريه

وضعيت زيستى و اجتماعى زنان به نحوى است كه موجب شده در بعد اقتصادى در تمام دوره‏هاى تاريخ از مردها در سطح پايين‏ترى قرار داشته باشند. زنان در مدت باردارى و پس از زايمان كه به شيردهى و پرورش نوزاد مى‏پردازند، عملاً نمى‏توانند فعاليت و كار درآمدزايى داشته باشند. افزون بر اين، حتى در عصر حاضر در بيشتر جوامع مسئوليت اداره خانه با زنان است و اين خود وقت بسيارى از آنها مى‏گيرد، بدون آنكه در برابر آن درآمدى كسب كنند. از اين‏رو، قرار دادن مهريه براى خود زن ـ و نه پدر يا خويشان او ـ پشتوانه اقتصادى نسبتا مطمئنى را براى او فراهم مى‏آورد. در متون اسلامى، شواهدى وجود دارد كه اهميت اقتصادى مهريه را براى زنان نشان مى‏دهد. به طور كلى، حبس يا انكار مهريه نوعى دزدى به شمار رفته و از جمله گناهانى است كه خداوند آن را نمى‏بخشد. چنانچه فردى قصد پرداخت مهريه همسر خود را نداشته باشد، برقرارى رابطه جنسى با همسر قانونى‏اش مانند روابط غيرمشروع تلقّى شده است. حال اگر مهريه، تنها جنبه‏اى عاطفى داشت و صرفا زمينه‏اى براى آغاز يك زندگى خانوادگى بود، ندادن آن به زن به اين شدت مذمّت و توبيخ نمى‏شد. نكته ديگر، تأكيد رضايت طرفين بر مهريه است كه همين امر آن را قانونى مى‏كند و حتى اگر مقدار آن بسيار زياد باشد قابل انكار و ترك نيست.³⁹

    حال اينكه در بسيارى از جوامع و همچنين كشور ما پرداخت مهريه در غير موارد اختلاف و طلاق ـ كه با شكايت زن آن هم به صورتى تحقيرآميز و با تقسيط چندساله كه عملاً آن را بى‏ارزش مى‏كند ـ بيشتر به افسانه مى‏ماند كه عبارت فرهنگى «مهريه را چه كسى داده و چه كسى گرفته» حاكى از آن است.

     علاوه بر اين، زنان شاغل نيز در اغلب موارد دارايى، ارث و درآمد خود را اگر به طور كامل تقديم شوهر نكنند در

هزينه‏هاى جارى منزل همچون خريد مايحتاج و وسايل موردنياز و يا پرداخت اقساط و امورى از اين قبيل به مصرف مى‏رسانند و استفاده اختصاصى زن از درآمد خودش تحت يك جبر فرهنگى نامحسوس ـ كه حتى خود زن هم آن را حس نمى‏كند ـ به حداقل مى‏رسد. و حال اينكه زن وظيفه‏اى در تأمين مايحتاج زندگى ندارد و مى‏تواند درآمد خود را به طور كامل به مصارف شخصى‏اش برساند.

     «وَلاَ تَتَمَنَّوْاْ مَا فَضَّلَ اللّهُ بِهِ بَعْضَكُمْ عَلَى بَعْضٍ لِّلرِّجَالِ نَصِيبٌ مِّمَّا اكْتَسَبُواْ وَلِلنِّسَاء نَصِيبٌ مِّمَّا اكْتَسَبْنَ وَاسْأَلُواْ اللّهَ مِن فَضْلِهِ‏إِنَّ اللّهَ كَانَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيما»(نساء:32) آرزومند برترى‏ها نباشيد كه خدا به بعضى از شما بر بعضى ديگر داده است. براى مردان بهره‏اى است از آنچه به دست آورده‏اند و براى زنان نيز نصيبى، و از فضل خدا مسئلت كنيد كه او به همه چيز داناست.

