معرفت

سال بیستم ـ شماره 163 ـ تیر 1390، 67ـ80

على‏نقى فقیهى*

فاطمه رفیعى مقدّم**

چکیده

از مهم‏ترین مسائل مورد توجه در نظام تعلیم و تربیت اسلامى، رشد شخصیتى متعادل و سلامت معنوى زن و مرد است. مقاله حاضر با هدف کشف آموزه‏هاى دینى در زمینه ارتقاى سلامت معنوى زن و مرد در زندگى مشترک، به بررسى مسائل مرتبط با آن مى‏پردازد.

این مقاله با روش توصیفى ـ تحلیلى و با هدف کشف آموزه‏هاى دینى در زمینه ارتقا سلامت معنوى زن و مرد در زندگى مشترک تدوین یافته است. بر اساس این روش، تعدادى از آیات قرآن و احادیث که در آنها، با هدف ارتقا و تعمیق سلامت معنوى همسران، از روابط و رفتارهایى نهى شده و به نگرش‏ها و عملکردهایى توصیه شده است، بررسى و توصیف محتوایى شده و آموزه‏ها دسته‏بندى گردیدند.

یافته‏هاى تحقیق حاکى از آن است که بر اساس آموزه‏هاى دینى، براى ارتقاى سلامت معنوى همسران، باید از اقدام‏هاى ناآگاهانه، نگرش‏هاى غلط، ارتباط‏هاى عاطفى ضعیف، رفتارهاى خلاف اخلاق و مانند آن پرهیز شود. همچنین آشنایى همسران با اهداف زندگى مشترک، تمایلات طبیعى و فطرى زن و مرد، حقوق زن و مرد نسبت به یکدیگر، نگرش مثبت و خوش‏بینانه نسبت به همسر، کسب مهارت‏هاى معاشرتى و کوشش براى انجام وظایف شرعى و همکارى در جهت قرب الهى، زمینه سلامت معنوى هریک از آنها را فراهم مى‏سازد.

کلیدواژه‏ها: همسران، سلامت معنوى، آموزه‏هاى دینى، نگرش‏ها، مهارت‏ها.

مقدّمه

باورهاى دینى درباره ارزشمندى افراد آدمى و حقوق آنان، افراد را به سوى تعادل شخصیت، معنویت و روابط اخلاقى مى‏کشاند. استارباک،¹ از شاگردان هال، کتاب روان‏شناسى دین را براى تبیین همین رابطه منتشر کرد.² در میان جامعهروان‏پزشکان آمریکا، از اولین کسانى که به اهمیت مطالعات مذهبى اشاره نمودند، مى‏توان از بنیامین راش (1745ـ1813) پدر روان‏پزشکى آمریکا، یاد کرد. وى اظهار نمود: مذهب آن‏قدر براى پرورش روح و سلامت آدمى اهمیت دارد که هوا براى تنفس.³ مانسون (1998) با مرور جامعى از بررسى‏ها، دعا را یکى از رفتارهاى مذهبى مرتبط با سلامت و تندرستى گزارش مى‏دهد.⁴ مایرز روان‏شناس برجسته اروپایى (2000) در تحقیق روى مراجعان کلینیک خود، اثرات مذهب را در ارتقاى بهداشت روانى گزارش داده است.⁵

فرانکل،⁶ سه عاملِ معنویت، آزادى و مسئولیت را جوهر وجود انسان دانسته است⁷ و بر این باور است که درمعناى انسان سالم، معنویت مستتر است و در سایه همین «سلامتى معنوى»⁸ است که فرد به کمال مى‏رسد و در ابعادعینى و مادى زندگى حرکت مى‏کند.⁹ در تحقیقات پارک،¹⁰ کوهن¹¹ و هرب¹² (1990) نشان داده شده است که درمیان پیروان مذهب پروتستان هرقدر که میزان باور دینى بالاتر باشد، احتمال ابتلا به اختلالات خلقى، به ویژه افسردگى، کمتر است. در یک بررسى روى دانش‏آموزان ایرانى نیز، یافته‏ها حاکى از همبستگى منفى بین افسردگى و نگرش مذهبى بوده است.¹³

پارگامنت¹⁴ از جمله پژوهشگرانى است که نظریه جامعى در زمینه نقش مذهب در مقابله با عوامل فشارزا مطرحکرده است. او به سه شیوه تأثیر دین در مقابله با عوامل فشارزا و فراهم‏سازى سلامت روانى اشاره دارد: 1. نحوه ارزیابى فرد از عامل تهدیدکننده و شدت آن؛ 2. کمک در تعریف مجدد از مشکل به گونه‏اى قابل حل؛ 3. برداشت و تفسیر افراد از رویدادهاى زندگى و پیامدهاى آن.¹⁵

والریت¹⁶ و لارى¹⁷ (1995) در تحقیقاتشان نشان داده‏اند که آموزه‏هاى دینى با تغییر سبک زندگى و سامان‏دهى به روابط بین فردى و سلامت اخلاقى و معنوى همبستگى دارد و پایبندى عملى به باورهاى مذهبى با دستگاه ایمنى عصبى ـ روانى آدمى رابطه داشته و باعث افزایش سلامت روانى و اخلاقى در افراد مى‏شود. این پژوهشگران دیدگاهى روانى ـ اجتماعى را براى توجیه همین رابطه بین مذهب و سلامت روان پیشنهاد کرده‏اند.¹⁸

مى، رولو (1953) روان‏شناس بالینى نیز معتقد است: دین راستین از دو جهت در سلامت روانى و پرورش شخصیت سالم در فرد مؤثر است، یکى از آن جهت که هدف زندگى را مشخص مى‏کند و به زندگى معنا مى‏بخشد. و دوم از آن جهت که آموزه‏هاى دینى گرایش به خیر، ارزشمندى، اخلاق و مسئولیت را در روابط خود با دیگران و از جمله با همسر تقویت مى‏کنند.¹⁹

ویلیام جیمز (2002) دین‏دارى واقعى را داراى آثار گران‏بها، از جمله گستره حیات انسانى از زندگى موقت دنیا به زندگى دایمى آخرت، ارتباط با خدا و پیوند دوستانه با رحمت و قدرت نامحدود او و ارتقاى سلامت روان و پرورش روح معنویت و اخلاق (خلوص، مهرورزى، نیایش، شکیبایى و دیگر صفات برجسته انسانى) دانسته است و بر این نکته تأکید دارد که زندگى سالم خانوادگى و اجتماعى افراد، با سلامت روانى معنوى برخاسته از عمل به آموزه‏هاى دینى تأمین مى‏گردد.²⁰

در نظام تعلیم و تربیت اسلامى و در راستاى رسیدن انسان به سعادت و قرب الى‏اللّه، مهم‏ترین هدف تربیتى، رشد شخصیتى متعادل زن و مرد بر محور معنویت و افزایش سلامت معنوى است. سلامت معنوى را مى‏توان شناخت خالق، دوست داشتن او و تلاش براى قرب به او تبیین کرد که مى‏تواند زمینه‏هاى دیگرى نظیر احساسات، دوست‏داشتن و دوست‏داشته‏شدن، کمک کردن به دیگران، تجربه کردن لذّت، داشتن یک هدف اساسى در زندگى و تجربه کمال و آرامش زندگى را دربر گیرد.²¹ به طور کلى، سلامت معنوى، ارتباط هماهنگ و یکپارچه را بین افراد فراهم مى‏کند و با ویژگى‏هاى ثبات در زندگى، صلح، تناسب و هماهنگى، احساس ارتباط نزدیک با خویشتن، خدا، جامعه و محیط مشخص مى‏شود. سلامت معنوى نیروى یگانه‏اى است که ابعاد جسمى، روانى و اجتماعى را هماهنگ مى‏کند و براى سازگارى با هدف نهایى تعلیم و تربیت و سعادت ابدى لازم است. وقتى سلامت معنوى به خطر بیفتد، فرد ممکن است دچار اختلالات روحى مثل احساس تنهایى، افسردگى و از دست‏دادن معنا در زندگى شود که خود مى‏تواند سازگارى در زندگى، به ویژه حیات جاوید فرد را با مشکل مواجه کند.²²