     در جامعه اسلامى مرد بايد با رضايت كامل مهريه همسر خود را پرداخت نمايد و زن بدون هيچ قبح فرهنگى آن را بگيرد و البته در اين شرايط، اگر تمايل داشت مى‏تواند مقدارى يا حتى تمام آن را به شوهر ببخشد.

     «وَآتُواْ النَّسَاء صَدُقَاتِهِنَّ نِحْلَةً فَإِن طِبْنَ لَكُمْ عَن شَيٍْ مِنْهُ نَفْسا فَكُلُوهُ هَنِيئا مَرِيئا» (نساء: 4)؛ كابين زنان را به رضاى خاطر بدهيد و اگر زنان به طيب خاطر چيزى از آن را به شما بخشيدند بگيريد كه حلال و گواراست.

     بايد اين باور در فرهنگ جامعه اسلامى تحقق يابد كه حتى اگر مرد نياز مالى داشت نمى‏تواند به اجبار مهريه همسر خويش را از وى پس بگيرد؛ يعنى فشار اجتماعى نبايد چنين اجازه‏اى را به وى بدهد. و اين دقيقا نقطه مقابل فرهنگى است كه گرفتن مهريه توسط زن را قبيح مى‏شمارد.

     «وَكَيْفَ تَأْخُذُونَهُ وَقَدْ أَفْضَى بَعْضُكُمْ إِلَى بَعْضٍ وَأَخَذْنَ مِنكُم مِّيثَاقا غَلِيظا» (نساء: 21)؛ چگونه آن را باز پس مى‏گيريد، در حالى كه با يكديگر آميزش داشتيد و زنان از شما پيمان محكمى گرفته‏اند.

     از امام صادق عليه‏السلام در مورد تفسير آيه «وَلاَ تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُواْ بِبَعْضِ مَا آتَيْتُمُوهُنَّ» (نساء: 19)؛ (زنان را براى اينكه بعض از آنچه به آنان داده‏ايد بازپس گيريد به دشوارى ميندازيد)، سؤال شد. آن حضرت فرمود: «گاهى اوقات مردى همسر خود را مى‏زند تا مهريه را از او پس بگيرد. خداوند در اين آيه مردان را از اين كار ناپسند باز داشته است.»⁴⁰

    براساس آموزه‏هاى اسلام، مردى كه قصد پرداخت مهريه همسر خود را ندارد زناكار، و دزدى است كه پست‏ترين گناهان را مرتكب شده و نبايد اميدى به آمرزش خداوند داشته باشد، مگر اينكه مهريه همسر خود را پرداخت نمايد. اگر اين باورها در فرهنگ جامعه تحقق يابد، زن موقعيت حقيقى خود را باز مى‏يابد، هرچند همه زن‏ها مهريه خود را ببخشند و چيزى دريافت ننمايند؛ چون اين باور وجود دارد كه آنها حقى داشته‏اند كه از آن گذشته‏اند، نه اينكه وظيفه الزامى زن اين است كه مهريه خود را ببخشد.برخى‏ازروايات‏اين‏موضوع‏بدين‏شرح است:

     امام صادق عليه‏السلام فرمودند: «كسى كه با زنى ازدواج كند و قصد پرداخت مهريه او را نداشته باشد پس او در نزد خدا زناكار است.»⁴¹

    امام صادق عليه‏السلام فرمودند: «پست‏ترين گناهان سه چيز است: قتل (بى‏دليل) حيوانات و عدم پرداخت مهريه زن و اجرت اجير.»⁴²

    آن حضرت در جاى ديگر فرمودند: «دزدان سه گروهند: آنها كه زكات نمى‏دهند، و كسانى كه مهر زن را نمى‏پردازند و اشخاصى كه قرض مى‏گيرند و خيال پرداخت ندارند.»⁴³

    پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فرمودند: «خدا هر كسى را ممكن است بيامرزد، مگر آن كس را كه مهريه همسرش را انكار كند يا دستمزد اجير را غصب كند يا انسان آزادى را بفروشد.»⁴⁴

    سيره ائمّه اطهار عليهم‏السلام نيز چنين بود كه مهريه زنان خود را مى‏پرداختند و آنها را در امور داخلى منزل آزاد مى‏گذاشتند تا آن‏گونه كه تمايل دارند زندگى خود را ترتيب دهند. و تا جايى كه فعاليت آنها منع شرعى نداشت، حتى اگر مخالف ميل و شأن امامت ايشان بود با آن مخالفتى نمى‏كردند.

     از عبداللّه‏بن عطا نقل است: به خانه حضرت باقر عليه‏السلامرفتم و در منزل حضرت بالش و پشتى و غذاهاى خوب و بر هم چيده ديدم. از امام پرسيدم: اينها چيست؟ فرمود: متاع زنان و زندگى آنهاست.⁴⁵

    جابربن عبداللّه از امام باقر عليه‏السلام نقل مى‏كند: جمعى به خانه امام حسين عليه‏السلام آمدند و گفتند: يا ابن رسول‏اللّه در خانه شما چيزهايى مى‏بينيم كه در خور شأن زاهدانه شما نيست، و مراد آنها فرش‏ها و پشتى‏ها بود. امام عليه‏السلام فرمود: ما مهر زنان خود را مى‏پردازيم و آنها از مهر خود اثاث خانه و آنچه بخواهندمى‏خرندوچيزى‏از اينهامربوط‏به‏مانيست.⁴⁶

     4. حق‏الزحمه شير دادن فرزند

زن در دوران باردارى و ايام شيردهى از انجام بسيارى از اشتغالات درآمدزا يا فعاليت‏هاى علمى و غيره معذور است و به طور عادى امور بسيارى را تحت‏الشعاع قرار مى‏دهد. از اين‏رو، يكى از حقوقى را كه دين مبين اسلام براى زن معين كرده، حق‏الزحمه شير دادن است. اما اين امر هم در اغلب فرهنگ‏ها مورد غفلت واقع شده و اگر چنين درخواستى از سوى زنى صورت گيرد به شدت از سوى عرف تقبيح مى‏شود.

     فتواى برخى علماى قديم و معاصر شيعه در خصوص اجرت شير دادن به شرح زير است:

     شيخ مفيد: بر مرد است كه اجرت شيردهى زن را بدهد.⁴⁷

    ابن ادريس: اگر مادر اجرت طلب كند بايد به او داد.⁴⁸

    محقّق حلّى: اگر مادر اجرت بيشترى از بقيه طلب كند، مرد مى‏تواند فرزند را از مادر بگيرد و براى شير دادن به ديگرى بدهد.⁴⁹

    علّامه حلّى: زن حق دارد در مقابل شير دادن فرزند خود طلب اجرت كند.⁵⁰

    شهيد ثانى: شير دادن فرزند بر مادر واجب نيست و مى‏تواند طلب اجرت كند.⁵¹

    امام خمينى،⁵² آيت‏اللّه خوئى،⁵³ آيت‏اللّه سيستانى،⁵⁴ آيت‏اللّه تبريزى⁵⁵ و آيت‏اللّه فاضل لنكرانى⁵⁶ نيز چنين فتوا داده‏اند: «براى شير دادن بچه، بهتر از هر كس مادر او است و سزاوار است كه مادر براى شير دادن از شوهر خود مزد نگيرد و خوب است كه شوهر مزد بدهد.»

     بنابراين، زن حق دارد در مقابل شير دادن فرزند خود طلب اجرت نمايد و اين اقدام نبايد با قبح فرهنگى مواجه شود. اگر فرهنگ حاكم بر جامعه اين حق را براى زن پذيرفت، آن وقت زنى كه اجرت مى‏گيرد به حق خود دست يافته و از منابع مالى ويژه‏اى براى تحقق خواسته‏هاى خود برخوردار مى‏شود و اگر هم اجرت خويش را بخشيد، به دليل لطفى كه انجام داده است مورد تقدير قرار خواهد گرفت. در هر دو صورت، تلخى دردهاى فرزندآورى به كام وى شيرين، و تحمل رنج فرزندپرورى بر او آسان مى‏شود كه خود پيامدهاى اجتماعى فراوانى در پى خواهد داشت.