سلامت معنوى در شناخت و ارتباط دوستانه با خدا و بندگان و تحقق فضایل در خویشتن، مفهوم مى‏یابد و از ارکان آن، نوع ارتباطات ضابطه‏مند زن و مرد است که موفقیت در ارکان دیگر از سلامت معنوى را تسهیل مى‏کند و بر بسیارى از ابعاد زندگى فردى، اجتماعى و معنوى افراد تأثیر مى‏گذارد. در حقیقت، سنگ‏بناى زناشویى باید به گونه‏اى نهاده شود که عملکرد مطلوب خانواده و ارتقاى سلامت معنوى اعضاى آن را به دنبال داشته باشد.²³ از این‏روست که در دیدگاه اسلامى، ازدواج از قداست ویژه‏اى برخوردار است و از آن به عنوان محبوب‏ترین بنیاد نزد پروردگار یاد گردیده است؛²⁴ زیرا انتخاب همسر و ازدواج، مسیر سعادتمندى افراد را در زندگى تسهیل مى‏سازد. همچنین به عنوان مهم‏ترین رفتار اجتماعى براى دست‏یابى به نیازهاى عاطفى و کسب امنیت و آرامش شناخته شده است و مى‏تواند موجبات رشد و پیشرفت انسان‏ها را فراهم آورد²⁵ و روشن است که نسل جوان، که بهترین و سازنده‏ترین نیروهاى جامعه بوده و پیشرفت و تعالى هر جامعه، بستگى به تلاش و همت این قشر دارد نیازمند به آن است.²⁶ البته آنچه از خود ازدواج مهم‏تر به شمار مى‏رود، موفقیت در ازدواج و احساس خوشبختى و رضایت زوجین از یکدیگر²⁷ و بهداشت روانى خانواده است²⁸ که در سایه معنویت شکل مى‏گیرد. بر اساس آیات و احادیث مورد بررسى، تحقق این موفقیت‏ها و سلامت معنوى، مبتنى بر آموزه‏هاى ویژه‏اى است که زن و مرد باید آنها را بیاموزند. سلامت معنوى مى‏تواند براى بهبود کیفیت زندگى مشترک زن و مرد و نیز حمایت‏هاى بین فردى که فرد از دیگران بخصوص خانواده مى‏گیرد، سودمند باشد.²⁹ با توجه به اهمیت و نقش سلامت معنوى در سالم‏سازى زندگى انسان به ویژه زندگى خانوادگى و فراهم‏سازى زمینه نیل به کمال و رضوان الهى، در متون دینى، به آموزه‏هاى روان‏شناختى، تربیتى و اخلاقى ویژه‏اى اقدام شده که مى‏تواند ارتقا و تعمیق سلامت معنوى زنان و مردان را به دنبال داشته باشد. از آن‏رو که در پژوهش‏هاى موجود کمتر به این موضوع پرداخته شده، مقاله حاضر در پى پاسخ‏گویى به این سؤال است که از دیدگاه دینى، براى ارتقاى سلامت معنوى همسران، آموزش چه مهارت‏هایى لازم است؟ نتایج این بررسى در قالب مهارت‏هاى شناختى و نگرشى و مهارت‏هاى معاشرتى ارائه مى‏گردد.

مهارت‏هاى شناختى و نگرشى

از مهم‏ترین چیزهایى که زنان و مردان در زندگى به آنها پایبند هستند، باورها و اعتقادات آنان است. در زندگى مشترک، باورها و بینش‏ها، در عملکردهاى همسران بسیار مؤثرند. باورهاى غلط و یا عدم هماهنگى عقاید و باورهاى همسران نسبت به یکدیگر، از مهم‏ترین عوامل تنش‏زاست که رشد معنوى آنان با خطر مواجه مى‏سازد. از این‏رو، لازم است در آموزش‏ها، بینش‏ها و باورهاى نادرست در هریک از زوجین تصحیح گردد و عقاید آنان به هم نزدیک شود تا کفویت آنان تکمیل شود.

همسران باید در جهت تغییر اعتقادات غلط خود و همچنین در همسویى باورهایشان با یکدیگر، از الگوى معتبر دینى و معیارهاى شرعى استفاده کنند و در تأثیرگذارى مثبت بر یکدیگر و یا تأثیرپذیرى از همدیگر، گام‏هاى مؤثرى بردارند.³⁰

آموزش مهارت‏هاى شناختى و نگرشى به همسران، سبب باز شدن و شکوفایى فکر آنان در مسائل زندگى مى‏شود³¹ تا بتوانند به طور منطقى و شایسته، زندگى خود را هدایت کنند و به حیرت و ندانم‏کارى دچار نشوند³² و اگر مسیر انحرافى را پیموده‏اند، هوشیار و متنبه شوند و به مسیر راست و درست بازگردند³³ و روابط خود را بهبود بخشند و آرامش را در زندگى خود برقرار سازند.

آموزش مهارت‏هاى شناختى و نگرشى زیر، مى‏تواند نقش مؤثرى را در سلامت معنوى زن و مرد و زندگى همراه با آرامش آنان ایفا نماید:

1. داشتن انگیزه‏هاى مثبت براى زندگى مشترک

مقصود از آموزش انگیزه‏هاى مثبت، برانگیختن سائقه‏هاى فطرى زن و مرد به منظور بازسازى باورهاى آنان در جهت آماده‏سازى براى زندگى کامل‏تر و مطلوب‏تر است. از این‏رو، بر انگیزه‏هایى چون آشنایى آنان با اهداف عالى تربیتى زندگى زناشویى، شکوفایى تمایلات فطرى و هدایت آنها در راستاى حیات انسانى، آرامش روانى، بارورى ایمان و رفتارهاى معنوى و پرورش فرزندان صالح، برآورده ساختن خواسته‏ها و نیازهاى یکدیگر و هموارسازى مسیر قرب الى‏اللّه تأکید شده است.

براى همراه شدن زن و مرد و زندگى زیر یک سقف، انگیزه‏هاى زیر در قرآن و احادیث تأکید شده است، که داشتن این انگیزه‏ها توسط همسران، زمینه سلامت معنوى آنها را فراهم مى‏نماید:

الف) آرامش: آرامش روحى از هدف‏هاى ارزشمندى است که هر انسانى به طور طبیعى در پى آن است و باید دختران و پسران جوان آن را به هنگام تصمیم‏گیرى براى زندگى مشترک در نظر داشته باشند. در آیات و احادیث بسیارى، «آرامش»، هدف والاى خلقت مرد و زن برشمرده شده است؛ از آن جمله:

قرآن کریم مى‏فرماید: «او خدایى است که شما را از یک نفس (جان) آفرید و همسرش را از (نوع) او قرار داد تا بدان آرام گیرد.³⁴ در جاى دیگر مى‏فرماید: «از دیگر نشانه‏هاى خدا این است که از جنس خودتان همسرانى براى شما آفرید تا در کنار یکدیگر آرامش یابید.»³⁵

از امام صادق علیه‏السلام نیز روایت شده که فرمود: «خداوند زنان را براى مردان خلق کرد تا با آنان مأنوس باشند و به وسیله آنان آرامش یابند و بدان وسیله شهوتشان را ارضا نمایند و زنان، مادران فرزندانشان باشند.»³⁶

ب) ارتقاى ایمان و تقوا: از جمله انگیزه‏هاى زندگى مشترک زن و مرد باید تقویت ایمان و رشد عفت و تقوا باشد. پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آلهفرمود: «کسى که هدف او از ازدواج، امور ایمانى، حفظ پاکى، طهارت چشم و دامن خود باشد یا براى صله رحم ازدواج کند، خداوند وجود آن زن را براى او و نیز وجود او را براى آن زن مبارک مى‏سازد.»³⁷ نیز در ضمن برشمردن چهار انگیزه مردان از زندگى مشترک با زنان، با تأکید بر مسئله دین‏دارى، مى‏فرماید: «با زن به خاطر چهار چیز ازدواج مى‏کنند: ثروتش، دین‏دارى‏اش، زیبایى‏اش و اصل و نسب خانواده‏اش. تو با زن متدین ازدواج کن.»³⁸