     خلاصه اينكه با احياى موقعيت حقيقى زن در نظام خانواده، قادر خواهيم بود بسيارى خشونت‏هاى خانگى را كاهش دهيم. بنابراين، تصوير كلى نظام خانواده مطلوب بدين صورت خواهد بود:

نظام خانواده مطلوب

از آن‏رو كه انسجام و دوام هر گروه اجتماعى منوط به وجود موقعيت رهبرى در آن گروه است، در نظام خانواده از نظر اسلام نيز فردى كه موقعيت شوهرى و پدرى را داراست در موقعيت سرپرستى هم قرار خواهد داشت. اما نگاه اسلام به چنين موقعيت‏هايى كه فرد مسئوليت‏هايى را مى‏پذيرد نگاه معنوى است و آن را ابزار خدمت به ديگران و كسب سعادت مى‏داند. بنابراين، قرار گرفتن در اين موقعيت، فضل و برترى شمرده نمى‏شود. البته در صورتى كه فرد اين موقعيت را وسيله تبعيت از هنجارهاى آن و ايفاى نقش خود قرار دهد به سعادت خواهد رسيد. به هر حال، در اين نظام مرد سرپرست خانواده است و وظيفه دارد به امور منزل رسيدگى نمايد. به فرمايش پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله «و مرد، سرپرست خانواده خويش است و درباره آنها از او بازخواست مى‏شود... .»⁵⁷

    قرآن كريم مى‏فرمايد: «الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاء بِمَا فَضَّلَ اللّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَبِمَا أَنفَقُواْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ...»(نساء: 34)؛ مردان بر زنان قيمومت و سرپرستى دارند، به خاطر اينكه خدا بعضى را بر بعضى برترى داده، و به خاطر اينكه مردان از مال خود نفقه زنان و مهريه آنان را مى‏دهند... .

     خانواده يك واحد كوچك اجتماعى است و همانند يك اجتماع بزرگ بايد رهبر و سرپرست واحدى داشته باشد؛ زيرا رهبرى و سرپرستى دسته‏جمعى كه زن و مرد مشتركا آن را به عهده بگيرند مفهومى ندارد؛ در نتيجه، از مرد يا زن يكى بايد «رئيس» خانواده و ديگرى «معاون» و تحت نظارت او باشد. قرآن در اينجا تصريح مى‏كند كه مقام سرپرستى بايد به مرد داده شود. البته منظور از اين تعبير استبداد و اجحاف و تعدى نيست، بلكه منظور رهبرى واحد منظم با توجه به مسئوليت‏ها و مشورت‏هاى لازم است.⁵⁸

    بنابراين، سپردن اين وظيفه به مردان، نه دليل بالاتر بودن شخصيت انسانى آنهاست و نه سبب امتياز آنها در جهات ديگر؛ زيرا آن صرفا بستگى به تقوا و پرهيزگارى دارد، همان‏گونه كه ممكن است شخصيت انسانى يك معاون از يك رئيس در جنبه‏هاى مختلفى بيشتر باشد، اما رئيس براى سرپرستى كارى كه به او محول شده از معاون خود شايسته‏تر است.⁵⁹

    پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فرمودند: «از خوشبختى مرد اين است كه سرپرست خانواده‏اش باشد.»⁶⁰

    تعدّى از وظايف محوله بى‏هنجارى تلقّى مى‏شود و فرد مورد مؤاخذه قرار مى‏گيرد. سرپرست خانواده حق ندارد افراد تحت تكفل خود را رها نمايد يا امور آنها را به ديگرى واگذار كند. او بايد تمام تلاش خود را براى اداره امور آنها به كار گيرد.

     رسول خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله مى‏فرمايد: «هيچ گناهى براى شخص بزرگ‏تر از اين نيست كه نان‏خور خود را ضايع كند.»⁶¹

    آن حضرت همچنين مى‏فرمايد: «كسى كه خود را سربار مردم كند ملعون است ملعون، و كسى كه خانواده خود را ضايع كند ملعون است ملعون.»⁶²

    از جمله هنجارهاى موقعيت سرپرستى اين است كه در تصميم‏گيرى‏ها خواست و اميال خانواده خود را نيز در نظر داشته باشد و هميشه مطابق ميل خود عمل نكند. اينكه مسكن خانواده در كدام شهر و محله باشد، چه غذاها و خوراكى‏هايى مورد استفاده قرار گيرد، چه نوع پوشاكى با كدام جنس و رنگ براى اعضاى خانواده تهيه شود، يا اينكه نوع وسايل زندگى و حتى چينش آنها و همه امور مربوط به منزل، خوب است با مشورت و در نظر گرفتن خواست همه اعضاى خانواده معين شود. حتى لباسى كه سرپرست خانواده مى‏خواهد براى خود تهيه نمايد، حداقل لباسى كه مى‏خواهد درون خانه از آن استفاده نمايد، ترجيحا موافق خواست خانواده باشد؛ زيرا ممكن است بانو لباسى را براى شوهر برگزيند كه وى آن را مناسب موقعيت اجتماعى خود نداند، اما مى‏تواند آن لباس را تهيه نمايد و فقط در منزل مورد استفاده قرار دهد. به هر حال، فردى كه اصلاً به سليقه ساير افراد خانواده توجهى ندارد و هميشه و در همه موارد به خواست خود عمل مى‏كند، در ادبيات روايات «منافق» ناميده شده است. و اگر اين نوع فردگرايى به يك مسئله فرهنگى تبديل شود، شاهد شيوع پديده نفاق در جامعه خواهيم بود.

     پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله مى‏فرمايد: «مؤمن به اشتهاى خانواده خود مى‏خورد و منافق، خانواده‏اش به اشتهاى او مى‏خورند.»⁶³

    هنجار ديگرى كه براى موقعيت سرپرستى مطرح شده است، ايجاد رفاه و توسعه در زندگى است. اگر براى وى ممكن باشد كه خانواده خود را از رفاه بيشترى برخوردار كند بايد اين كار را انجام دهد. توسعه در زندگى خانواده حتى بر انفاق‏هاى مستحبى ديگر اولويت دارد.

     پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله مى‏فرمايد: «اگر يك دينار در راه خدا و يك دينار در راه آزاد كردن يك بنده خرج كنى و يك دينار به مسكين كمك نمايى و يك دينار براى خانواده خود خرج كنى، ثواب آن يك دينارى كه براى خانواده خود خرج كرده‏اى از همه بيشتر است.»⁶⁴

    نيز مى‏فرمايد: «كسى كه خداوند به او روزى فراوان عطا فرموده، ولى او برعيال‏خود سخت بگيرد، از ما نيست.»⁶⁵

    بايد توجه داشت موقعيت سرپرستى يك موقعيت نسبى است كه سطوح متفاوتى خواهد داشت. بنابراين، سطحى از موقعيت سرپرستى در خانواده هم متعلق به زن است؛ يعنى او از حقوق و اختياراتى برخوردار است كه ميزان دسترسى او به منابع نادر اجتماعى را افزايش مى‏دهد.