ج) تمایل به فرزند: تمایل به فرزند، تمایلى فطرى است. این میل و علاقه، یکى از دلایل آفرینش انسان به صورت مذکر و مؤنث است. در احادیث متعددى بقاى نسل از اهداف کیفیت آفرینش انسان به صورت مذکر و مؤنث دانسته شده، و تأکید شده است که باید زن و مرد آن را انگیزه مهم زندگى مشترک خود قرار دهند تا پاسخى به نیاز فرزندخواهى فطرى‏شان باشد؛ از جمله رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله فرمود: «ازدواج کنید و بچه‏دار شوید.»³⁹

د) کسب درجات معنوى: رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله فرمود: «اگر کسى خواهان آن است که با خداوند، پاک و پاکیزه دیدار کند، باید با همسرى با او ملاقات کند.»⁴⁰

2. داشتن نگرشى مثبت و خوش‏بینانه نسبت به همسر

همسران مؤمن باید یاد بگیرند نسبت به هم خوش‏بین باشند و خوبى‏ها و ویژگى‏هاى مثبت یکدیگر را ببینند تا گرایش مثبت به هم پیدا کنند؛ یعنى «مثبت‏نگر» باشند و چشمان خود را به دیدن خوبى‏هاى یکدیگر عادت دهند و بر بدى‏ها و عیب‏ها چشم ببندند تا روابط صمیمانه و رشد اخلاقى و معنوى در بین آنان افزایش یابد.

حضرت رسول صلى‏الله‏علیه‏و‏آله ضمن تأکید بر داشتن ذهنیت مثبت نسبت به مؤمن دیگر، که وظیفه هر مؤمن است، مى‏فرماید: «شما مؤمنان نسبت به یکدیگر ذهنیت خود را نیکو سازید تا صفا و صمیمت قلبى به هم پیدا کنید و خلق و خوى خوب در رفتار شما پرورش یابد.»⁴¹

در آموزه‏هاى حدیثى، زوجین با این وظیفه آشنا شده‏اند که اگر صفت و رفتارى ناخوشایند در همسر خویش یافتند، فورى به صفات و رفتار مطلوب وى توجه کنند و ذهن خویش را به ویژگى‏هاى خوب و شایسته‏اش معطوف نمایند. پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آلهفرمودند: «مرد مؤمن نباید نسبت به زن مؤمن ذهنیت بد پیدا کند؛ اگر از یکى از ویژگى‏هاى او خوشش نیامد به دیگر ویژگى‏هاى خوب او توجه کند.»⁴²

در فرهنگ قرآن، زن و مرد براى یکدیگر خلق شده‏اند تا در سایه روابط عاطفى، به آرامش مطلوب دست یابند. این نوع خلقت و تدبیر توانمندى برقرارى رابطه عاطفى بین آنها، از نشانه‏هاى بارز تدبیر خداوندى است.⁴³ از این‏رو، در دیدگاه اسلامى تأکید بر این است که هرکس همسرش را نعمت باارزش خداوند بداند. رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله با اشاره به اینکه همسر شایسته بهترین متاع و نعمت خداوندى است که بهره‏مندى و نفع طولانى و زیاد دارد، مى‏فرماید: «بهترین نعمت دنیایى زن شایسته است.»⁴⁴ همچنین با توجه به چگونگى رابطه عاطفى مؤمن با همسرش، مى‏فرماید: «مؤمن، پس از نعمت تقوا از هیچ نعمت دیگرى بهتر از زن شایسته بهره‏مند نمى‏گردد.»⁴⁵ امام سجاد علیه‏السلامهمسر را نعمت خداوندى دانسته که باید به عنوان نعمتِ باارزش پروردگار به او احترام شایسته بگذارد و با او مدارا نماید.⁴⁶

3. شناخت عواطف سرشتى همسر

بر هریک از زن و مرد لازم است عواطف سرشتى یکدیگر را بشناسند. در قرآن، اصل مودّت و رحمت بین زن و شوهر به عنوان ریشه‏دارترین عواطف و خواسته‏هاى بشرى مطرح شده است.⁴⁷ مرد باید بداند که زن بنده محبت است، علاقه‏ها و خواسته‏هایى دارد و دوست دارد مورد حمایت و محبت مرد قرار گیرد و در حمایت شوهر احساس امنیت کند، مرد براى او ارزش قایل شود، و علاقه‏مندى‏اش را آشکارا به وى اعلام کند. رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله فرمود: «این سخن مرد به همسرش که دوستت دارم، هیچ‏گاه از قلب زن بیرون نمى‏رود.»⁴⁸ همچنین مرد باید بپذیرد زن احساسى و هیجانى است. زن نیز باید بداند که مرد از غریزه شهوانى برخوردار است، از تصاحب زن لذّت مى‏برد و انتظار دارد مدیریت وى در خانه پذیرفته شود. قرآن این مدیریت را براى مرد پذیرفته است و مى‏فرماید: «الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاء» (نساء: 34).

4. شناخت حقوق و تکالیف

آگاهى از حقوق همسر و تکالیفى که هریک در برابر حقوق یکدیگر دارند، زمینه مناسبى براى ارتقاى سطح زندگى مشترک زوجین فراهم مى‏سازد و در پیوند و استحکام زندگى و سلامت معنوى آنها مؤثر است؛ زیرا مانع حق‏کشى‏ها، تنش‏ها و ارتکاب برخى رفتارهاى ضداخلاق و خلاف شرع در زندگى آنان مى‏شود.

پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در پاسخ به پرسش زنى به نام حولاء که پرسید: زن چه حقى بر مرد دارد، فرمود: «جبرئیل همواره (در خصوص رعایت حقوق زنان) چنان سفارش زنانم را مى‏کرد که گمان کردم بر شوهر جایز نیست که حتى کوچک‏ترین اظهار نارضایتى و بى‏اعتنایى به زن داشته باشد و اف بگوید!»⁴⁹

همچنین پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله درباره حقوق شوهر بر زن فرمود: «زن نمى‏تواند حق خدا را برآورده سازد، مگر اینکه حق شوهرش را برآورده سازد.»⁵⁰

در این دو حدیث، ضمن تبیین اهمیت توجه به حقوق همسر و لزوم فراهم ساختن شرایط اداى آنها، به سه نکته توجه داده شده است. یکى اینکه فضاى محبتى حاکم بر روابط همسران باید چنان قوى باشد که اداى حقوق بدون کوچک‏ترین بى‏اعتنایى و نارضایتى نسبت به همسر، صورت گیرد. دوم اینکه هر حقى با تکلیف همراه است؛ یعنى همسران موظف به تکلیف اداى حقوق یکدیگرند. سوم اینکه حقوق همسر، هم‏پایه حقوق خداوند تلقّى شده و اداى حقوق خدا و کسب رضایت او بستگى به اداى حقوق همسر دارد.

توأم دیدن حقوق و وظایف شرعى در برابر آنها، زمینه تعهد و پایبندى و در نتیجه، استحکام روابط مشترک در زندگى و سلامت معنوى آنها را فراهم مى‏سازد.