     رسول خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله مى‏فرمايد: «زن نيز سرپرست خانه شوهر خود و فرزندان اوست و درباره آنها از او سؤال خواهد شد.»⁶⁶

نتيجه‏گيرى

از جمله مهم‏ترين عوامل همسرآزارى ناديده گرفتن حقوق شرعى زنان و جعل و تحميل وظايفى بر زنان مى‏باشد كه از ديدگاه متون دينى مشروع نيست. بر همين اساس، تحميل كار خانگى بر زنان، اجبار آنها به پذيرايى از ميهمان، قبيح شمردن طلب مهريه و اجرت شيردهى به فرزندان از سوى زن، مصاديقى از همسرآزارى است كه مورد غفلت فرهنگى واقع شده است. اين قبيل آزارها از ديدگاه متون دينى مورد نهى و مذمت فراوان قرار گرفته است كه در صورت توجه به آن و محو اين قبيل آزارها از صحنه جامعه، شاهد ارتقاى جايگاه اجتماعى زنان و به دنبال آن كاهش نرخ انواع ديگر همسرآزارى خواهيم بود.

 

---

• منابع

  ـ نهج‏الفصاحه، ترجمه ابوالقاسم پاينده، چ چهارم، تهران، دنياى دانش، 1382.

  ـ ابن فارس، معجم مقاييس‏اللغه، بيروت، دارالجبل، 1411ق.

  ـ اعزازى، شهلا، خشونت خانوادگى ـ خشونت اجتماعى، مجموعه مقالات آسيب‏هاى اجتماعى ايران، انجمن جامعه‏شناسى ايران، چ سوم، تهران، آگه، 1388.

  ـ امام خمينى، رساله توضيح‏المسائل، مشهد، انتشارات بنياد پژوهش‏هاى اسلامى آستان قدس رضوى، 1367.

  ـ تبريزى، جواد رساله توضيح‏المسائل، بى‏جا، مؤسسه تحقيقات و نشر معارف اهل‏بيت، بى‏تا.

  ـ جبعى عاملى، زين‏الدين (شهيد ثانى)، مسالك‏الأفهام الى تنقيح شرائع‏الاسلام، قم، مؤسسه‏المعارف الإسلامية، 1413ق.

  ـ حرّ عاملى، محمدبن حسن، وسائل‏الشيعة، قم، مؤسسة آل‏البيت عليهم‏السلام، 1409ق.

  ـ حلّى، ابن‏ادريس، السرائر، چ دوم، قم، جامعه مدرسين، 1410ق.

  ـ حلّى، جعفربن حسن، شرايع‏الاسلام فى مسائل الحلال و الحرام، تحقيق سيد صادق شيرازى، چ سوم، طهران، استقلال، 1409ق.

  ـ حلّى، حسن‏بن يوسف، مختلف‏الشيعه، قم، موسسه‏النشر الاسلامى، 1412ق.

  ـ خوئى، سيدابوالقاسم، رساله توضيح‏المسائل، چ دوم، بى‏جا، رستگار، 1383.

  ـ دهخدا، على‏اكبر، لغت‏نامه، تهران، دانشگاه تهران، 1337.

  ـ ديلمى، حسن‏بن ابى‏الحسن، ارشادالقلوب، بى‏جا، انتشارات شريف رضى، 1412 ه.ق.

  ـ راغب اصفهانى، حسين‏بن محمد، مفردات الفاظ‏القرآن، بيروت، دارالشاميه، 1416ق.

  ـ راوندى، مرتضى، تاريخ اجتماعى ايران، سوئد، آرش زمانه، بى‏تا.

  ـ روى، ماريا، زنان كتك خورده: روان‏شناسى خشونت در خانواده، ترجمه مهدى قراچه‏داغى، تهران، علمى، 1377.

  ـ سالارى‏فر، محمدرضا، خانواده در نگرش اسلام و روان‏شناختى، تهران، سمت و حوزه و دانشگاه، 1384.

  ـ سيستانى، سيدعلى، رساله توضيح‏المسائل، بى‏جا، مؤسسه تحقيقات و نشر معارف اهل‏بيت، بى‏تا.

  ـ صدوق، محمدبن على، من لايحضره الفقيه، قم، جامعه مدرسين، 1413ق.

  ـ صديق اورعى، غلامرضا، بررسى ساختار نظام اجتماعى در اسلام، بى‏جا، اداره كل پژوهش‏هاى سيما، 1382.