5. واقع‏بینى در انتظارات از همسر

متعادل ساختن توقّعات همسران از یکدیگر، نقش مؤثرى در جهت آرامش و تعالى معنوى آنان دارد. در آموزه‏هاى دینى تأکید بر این است که همسران زندگى را بر تعادل و میانه‏روى استوار سازند و خوى تعادل‏خواهى را در خویش پرورش دهند؛ به تعبیر امام على علیه‏السلام: «برترین خلق‏وخوى تعادل خواهى است.»⁵¹ همچنین توصیه شده است که زوجین تمایلات و هواهاى خود را کنترل کنند تا به بینش‏هاى واقع‏بینانه در زندگى برسند. امیرمؤمنان على علیه‏السلام مى‏فرماید: «کسى که خود را از زیاده‏خواهى‏ها بازدارد، اندیشه‏هاى عقلى متعادل خواهد داشت.»⁵² و به تعبیر امام صادق علیه‏السلام، نیکوترین گزینه را در روابط بین خود و همسرش برگزیند.⁵³

6. داشتن نگرشى مطلوب نسبت به روابط جنسى

همسران باید نیاز جنسى را نیازى طبیعى بدانند و نگرش خوشایند در خصوص تأمین و ارضاى آن داشته باشند.⁵⁴ تأمین این نیاز بر اساس داشتن نگرش مطلوب به رفتار جنسى، موجب آرامش، پیش‏گیرى از گناهان بسیار، و رشد اخلاقى و معنوى مى‏گردد. به همین دلیل، در احادیث، تأمین این نیازْ مطلوب و از اخلاق انبیا دانسته شده،⁵⁵ و از ازدواج به عنوان حافظ و نگه‏دارنده نصف دین،⁵⁶ و وظیفه شرعى زن و شوهر و مایه لذّت پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله⁵⁷ و نیز باعث افزایش ایمان و ارتقاى معنوى همسران یاد گردیده است.⁵⁸

7. داشتن احساس کرامت نفس

احساس کرامت و بزرگ‏منشى در خویش، و خود را باارزش و دوست‏داشتنى دانستن، تعالى روحى و افزایش ارتباط با خدا را موجب مى‏شود و مانع بروز رفتارهایى در شخص مى‏گردد که عزت و ارزشمندى او را به خطر مى‏اندازد. از این‏رو، افراد موظفند براى حل آن مشکلات و رفع نیازهاى یکدیگر، با بزرگوارى و کرامت نفس بکوشند.⁵⁹ ریشه رکود معنوى و ارتکاب بسیارى از گناهان، غفلت از کرامت و عزت، و احساس ذلّت و پستى در خود است، همان‏گونه که ترک بسیارى از گناهان از آثار احساس ارزشمندى و کرامت است.⁶⁰ آزار نرساندن به مردم،⁶¹ دورى از جدال و بگوومگوهاى بیهوده،⁶² اطاعت از دستورهاى الهى،⁶³ و راست‏گویى،⁶⁴ نمونه‏هایى هستند که در احادیث، از آثار کرامت نفس شمرده شده‏اند.

مهارت‏هاى معاشرتى

معاشرت خوب و نیکو و ارتباط پسندیده با یکدیگر، یک اصل مهم در زندگى زناشویى است. قرآن کریم بر معاشرت پسندیده با همسران تأکید نموده و مى‏فرماید: «با زنان خود با نیکى زندگى کنید، حتى اگر آنها را دوست نداشتید؛ چه بسا چیزى را دوست نداشته باشید و خداوند خیر کثیرى را در آن نهفته باشد.»⁶⁵

امام صادق علیه‏السلام فرمودند: «مرد در ارتباط با همسر و خانواده خود به سه ویژگى نیاز دارد که اگر نداشته باشد باید آن را در خود ایجاد کند. این ویژگى‏ها عبارتند از: خوش‏رفتارى در زندگى (معاشرت زیبا)، گشاده‏دستى برنامه‏ریزى شده و غیرت بر حفاظت از آنها.»⁶⁶

پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله نیز فرمود: «کامل‏ترین مؤمنان از جهت ایمان کسانى هستند که نیکوترین اخلاق را و در رفتار، نیکوترین معاشرت‏ها را با زنانشان داشته باشند.»⁶⁷

معاشرت نیکو باعث مى‏شود زن و شوهر اعتماد یکدیگر را جلب کنند و رفتارى که مخالف آن است انجام ندهند. امام صادق علیه‏السلاممى‏فرماید: «در روابط زن و شوهر سه چیز لازم است؛ آنچه بر شوهر لازم است هم‏فکرى و هماهنگى با همسر است تا او را به خود جلب کرده، محبت و تمایلات او را تصاحب کند. دیگر، خوش‏اخلاقى با همسر است و دیگر اینکه با رفتارهاى نیکو و زیبا نمودن چهره خویش، دل زن را تسخیر نماید. اما آنچه بر زن لازم است این است که خویش را از رفتارهاى پست مصون نگه دارد تا شوهر دلبسته او شود و در شرایط خوشى و ناخوشى به او اطمینان و اعتماد داشته باشد و به تمام جنبه‏هاى روانى شوهر توجه کند و او را مشمول محبت‏هاى زیاد خود نماید.»⁶⁸

در اینجا به برخى از مهارت‏هاى معاشرتى که زمینه به‏سازى اخلاقى و معنوى را در بین همسران فراهم مى‏سازد، اشاره مى‏شود:

1. ارتباط کلامى

ارتباط کلامى به منظور تفاهم بهینه و رشد عاطفى و اجتماعى نیکو و رسیدن به رستگارى براى همسران ضرورى است.⁶⁹ این ارتباط، براى اینکه در معنویت آنان تأثیر بگذارد باید با شرایط زیر انجام پذیرد:

ـ همسران با واژه‏هاى محبت‏آمیز و به نرمى و همراه با احترام گفت‏وگو کنند.⁷⁰

ـ به موقعیت‏هاى روانى طرف مقابل و شرایط مکانى و زمانى براى گفت‏وگوى حسنه توجه نمایند. امیرمؤمنان على علیه‏السلاممى‏فرماید: «نباید بدون سنجیدن موقعیت‏ها براى سخن، با همسر سخن بگویى.»⁷¹

ـ هریک از زوجین در مورد سخنى که مى‏خواهند بگویند فکر نموده و پیامد ابراز آن را بررسى نمایند؛ در صورتى که سخن خوب و حکیمانه بود، آن را ابراز کنند.⁷²

ـ اگر فکرشان براى یک گفت‏وگوى خوب و روشمند همراه با ارتباط عاطفى به جایى نرسید، سکوت نموده و سخن نگویند تا آن را یاد بگیرند.

ـ از هرگونه کلمات و جملات ناخوشایند و زشت پرهیز نمایند.⁷³

ـ از زیاده‏گویى پرهیز نمایند؛ زیرا باعث لغزش زیاد و خستگى و ناراحتى مى‏شود.⁷⁴

2. استماع مطلوب

از مهم‏ترین عوامل معاشرت حسنه که موجب بهره‏ورى مادى و معنوى همسران در زندگى مى‏گردد، استماع شایسته به هنگام گفت‏وگو با یکدیگر است.⁷⁵ امیرمؤمنان على علیه‏السلام وظیفه افراد مى‏داند که به هنگام سخن گفتن، با علم سخن بگویند و به هنگام گوش دادن، با توجه و دقت گوش بدهند.⁷⁶ هنگام سخن گفتن یکى، دیگرى باید سکوت اختیار نماید و عوامل مزاحم دیگر را نیز از بین ببرد. بد گوش کردن باعث تضییع حقّ متکلم است و به تعبیر امام صادق علیه‏السلام، خیانت محسوب مى‏شود.⁷⁷

3. ابراز محبت

ابراز دوستى هریک از زوجین نسبت به دیگرى، تأثیر عمیقى بر شخصیت عاطفى و اخلاقى آنان دارد و بدین لحاظ در احادیث، همسران به گونه‏هاى مختلف به آن توصیه شده‏اند:

در حدیثى، رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله با اشاره به تأثیر ابراز محبت‏هاى شوهربر زن، مى‏فرماید: «سخن مرد به همسرش که "دوستت دارم" هرگز از قلب زن بیرون نمى‏رود.»⁷⁸

پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله درباره احترام به شخصیت همسر، که از مهم‏ترین مصادیق ابراز عملى محبت است، مى‏فرماید: «کسى جز بزرگواران به همسران خود احترام نمى‏گذارد و کسى جز فرومایه آنها را تحقیر نمى‏کند.»⁷⁹ همچنین آن حضرت در مورد هدیه دادن، که نوعى ابراز محبت است، مى‏فرماید: «هدیه باعث ایجاد محبت و علاقه مى‏شود و رابطه برادرى را مستحکم مى‏کند و کینه‏ها را از بین مى‏برد.»⁸⁰ نیز در خصوص تأثیر هدیه دادن در پاک‏دامنى و پرهیز از آلوده شدن زن به برخى گناهان، فرمود: هدیه دادن شوهر به همسرش عفت و پاک‏دامنى او را مى‏افزاید.»⁸¹

لقمه در دهان همسر گذاشتن و آب دادن به او، نیز نوعى محبت است که آن حضرت در این‏باره فرمود: «مرد براى گذاشتن لقمه به دهان همسرش پاداش مى‏گیرد.»⁸² همچنین فرمود: «مردى که به همسرش آب بنوشاند خداوند به او اجر مى‏دهد.»⁸³ و در نهایت، هر خدمت به همسر نوعى محبّت است که بنا به فرموده پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله: «هیچ کس جز صدیق یا شهید و یا مردى که خیر دنیا و آخرت را خواهان است، از عهده آن برنمى‏آید.»⁸⁴

4. گشاده‏رویى

پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله با تأکید بر اینکه خوش‏رویى با همسر از حقوق همسرى است، مى‏فرماید: «حق زن بر شوهرش این است که در برابر او چهره در هم نکشد (بلکه با خوش‏رویى با او برخورد کند) و اگر این کارها را انجام داد، به خدا قسم حق او را ادا کرده است.»⁸⁵ گشاده‏رویى حتى در موقعیت بداخلاقى همسر مورد توصیه است.

پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله فرمود: «بدانید مردى که بر بداخلاقى زنش با صبر و حلم برخورد نماید و این را به خاطر اجر خداوندى انجام دهد، پروردگار در آخرت ثواب شاکران را به او اعطا خواهد کرد.»⁸⁶ توصیه به خوش‏خلقى همسران نسبت به یکدیگر، از آن حیث که آثار مطلوب فراوان و از جمله ارتقاى معنوى را به دنبال دارد،⁸⁷ زیاد مورد تأکید اولیاى دین است.⁸⁸

5. گذشت

همسران در زندگى مشترک با بخشش لغزش‏هاى یکدیگر، در ارتقاى منش انسانى همدیگر مؤثرند و داراى فضیلت و کمال ارزشمندترى مى‏شوند. پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله یکى از پنج گروه زنان‏برتر را زنان منعطف‏وباگذشت دانسته‏اند.⁸⁹

6. حفظ آبروى همسر

وظیفه زن و شوهر آن است که آبرو و شخصیت یکدیگر را حفظ کنند و از آنچه شخصیت همسر را تضییع مى‏کند خوددارى ورزند. از جمله حفظ آبرو و شخصیت شوهر این است که نباید مشکلاتى که زن و شوهر با هم دارند نزد دیگران بازگو شود. پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آلهمى‏فرماید: «جایز نیست زنى به شوهرش بیش از حدّ توان مالى او، چیزى تحمیل کند و جایز نیست از او به هیچ‏یک از بندگان خدا شکایت برد؛ چه [خویشان ]نزدیک باشد یا [خویشان ]دور.»⁹⁰

7. رفق و مدارا

رفق و مدارا نقش بسیار مهمى در پیش‏گیرى از اختلافات زناشویى، افزایش رضایت خدا و خانواده و تعالى معنوى همسران دارد. امام صادق علیه‏السلام ضمن اشاره به نعمت باارزش مدارا در زندگى، مى‏فرماید: «به هر خانواده‏اى که [نعمت] رفق و مدارا عطا شود، به راستى که خداوند به رزق و روزى آنان وسعت مى‏بخشد.»⁹¹

8. روابط جنسى مطلوب

از جمله مهارت‏هاى معاشرتى که زمینه آرامش و ارتقاى سلامت معنوى همسران را فراهم مى‏سازد، مهارت‏هایى است که هریک از آنها در تحریک شهوت و روابط جنسى با همسر مؤثرند. در احادیث، بر مهارت‏هاى زیر تأکید شده است:

الف) آراستگى: به طور طبیعى زنان و مردان دوست دارند همسرشان را آراسته و پاکیزه ببینند. آنان با به کارگیرى این مهارت، زمینه لذت بردن از یکدیگر را افزایش مى‏دهند و آرامش مى‏یابند.⁹² این آرامش، موجب مصونیت آنان از انحرافات شهوانى مى‏گردد. امام کاظم علیه‏السلام فرمود: «آراستگى مرد از جمله چیزهایى است که عفّت زن را زیاد مى‏کند. همانا زنان از عفّت دور شدند؛ چون همسرانشان آراستگى را ترک کردند.»⁹³

در حدیثى آمده که حسن‏بن جهنم از امام رضا علیه‏السلامپرسید: شما خضاب کرده‏اید؟ امام فرمود: «آرى با حنا و سدر.» سپس فرمود: «آیا فکر مى‏کنى این مسئله اهمیتى ندارد و آراستگى و خضاب اجر و ثواب ندارد؟ به درستى که زن دوست دارد تو را آراسته ببیند، همان‏گونه که تو دوست دارى او را آراسته ببینى. همانا زنانى فقط به علت کمى آراستگى و آمادگى مردانشان از عفاف خارج شدند و به سوى فسق و فجور رفتند.»⁹⁴ همچنین امام صادق علیه‏السلام فرمود: «همان‏طور که مردان دوست دارند زنان خود را زینت‏شده ببینند، زنان هم همین مسئله را براى شوهران خود دوست دارند (دوست دارند شوهرانشان خود را زینت کنند).»⁹⁵ به دلیل اهمیت آراستگى در فرایند روانى و معنوى زوجین، توصیه‏هاى زیادى در این زمینه شده است.⁹⁶

ب) اولویت‏بخشى به رابطه جنسى: از جمله فعالیت‏هایى که در به‏سازى روابط جنسى و پیامدهاى مطلوب روانى و معنوى مؤثر است، این است که فعالیت‏هاى جنسى نسبت به کارها و وظایف دیگر به هنگام نیاز در اولویت قرار گیرند و نیاز و خواست هریک از همسران در این زمینه به سرعت پاسخ داده شود تا زمینه فعالیت‏هاى روانى و شادابى در انجام رفتارهاى جنسى از بین نرود و جاى خود را به ناراحتى، اضطراب، بى‏حوصلگى و سردى در برقرارى روابط عاطفى و جنسى ندهد. از این‏رو، پیامبراکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله تأخیر را مجاز ندانسته و مى‏فرماید: «لعنت خدا بر زنان معطل‏کننده؛ آنان که شوهرانشان آنها را به بسترشان فرامى‏خوانند، ولى آنها تأخیر مى‏کنند و مى‏گویند: صبر کن، و آن‏قدر تأخیر مى‏اندازند که خواب چشمان شوهرشان را مى‏رباید.»⁹⁷

ج) فعالیت‏هاى مقدماتى: فعالیت‏هاى مقدماتى در روابط جنسى با همسر، پاسخ لذّت‏بخشى است به احساس نیازى که هریک از زوجین پیش از آمیزش دارند. با این نوع فعالیت‏ها، بهره‏مندى از وجود یکدیگر را به خوبى احساس مى‏کنند و توجهشان به خداوند و احساس رضایت از او، به واسطه نعمتى که به ایشان ارزانى داشته، افزایش مى‏یابد. از این‏رو، در احادیث دینى بر این فعالیت‏ها و کوشش براى زدودن احساس شرم در چهره و رفتارشان تأکید شده است. پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله مى‏فرمایند: «بهترین زنان شما آن کسى است که وقتى با شوهرش تنها شد، جامه شرم و حیا را براى او بیرون آورد.»⁹⁸ و نیز فرمودند: «بر زن جایز نیست که به خواب رود، مگر اینکه خود را بر شوهرش عرضه کند: لباس خود را از تن درآورد و با او به زیر لحافش برود و بدن خویش را به شوهرش بچسباند، که اگر چنین کرد، خود را آماده ساخته و به شوهر عرضه کرده است.»⁹⁹

همچنین شوهر باید با صحبت عاشقانه، بوسه، در آغوش‏گرفتن و تحریکات و فعالیت‏هاى دیگر، زمینه ارضاى نیاز همسرش را فراهم سازد. پیامبر خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آلهفرمود: «هیچ‏یک از شما به سوى همسرش نباید برود و با او خلوت نکند، مگر آنکه بین آنان بوسه و صحبت عاشقانه رد و بدل گردد.»¹⁰⁰

امام رضا علیه‏السلام نیز فرمود: «با هیچ زنى نزدیکى نکن، مگر پس از اینکه با او بازى کنى و این کار را طولانى کن تا او هم همان چیزى را از تو بخواهد که تو از او مى‏خواهى.»¹⁰¹

از جمله فعالیت‏هاى مقدماتى در برقرارى رابطه جنسى، دور نگه داشتن خود و همسر از شرایط اضطرابى است. در شرایط اضطراب و نگرانى، زوجین از یکدیگر لذت نمى‏برند و نعمت بودن همسر را نمى‏چشند و چه بسا آن دو و یا یکى از آنها احساس بدى هم نسبت به یکدیگر پیدا کنند و در ذهن و دلشان نارضایتى پدید آید؛ احساسى که به ناشکرى و ناسپاسى نسبت به نعمت ارزشمند خدادادى منتهى شود و علاوه بر آثار روانى روى همسران، تأثیرات جسمى و روانى بر فرزندى بگذارد که در این وضعیت نطفه‏اش منعقد مى‏شود.¹⁰²

از موارد شرایط اضطرابى که تأثیرات مخرّب روانى و معنوى بر روى زوجین دارد و در احادیث از آن نهى شده، این است که هنگام برقرارى روابط جنسى تصویر دیگرى غیر از همسرش به ذهن راه دهد و با تخیّل، با فرد دیگرى غیر از همسرش نزدیکى کند.¹⁰³ در این وضعیت، فرد آن رابطه محبتى را که باید دریافت کند، نمى‏کند و حتى ممکن است اضطراب او را فراگیرد و از ارتباط با همسرش نیز نفرت پیدا کند و اقدام به رفتارهایى بنمایند که معنویتشان کاهش یابد و با خطر جدى مواجه گردد.

د) نزدیکى: مرحله آمیزش از مهم‏ترین مراحل روابط جنسى است که معمولاً بالاترین لذت، نشاط، بهترین وضعیت روانى، و احساس رضایت و آرامش را براى همسران به همراه دارد. استمرار این وضعیت در زوجین، موجب آمادگى روانى براى پرورش عواطف مثبت، اخلاق حسنه و تعالى شخصیتشان است. در مقابل، امتناع از آمیزش، و یا فراهم نشدن آن وضعیت خوشایند، آثار روانى نامطلوبى بر روابط عاطفى و اخلاقى و حتى در دیانت و معنویتشان به جاى مى‏گذارد. از این‏رو، در احادیث، ترک آمیزش، به هر دلیلى، براى مدت طولانى، مجاز دانسته نشده است. امام صادق علیه‏السلام فرمود: «جایز نیست که مرد از آمیزش با زن امتناع ورزد به این دلیل که ـ مثلاً ـ او یک فرزند شیرخوار دارد و بگوید: چون مى‏ترسم که حامله شوى و دیگر نتوانى به فرزندمان شیر بدهى. همچنین بر زن جایز نیست که مانع آمیزش جنسى همسرش شود و بگوید: من مى‏ترسم که حامله شوم و در دوران حاملگى نتوانم به فرزندمان شیر بدهم. این ترک آمیزش هم براى زن و هم براى مرد ضرر دارد.»¹⁰⁴ از سوى دیگر، در احادیث به همسران آموزش داده شده است تا شرایط مطلوب آمیزش جنسى را فراهم سازند و از امورى مانند نزدیکى با شکم پر،¹⁰⁵ صحبت غیرعاشقانه،¹⁰⁶ تکرار آمیزش بدون فاصله¹⁰⁷ و نزدیکى به صورت ایستاده¹⁰⁸ پرهیز کنند تا آن وضعیت روانى مطلوب برایشان تحقق یابد.

بحث و نتیجه‏گیرى

با توجه به آنچه ذکر گردید، مى‏توان گفت: ریشه بیشتر تنش‏هاى همسران، فاصله گرفتن از فطرت و باورهاى نادرست و ضعف مهارت‏هاى ارتباطى است. همان‏گونه که ملاحظه شد، در آموزه‏هاى نظام‏مند دینى، به فطرت و تمایلات طبیعى زن و مرد توجه ویژه شده و هماهنگى این آموزه‏ها با اهداف آفرینش موردنظر بوده است.

نتایج تحقیق حاکى از آن است که بر اساس آموزه‏هاى دینى، براى ارتقاى سلامت معنوى همسران باید از اقدام‏هاى ناآگاهانه، نگرش‏هاى غلط، ارتباط‏هاى عاطفى ضعیف، رفتارهاى خلاف اخلاق و مانند آن پرهیز شود. همچنین آشنایى همسران با اهداف زندگى مشترک، تمایلات طبیعى و فطرى زن و مرد، حقوق زن و مرد نسبت به یکدیگر، نگرش مثبت و خوش‏بینانه نسبت به همسر، کسب مهارت‏هاى معاشرتى و کوشش براى انجام وظایف شرعى و همکارى در جهت قرب الهى، زمینه سلامت معنوى هریک از آنها را فراهم مى‏سازد.

از همین‏رو، آشنایى زن و مرد با این آموزه‏هاى دینى مى‏تواند زمینه‏ساز جهت‏گیرى زوجین به سمت فطرت خدایى و تمایلات طبیعى باشد که چهارچوب سلامت معنوى را تشکیل مى‏دهند.

به طور خلاصه، توجه به آموزه‏هاى دینى، برترین راه سلامت روحى و معنوى است. بدین‏روى، براى داشتن جامعه‏اى پویا و با نشاط باید به این اصل مهم توجه بیشترى مبذول گردد. در حقیقت، امکانات و فرصت‏هاى زیادى وجود دارد که باید با بهره‏گیرى از یک الگوى جامع و کامل از این فرصت‏ها، براى وارد کردن همسران به فرایند تأمین سلامت معنوى در جامعه، بهره برد.

بر طبق مطالب و عناوین این پژوهش، چنین برمى‏آید که آنچه که در سطور بالاتر ذکر شد، همه و همه در ایجاد و تشکیل یک خانواده سالم نقش مؤثر و اساسى دارند. از این‏رو، تأمین آموزه‏هاى تربیتى پیش از ازدواج، که در متون دینى آمده‏اند، براى جوانان یک ضرورت تلقّى مى‏شود.¹⁰⁹