  ـ طبرسى، فضل‏بن حسن، مكارم‏الاخلاق، قم، شريف رضى، 1412ق.

  ـ فاضل لنكرانى، محمد، رساله عمليه، چ سى‏ام، تهران، ايران، 1378.

  ـ قريشى، سيد على‏اكبر، قاموس قرآن، تهران، دارالكتب الاسلاميه، 1371.

  ـ كريستن سن، آرتور، ايران در زمان ساسانيان، ترجمه رشيد ياسمى، چ هفتم، بى‏جا، دنياى كتاب، 1370.

  ـ كلينى، محمدبن يعقوب، الكافى، تهران، دارالكتب الإسلامية، 1365.

  ـ گيدنز، آنتونى، جامعه‏شناسى، ترجمه منوچهر صبورى، تهران، نشرنى، 1374.

  ـ مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، لبنان، مؤسسه‏الوفاء بيروت، 1404ق.

  ـ مطهّرى، مرتضى، خدمات متقابل اسلام و ايران، تهران، صدرا، 1376.

  ـ معلوف، لوييس، المنجد فى اللغه، تهران، فرحان، 1379.

  ـ مفيد، محمدبن محمد نعمان، المقنعه، قم، جامعه مدرسين، 1410ق.

  ـ مكارم شيرازى، ناصر و ديگران، تفسير نمونه، تهران، دارالكتب الاسلامية، 1374.

  ـ ممتاز، فريده، انحرافات اجتماعى: نظريه‏ها و ديدگاه‏ها، چ سوم، تهران، شركت سهامى انتشار، 1387.

  ـ مولاوردى، شهيندخت، كالبدشكافى خشونت عليه زنان، تهران، حقوقدانان با همكارى دانش نگار، 1385.

  ـ نورى، ميرزاحسين، مستدرك‏الوسائل، قم، مؤسسة آل‏البيت عليهم‏السلام، 1408ق.

  ---

• پى نوشت ها

  * دانشجوى دكترى انديشه معاصر مسلمين، دانشگاه باقرالعلوم عليه‏السلام.             دريافت: 23/1/90 ـ پذيرش: 25/2/90.

   ebrahimipoor14@yahoo.com

  1ـ آرتور كريستن سن، ايران در زمان ساسانيان، ترجمه رشيد ياسمى، ص 432.

  2ـ همان.

  3ـ مرتضى راوندى، تاريخ اجتماعى ايران، ج 2، ص 44، به نقل از: مرتضى مطهّرى، خدمات متقابل اسلام و ايران، ص 252.

  4ـ آرتور كريستن سن، همان، ص 433.

  5ـ مرتضى راوندى، همان، ج 2، ص 45.

  6ـ آرتور كريستن سن، همان، ص 446.

  7ـ على‏اكبر دهخدا، لغت‏نامه، ذيل واژه «آزار».

  8ـ سيد على‏اكبر قريشى، قاموس قرآن، ج 1، ص 59، ذيل واژه «اذى».

  9ـ لوييس معلوف، المنجد، ص 15، ذيل مدخل «أذى».

  10ـ ابن فارس، معجم مقاييس‏اللغه، ذيل واژه «اذى».

  11ـ راغب اصفهانى، مفردات الفاظ‏القرآن، ص 32، ذيل واژه «اذى».

  12ـ شهيندخت مولاوردى، كالبدشكافى خشونت عليه زنان، ص 38.

  13ـ همان، ص 35.

  14ـ ماريا روى، زنان كتك‏خورده: روان‏شناسى خشونت در خانواده، ترجمه و تلخيص مهدى قراچه‏داغى، ص 116.

  15ـ شهلا اعزازى، خشونت خانوادگى ـ خشونت اجتماعى، ص 195.

  16ـ همان، ص 196.

  17ـ همان.

  18ـ آنتونى گيدنز، جامعه‏شناسى، ترجمه منوچهر صبورى، ص 439.