··· منابع

• ـ نهج‏الفصاحه، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، جاویدان، 1364.
• ـ آشتیانى، میرزااحمد، طرائف‏الحکم یا اندرزهاى ممتاز، تهران، کتابخانه صدوق، بى‏تا.
• ـ ابراهیمى‏قوام، صغرى، «روان‏شناسى و تحول مذهبى در انسان»، تربیت، دوره دوازدهم، ش 105، بهمن 1374، ص 34ـ39.
• ـ ابن‏حنبل، احمد، مسند احمد، بیروت، دارالفکر، 1414ق.
• ـ احمدى، خدابخش، بررسى رابطه بین تقیّدات مذهبى و ناسازگارى زناشویى، مقالات همایش تقویت نظام خانواده و آسیب‏شناسى آن، قم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى، 1384.
• ـ اسلامى، احمدعلى، بررسى نگرش فرد به مذهبى بودن و رابطه آن در دانش‏آموزان سال آخر دبیرستان‏هاى اسلامشهر در سال تحصیلى 76ـ1375، پایان‏نامه کارشناسى ارشد، دانشکده بهداشت و انستیتو تحقیقات بهداشتى، 1376.
• ـ امیدوارى، سپیده، «تعریف سلامت معنوى: مفاهیم و چالش‏ها»، پژوهش‏هاى میان رشته ‏اى قرآن کریم، ش 1، زمستان 1387، ص 17ـ58.
• ـ بنى‏جمالى، شکوه‏السادات و همکاران، «ریشه‏یابى علل از هم‏پاشیدگى خانواده‏ها در رابطه با ویژگى‏هاى روانى ـ اجتماعى دختران و پسران قبل از ازدواج»، مجله روان‏شناسى و علوم تربیتى دانشگاه شهید چمران اهواز، ش 1و2، بهار و تابستان ص 70ـ143.
• ـ تمیمى آمدى، عبدالواحدبن محمد، غررالحکم و دررالکلم، ترجمه محمد خوانسارى، چ پنجم، تهران، دانشگاه تهران، 1373.
• ـ حرّ عاملى، محمدبن حسن، وسائل‏الشیعه، تهران، المکتبة الاسلامیة، 1398ق.
• ـ حویزى، عبدعلى جمعه، تفسیر نورالثقلین، چ دوم، قم، المطبعة العلمیه، 1383ق.
• ـ خالقى‏نژاد، خوشه و همکاران، «نیازهاى آموزشى قبل از ازدواج از دیدگاه زوجین مراجعه‏کننده به مراکز بهداشتى ـ درمانى شهرستان مشهد»، مجله ایرانى آموزش در علوم پزشکى، ش 8، پاییز و زمستان 1387، ص 247ـ253.
• ـ خدایارى‏فرد، محمد، «گستره پژوهش‏هاى روان‏شناختى در حوزه دین»، اندیشه و رفتار، ش 24، بهار 1380، ص 44ـ53.
• ـ خرّازى، محمدعلى و همکاران، «بررسى دیدگاه دانشجویان دانشگاه علوم پزشکى شهید صدوقى یزد پیرامون عوامل مؤثر بر ازدواج»، مجله دانشگاه علوم پزشکى و خدمات بهداشتى ـ درمانى شهید صدوقى یزد، ش 1، 1380.
• ـ سبزوارى، محمد، جامع‏الاخبار او معراج‏الیقین فى اصول‏الدین، قم، مؤسسة آل‏البیت، 1414ق.
• ـ سیدفاطمى، نعیمه و همکاران، «اثر دعا بر سلامت معنوى بیماران مبتلا به سرطان»، پایش، ش 20، پاییز 1386، ص 295ـ304.
• ـ شفیعى مازندرانى، سیدمحمد، پرورش روح در پرتو چهل حدیث، قم، دفتر تبلیغات اسلامى، 1370.
• ـ شولتز، دوان، روان‏شناسى کمال (الگوهاى شخصیت سالم)، ترجمه گیتى خوشدل، تهران، نو، 1369.
• ـ صدوق، محمدبن على، الامالى، تهران، مؤسسة الاعلمى، 1400ق.
• ـ ـــــ ، من لایحضره‏الفقیه، قم، مؤسسه‏النشر اسلامى، بى‏تا.
• ـ طباطبائى، سید محمدحسین، سنن النبى، قم، مؤسسه‏النشر اسلامى، 1419ق.
• ـ طبرسى، فضل‏بن حسن، مکارم‏الاخلاق، ترجمه سیدابراهیم میرباقرى، بیروت، دارالحوراء، 1414ق.
• ـ طوسى، نصیرالدین، اخلاق ناصرى، تهران، خوارزمى، 1365.
• ـ غبارى‏بناب، باقر، مجموعه خلاصه مقالات، همایش نقش دین در بهداشت روان، تهران، دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1376.
• ـ فتحى‏آشتیانى، على و خدابخش احمدى، «بررسى ازدواج‏هاى موفق در بین دانشجویان»، دانشور رفتار دانشگاه شاهد، دوره جدید، ش 7 (11)، آبان 1383، ص 9ـ16.
• ـ فقیهى، على‏نقى، تربیت جنسى: مبانى، اصول و روش‏ها، از منظر قرآن و حدیث، چ دوم، قم، دارالحدیث، 1386.
• ـ فیض کاشانى، محسن، المحجّه‏البیضاء فى تهذیب‏الاحیاء، تهران، مکتبة الصدوق، 1339ق.
• - قشیرى النیسابورى، مسلم‏بن الحجاج، صحیح مسلم، تحقیق محمدفؤاد عبدالباقى، قاهره، دارالحدیث، 1412ق.
• ـ کلینى، محمدبن یعقوب، الفروع من الکافى، تهران، المکتبة الاسلامیه، 1413ق.
• ـ متقى هندى، حسام‏الدین، کنزالعمال، بیروت، مکتبه‏التراث الاسلامى، 1397ق.
• ـ مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، تهران، المکتبه‏الاسلامیه، 1403ق.
• ـ محمدى رى‏شهرى، محمد، میزان‏الحکمه، ترجمه حمیدرضا شیخى، چ دوم، قم، دارالحدیث، 1379.
• ـ مرتضایى، علیرضا، اعتقادات و سلامت روان، تهران، مبین دانش، 1384.
• ـ مکارم شیرازى، ناصر، حکومت جهانى مهدى، چ هشتم، قم، چاپخانه مدرسه امام على‏بن ابیطالب علیه‏السلام، 1376.
• ـ نورى، میرزاحسین، مستدرک‏الوسائل، بیروت، مؤسسة آل‏البیت لإحیاء التراث، 1408ق.
• - James, W., The verities of religious experience, London and New York, Routledge, 2002.
• - May, Rollo, The Relation between Psychotherapy and Religion, in J. E. Fairchild (ed), Personal Problems & Psychological Frontiers: A Cooper Union Forum, New York Sheridan House, 1957.
• - Reece, B .L. & Brandt's, "Human Relations: Principles and Practices", Journal of Personality and Individual Differences, v. 8, 1997, p. 134-135.
• - Valeriet, D. & A. S. Laurie, "A Cognitive Model of Religions Influence on-Health", Journal of Social Issues, v. 51, 1995, p. 49-62.

* دانشیار دانشگاه قم. an-faghihi@qom.ac.ir

** کارشناس روان‏شناسى بالینى. دریافت: 26/11/89 ـ پذیرش: 20/2/90.

• 1Starbuck.
• 2ـ محمد خدایارى‏فرد، «گستره پژوهش‏هاى روان‏شناختى در حوزه دین»، اندیشه و رفتار، ش 24، ص 44ـ53.
• 3ـ علیرضا مرتضایى، اعتقادات و سلامت روان، ص 13.
• 4ـ همان، ص 15.
• 5ـ باقر غبارى‏بناب، مجموعه خلاصه مقالات همایش نقش دین در بهداشت روان، ص 85.

• 6Frankl.

• 7ـ ر.ک: دوان شولتز، روان‏شناسى کمال، الگوهاى شخصیت سالم، ترجمه گیتى خوشدل.

• 8Healthy Spirituality.

• 9B. L. Reece & Brandt's, "Human Relations: Principles and Practices", Journal of Personality and Individual Differences, v. 8, p. 134-135.

• 10Park.

• 11Cohen.

• 12Herb.

• 13ـ احمدعلى اسلامى، بررسى نگرش فرد به مذهبى بودن و رابطه آن در دانش‏آموزان سال آخر دبیرستان‏هاى اسلامشهر سال تحصیلى 76ـ1375، ص 45.

• 14Pargament.

• 15ـ محمد خدایارى‏فرد، همان، به نقل از: صغرى ابراهیمى‏قوام، «روان‏شناسى و تحول مذهبى در انسان»، تربیت، دوره دوازدهم، ش 105، ص 39.

• 16Walrait.

• 17Laurie.

• 18D. Valeriet, & A. S. Laurie, A Cognitive Model of Religions Influence on-Health, p. 49-62.

• 19May Rollo, "The Relation Between Psychotherapy and Religion", in E. Fairchild (ed), Personal Problems & Psychological Frontiers, p. 168-187.

• 20W. James, The Verities of Religious Experience Century edition, p. 203-359.

• 21ـ سپیده امیدوارى، «تعریف سلامت معنوى: مفاهیم و چالش‏ها»، پژوهش‏هاى میان‏رشته‏اى قرآن کریم، ش 1، ص 17ـ58.
• 22ـ نعیمه سیدفاطمى و همکاران، «اثر دعا بر سلامت معنوى بیماران مبتلا به سرطان»، پایش، ش 20، ص 1.
• 23ـ على فتحى آشتیانى و خدابخش احمدى، «بررسى ازدواج‏هاى موفق در بین دانشجویان»، دانشور رفتار دانشگاه شاهد، دوره جدید، ش 7 11، ص 9.
• 24ـ محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 100، ص 222، ح 4.
• 25ـ سپیده سهرابى، به نقل از: محمدعلى خرازى و همکاران، «بررسى دیدگاه دانشجویان دانشگاه علوم پزشکى شهید صدوقى یزد پیرامون عوامل مؤثر بر ازدواج»، مجله دانشگاه علوم پزشکى و خدمات بهداشتى ـ درمانى شهید صدوقى یزد، ش 1 9، ص 27.
• 26ـ محمدعلى خرازى، همان، ص 27.
• 27ـ على فتحى آشتیانى و خدابخش احمدى، همان، ص 16.
• 28ـ شکوه‏السادات بنى‏جمالى و همکاران، «ریشه‏یابى علل از هم‏پاشیدگى خانواده‏ها در رابطه با ویژگى‏هاى روانى ـ اجتماعى دختران و پسران قبل از ازدواج»، مجله روان‏شناسى و علوم تربیتى دانشگاه شهید چمران اهواز، ش 1و2 11، ص 143ـ170.
• 29ـ ر.ک: سپیده امیدوارى، همان.
• 30ـ محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 103، ص 377، ح 8.
• 31ـ عبدالواحدبن محمد تمیمى آمدى، غررالحکم و دررالکلم، ترجمه محمد خوانسارى، ج 1، ص 209.
• 32ـ همان، ج 2، ص 34.
• 33ـ همان، ج 3، ص 210.
• 34ـ اعراف: 189.
• 35ـ روم: 21.
• 36ـ محمدبن حسن حرّ عاملى، وسائل‏الشیعه، ج 20، ص 350؛ محمدباقر مجلسى، همان، ج 10، ص 181، ح 2.
• 37ـ سیدمحمد شفیعى مازندرانى، پرورش روح در پرتو چهل حدیث، ج 1، ص 291.
• 38ـ حسام‏الدین متقى هندى، کنزالعمال، ش 2، ص 446.
• 39ـ محسن فیض کاشانى، محجه‏البیضاء، ج 3، ص 53.
• 40ـ محمدباقر مجلسى، همان، ج 100، ص 221، ح 35.
• 41ـ میرزا حسین نورى، مستدرک‏الوسائل، ج 9، ص 149.
• 42ـ مسلم‏بن حجاج قشیرى نیسابورى، صحیح مسلم، ص 109، ح 1469.
• 43ـ روم: 21.
• 44ـ حسام‏الدین متقى هندى، همان، ش 1، ص 4445.
• 45ـ همان، ش 10، ص 444.
• 46ـ محمدباقر مجلسى، همان، ج 74، ص 5.
• 47ـ همان.
• 48ـ علیرضا صابرى یزدى، الحکم الزاهره، ترجمه محمدرضا انصارى، ب 127، ص 433.
• 49ـ محمدبن یعقوب کلینى، فروع کافى، ج 5، ص 569، ح 59.
• 50ـ فضل‏بن حسن طبرسى، مکارم‏الاخلاق، ص 225.
• 51ـ عبدالواحدبن محمد تمیمى آمدى، همان، ج 1، ص 240.
• 52ـ همان، ج 1، ص 310.
• 53ـ محمدباقر مجلسى، همان، ج 76، ص 349.
• 54ـ على‏نقى فقیهى، تربیت جنسى: مبانى، اصول و روش‏ها از منظر قرآن و حدیث، ص 41.
• 55ـ ناصر مکارم شیرازى، حکومت جهانى مهدى، ص 197.
• 56ـ عبدعلى جمعه حویزى، تفسیر نورالثقلین، ج 3، ص 569.
• 57ـ سید محمدحسین طباطبائى، سنن‏النبى، ص 147.
• 58ـ ناصر مکارم شیرازى، همان، ص 197.
• 59ـ عبدالواحدبن محمد تمیمى آمدى، همان، ج 4، ص 303.
• 60ـ همان، ج 5، ص 357.
• 61ـ محمد محمّدى رى‏شهرى، میزان‏الحکمه، ترجمه حمیدرضا شیخى، ج 8، ص 3738، ش 12834.
• 62ـ همان، ص 3738، ش 12835.
• 63ـ همان، ص 3738، ش 12838.
• 64ـ همان، ص 3738، ش 12833.
• 65ـ نساء: 19.
• 66ـ محمدباقر مجلسى، همان، ج 78، ص 236.
• 67ـ احمدبن حنبل، مسند احمد، ج 2، ص 472.
• 68ـ محمدباقر مجلسى، همان، ج 75، ص 237.
• 69ـ همان، ج 5، ص 306.
• 70ـ عبدالواحدبن محمد تمیمى آمدى، همان، ج 4، ص 130.
• 71ـ همان، ج 6، ص 286.
• 72ـ همان، ج 4، ص 424.
• 73ـ همان، ج 2، ص 320.
• 74ـ همان، ص 299.
• 75ـ همان، ج 5، ص 475.
• 76ـ همان، ج 4، ص 603.
• 77ـ محمدباقر مجلسى، همان، ج 75، ص 104، ح 27.
• 78ـ همان، ج 77، ص 166.
• 79ـ ابوالقاسم پاینده، نهج‏الفصاحه، ص 318.
• 80ـ محمدبن على صدوق، من لایحضره الفقیه، ج 4، ص 381، ش 5831.
• 81ـ محسن فیض کاشانى، همان، ج 3، ص 70.
• 82ـ احمدبن حنبل، همان، ج 6، ص 85.
• 83ـ محمد سبزوارى، جامع‏الاخبار او معراج‏الیقین فى اصول‏الدین، ص 99.
• 84ـ همان.
• 85ـ میرزا احمد آشتیانى، طرائف‏الحکم یا اندرزهاى ممتاز، ص 393، ح 1369.
• 86ـ محمدبن على صدوق، الامالى، ص 430.
• 87ـ محمدبن یعقوب کلینى، همان، ج 5، ص 327، ح 1.
• 88ـ محمدباقر مجلسى، همان، ج 78، ص 237.
• 89ـ محمدبن یعقوب کلینى، همان، ج 5، ص 325، ح 5.
• 90ـ میرزا حسین نورى، همان، ج 14، ص 242، ح 16604.
• 91ـ محمدباقر مجلسى، همان، ج 75، ص 61، ح 28.
• 92ـ همان، ج 76، ص 99.
• 93ـ همان، ص 100، ح 9.
• 94ـ همان، ص 102.
• 95ـ فضل‏بن حسن طبرسى، مکارم‏الاخلاق، ترجمه سیدابراهیم میرباقرى، ج 1، ص 80.
• 96ـ محمدبن یعقوب کلینى، همان، ج 5، ص 508.
• 97ـ نهج‏الفصاحه، ترجمه ابوالقاسم پاینده، ص 638.
• 98ـ محمدباقر مجلسى، همان، ج 103، ص 139، ح 44.
• 99ـ محمدبن حسن حرّ عاملى، همان، ج 14، ص 126، ح 5.
• 100ـ محسن فیض کاشانى، همان، ج 3، ص 110.
• 101ـ محمدباقر مجلسى، همان، ج 95، ص 327.
• 102ـ همان، ص 359.
• 103ـ فضل‏بن حسن طبرسى، مکارم‏الاخلاق، ترجمه سیدابراهیم میرباقرى، ص 210.
• 104ـ محمدبن یعقوب کلینى، همان، ج 5، ص 41، ح 6؛ محمدباقر مجلسى، همان، ج 58، ص 6.
• 105ـ حسام‏الدین متقى هندى، همان، ج 16، ص 355، ح 44902.
• 106ـ محمدباقر مجلسى، همان، ج 103، ص 281، ح 1.
• 107ـ خواجه نصیرالدین طوسى، اخلاق ناصرى، ح 7، ص 412، ش 1646.
• 108ـ فضل‏بن حسن طبرسى، مکارم‏الاخلاق، ترجمه سیدابراهیم میرباقرى، ص 210.
• 109ـ شکوه نوابى‏نژاد، به نقل از: خوشه خالقى‏نژاد و همکاران، «نیازهاى آموزشى قبل از ازدواج از دیدگاه زوجین مراجعه‏کننده به مراکز بهداشتى ـ درمانى شهرستان مشهد»، مجله ایرانى آموزش در علوم پزشکى، سال هشتم، ش 2، ص 247ـ253.