  19ـ شهلا اعزازى، همان، ص 103.

  20ـ همان، ص 204.

  21ـ همان، ص 205.

  22ـ همان، ص 104.

  23ـ همان.

  24ـ همان، ص 105.

  25ـ فريده ممتاز، انحرافات اجتماعى: نظريه‏ها و ديدگاه‏ها، ص 181ـ183.

  26 Violence Symbolique.

  27 Pierre Bourdieu.

  28ـ ناصر فكوهى، مجله اينترنتى علوم اجتماعى، فصل نو،

  www.fasleno.com/archives/000574.php.

  29ـ همان.

  30ـ محمدبن يعقوب كلينى، الكافى، ج 4، ص 12.

  31ـ محمّدبن حسن حرّ عاملى، وسائل‏الشيعه، ج 20، ص 222.

  32ـ امام خمينى، توضيح‏المسائل، ص 335، مسئله 2414.

  33ـ سيدابوالقاسم خوئى، توضيح‏المسائل، ص 432، مسئله 2423.

  34ـ سيدعلى سيستانى، توضيح‏المسائل، ص 504، مسئله 2423.

  35ـ جواد تبريزى، توضيح‏المسائل، ص 424، مسئله 2423.

  36ـ محمد فاضل لنكرانى، توضيح‏المسائل، ص 467، مسئله 2482.

  37ـ محمّدبن حسن حرّ عاملى، همان، ج 24، ص 279.

  38ـ غلامرضا صديق اورعى، بررسى ساختار نظام اجتماعى در اسلام، ص 109.

  39ـ محمدرضا سالارى‏فر، خانواده در نگرش اسلام و روان‏شناختى، ص 180.

  40ـ محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 104، ص 173.

  41ـ محمدبن على صدوق، من لايحضره الفقيه، ج 3، ص 399.

  42ـ محمدبن حسن حرّ عاملى، همان، ج 12، ص 5.

  43ـ محمدباقر مجلسى، همان، ج 103، ص 349.

  44ـ ميرزا حسين نورى، مستدرك‏الوسائل، ج 13، ص 379.

  45ـ فضل‏بن حسن طبرسى، مكارم‏الاخلاق، ص 132.

  46ـ همان.

  47ـ محمدبن محمد نعمان مفيد، المقنعه، ص 530.

  48ـ ابن ادريس حلّى، السرائر، ج 2، ص 648.

  49ـ محقق حلّى، شرايع‏الاسلام فى مسائل الحلال و الحرام، تحقيق سيدصادق شيرازى، ج 2، ص 568.

  50ـ حسن‏بن يوسف حلّى، مختلف‏الشيعه، ج 7، ص 304.

  51ـ شهيد ثانى، مسالك‏الافهام، ج 8، ص 412.

  52ـ امام خمينى، همان، ص 343، مسئله 2487.

  53ـ سيدابوالقاسم خوئى، همان، ص 444، مسئله 2496.

  54ـ سيدعلى سيستانى، همان، ص 518، مسئله 2496.

  55ـ جواد تبريزى، همان، ص 436، مسئله 2496.

  56ـ محمد فاضل لنكرانى، همان، ص 481، مسئله 255.

  57ـ حسن‏بن ابى‏الحسن ديلمى، ارشادالقلوب، ص 173.

  58ـ ناصر مكارم شيرازى و ديگران، تفسير نمونه، ج 3، ص 370.

  59ـ همان، ص 375.

  60ـ محمدبن على صدوق، همان، ج 3، ص 168.

  61ـ نهج‏الفصاحه، ترجمه ابوالقاسم پاينده، ص 384.

  62ـ محمدبن حسن حرّ عاملى، همان، ج 21، ص 544.

  63ـ همان، ص 543.

  64ـ ميرزا حسين نورى، همان، ج 7، ص 242.

  65ـ نهج‏الفصاحه، ص 384.

  66ـ حسن‏بن ابى‏الحسن ديلمى، همان، ص 173.